پشاور ایکسپریسّ کرشن چندر
جدوں میں پشاور توں چلی تاں میں چھکا چھک اطمینان دا ساہ لیا ۔ میرے ڈبیاں وچّ زیادہ تر ہندو لوک بیٹھے ہوئے سن ۔ ایہہ لوک پشاور توں ، ہوتی مردان توں ، کوہاٹ توں ، چارسدا توں ، خیبر توں ، لنڈی کوتل توں ، بناں نوشہرا توں ، مانسہرا توں آئے سن اتے پاکستان وچّ جان اتے مال نوں محفوض نہ پا کے ہندوستان دا رخ کر رہے سن ، سٹیشن تے زبردست پہرہ سی اتے فوج والے وڈی چوکسی نال کم کر رہے سن ۔ اوہناں لوکاں نوں جو پاکستان وچّ پناہگزین اتے ہندوستان وچّ شرنارتھی کہلاندے سن اس وقت تکّ چین دا ساہ نہ آیا جدوں تکّ میں پنجاب دی رومانخیج سرزمین دی طرف قدم نہ بڑائے ، ایہہ لوک شکلو صورتَ توں بالکل پٹھان معلوم ہندے سن ، گورے چٹے مضبوط ہتھ پیر ، سر تے کلاہ اتے لنگی ، اتے جسم تے قمیض اتے شلوار ، ایہہ لوک پشتو وچّ گلاں کردے سن اتے کدے کدے نہایت کرخت قسم دی پنجابی وچّ بات چیت کردے سن ۔ اوہناں دی حفاظت لئی ہر ڈبے وچّ دو سپاہی بندوقاں لے کے کھڑے سن ۔ وجیہ بلوچی سپاہی اپنیاں پگڑیاں دے عقب مور دے چھتر دی طرحاں خوبصورت ترے لگائے ہوئے ہتھ وچّ آدھونک رائفلاں لئیں اوہناں ہندو پٹھاناں اتے اوہناں دیاں پتنیاں بچیاں دی طرف مسکرا مسکرا کر ویکھ رہے سن جو اک تاریخی خوف اتے شر دے اثر ہیٹھ اس سر زمین توں بھجے جا رہے سن جتھے اوہ ہزاراں سال توں رہندے چلے آئے سن جس دی سنگلاخ سر زمین توں اوہناں نے اورجا حاصل کیتی سی ۔ جس دے ٹھنڈے پانی دے چشمیاں توں اوہناں نے پانی پیتا سی ۔ اج ایہہ وطن یک لخت بیگانہ ہو گیا سی اتے اس نے اپنے مہربان سینے دے کواڑ بند کر دتے سن اتے اوہ اک نویں دیس دے تپدے ہوئے میداناں دا تسور دل وچّ لئی نہ چاہندے ہوئے اتھوں رخصت ہو رہے سن ۔اس سمیں اک گدگدی تسلی ضرور سی کہ اوہناں دیاں جاناں بچّ گئیاں سن ۔ اوہناں دا بہت سارا مال متا اتے اوہناں دیاں بہوآں ، بیٹیاں ، ماواں اتے بیویاں دی آبرو محفوض سی لیکن اوہناں دا دل رو رہا سی اتے اکھاں سرحد دے پتھریلے سینے تے اویں گڈیاں ہوئیاں سن جویں اسنوں چیر کے اندر وڑ جانا چاہندیاں ہون اتے اس دے رحم بھرے ممتا دے فوارے توں پچھنا چاہندیاں ہون ، 'بول ماں،اج کس جرم دے انجام وچّ توں اپنے بیٹیاں نوں گھروں کڈھ دتا ہے ۔ اپنیاں بہوآں نوں اس خوبصورت ویہڑے توں محروم کر دتا ہے جتھے اوہ کل تکّ سہاگ دیاں رانیاں بن بیٹھیاں سن ۔ اپنیاں البیلیاں کنواریاں نوں جو انگور دیاں ویلاں دی طرحاں تیری چھاتی نوں چمڑ رہیاں سن جھنجوڑ کے وکھ کر دتا ہے ۔کس لئی اج ایہہ دیس بدیس ہو گیا ہے ۔میں چلدی جا رہی سی اتے ڈبیاں وچّ بیٹھی ہوئی مخلوق اپنے وطن دی اچیری ستہا تے اس دیاں بلند اتے سکھری چٹاناں ، اس دیاں مرگزاراں(چراگاہاں)، اس دیاں ہریالیاں وادیاں، کنجاں اتے باغاں دی طرف اویں ویکھ رہی سی ، جویں ہر جانے پہچانے منظر نوں اپنے سینے وچّ چھپا کے لے جانا چاہندی ہووے،جویں نظر ہر لختا رک جاوے ، اتے مینوں اجیہا معلوم ہویا کہ اس عظیم رنجو غم دے بھار نال میرے قدم بھاری ہندے جا رہے ہن اتے ریل دی پٹری مینوں جواب دندی جا رہی ہے ۔ حسن ابدال تکّ لوک اویں ہی مندے حالَ نراشا اتے کشٹ دی تصویر بنے رہے ۔ حسن ابدال دے سٹیشن تے بہت سارے سکھ آئے ہوئے سن ۔پنجہ صاحب توں لمیاں لمیاں کرپاناں پہنیں ، چہریاں تے ہوائیاں اڑیاں ہوئیاں ،بال بچے سہمے سہمے ، ایوں معلوم ہندا سی کہ اپنی ہی تلوار دے گھاؤ نال ایہہ لوک خود مر جانگے ۔ ڈبیاں وچّ بیٹھ کے اوہناں لوکاں نے اطمینان دا ساہ لیا اتے پھر دوجے سرحد دے ہندو اتے سکھ پٹھاناں نال گفتگو شروع ہو گئی ۔ کسے دا گھر وار جل گیا سی،کوئی صرف اک قمیض اتے شلوار وچّ بھجیا سی،کسے دے پیریں جتی نہ سی اتے کوئی انا ہشیار سی کہ اپنے گھر دی ٹٹی چارپائی تکّ اٹھا لیایا سی ۔ جنہاں لوکاں دا سچیں بہت نقصان ہویا سی اوہ گمسمّ بیٹھے ہوئے سن،خاموش چپ چاپ اتے جس دے کول کدے کجھ نہیں سی اوہ اپنی لکھاں دی جائداد گواچن دا غم کر رہا سی اتے دوسریاں نوں اپنی فرضی عمارت دے قصے سنا سنا کے ڈرا-ترسا رہا سی اتے مسلماناں نوں گالاں دے رہا سی ۔ بلوچی سپاہی اک پور وقار انداز وچّ دروازیاں تے رائفلاں سمبھالی کھڑے سن اتے کدے کدے اک دوجے دی طرف کنکھا ویکھ کے مسکرا پیندے ۔ تکشلا دے سٹیشن تے مینوں بہت عرصے تکّ کھڑا رہنا پیا ، نہ جانے کس دا انتظار سی ، شاید آسپاس دے پنڈاں توں ہندو شرنارتھی آ رہے سن ، جدوں گارڈ نے سٹیشن ماسٹر توں وار وار پچھیا تاں اس نے کیہا ایہہ گڈی اگے نہ جا سکیگی ۔ اک گھنٹہ ہور گزر گیا ۔ ہن لوکاں نے اپنا کھانپین دا سامان کھولھیا اتے کھانپین لگّ پائے ۔ سہمے سہمے بچے قہقہے لگاؤن لگے اتے معصوم کنواریاں دریچیاں وچوں باہر جھاکن لگیاں اتے وڈے بڈھے ہکے گڑگڑاؤن لگے ۔تھوڑھی دیر بعد دوروں رولا سنائی دتا اتے ڈھولاں دے پٹن دیاں آوازاں سنائی دین لگیاں ۔ ہندو شرنارتھیاں دا جتھا آ رہا سی شاید لوکاں نے سر کڈھ کے ایدھر ایدھر ویکھیا ۔جتھا دوروں آ رہا سی اتے نعرے لگا رہا سی ۔ وقت گزردا گیا جتھا قریب آؤندا گیا ، ڈھولاں دی آواز تیز ہندی گئی ۔ جتھے دے قریب آؤندے ہی گولیاں دی آواز کناں وچّ پئی اتے لوکاں نے اپنے سر کھڑکیاں توں پاسے ہٹا لئے ایہہ ہندواں دا جتھا سی جو آس پاس دے پنڈاں توں آ رہا سی ، پنڈاں دے مسلمان لوک اسنوں اپنی حفاظت وچّ لیا رہے سن ۔ چنانچِ ہر اک مسلمان نے اک کافر دی لاش اپنے موڈھے تے اٹھا رکھی سی جس نے جان بچہ کے پنڈ توں بھجن دی کوشش کیتی سی ۔دو سو لاشاں سن ۔ بھیڑ نے ایہہ لاشاں نہایت اطمینان نال سٹیشن پہنچ کے بلوچی دستے دے سپرد کیتیاں اتے کیہا کہ اوہ اوہناں مہاجرین نوں نہایت حفاظت نال ہندوستان دی سرحد تے لے جاؤ ، چنانچِ بلوچی سپاہیاں نے نہایت کھڑے متھے اس گلّ دا ذمہ لیا اتے ہر ڈبے وچّ پندراں ویہہ لاشاں رکھ دتیاں گئیاں ۔ اس دے بعد بھیڑ نے ہوا وچّ فائر کیتا اتے گڈی چلان لئی سٹیشن ماسٹر نوں حکم دتا ۔ میں چلن لگی سی کہ پھر مینوں روک دتا گیا اتے مجمعے دے سرغنے نے ہندو شرنارتھیاں نوں کیہا کہ دو سو آدمیاں دے چلے جان نال اوہناں دے پنڈ اجاڑ ہو جانگے اتے اوہناں دی تجارت تباہ ہو جاوے گی اس لئی اوہ گڈی وچوں دو سو آدمی اتار کے اپنے پنڈ لے جانگے ۔چاہے کجھ وی ہووے ۔ اوہ اپنے ملک نوں اویں برباد ہندے ہوئے نہیں ویکھ سکدے ۔ اس تے بلوچی سپاہیاں نے اس دی سوجھ سمجھ اتے دور اندیشی دی داد دتی اتے اوہناں دی وطن دوستی نوں سراہیا ۔ چنانچِ اس تے بلوچی سپاہیاں نے ہر ڈبے وچوں کجھ آدمی کڈھ کے مجمعے دے حوالے کیتے ۔ پورے دو سو آدمی کڈھے گئے ۔ اک گھٹّ نہ اک زیادہ ۔ "لائن لگاؤ کافرو ، " سرغنے نے کیہا ۔ سردار اپنے علاقے دا سبھ توں وڈا جاگیردار سی ۔ اتے اپنے لہو دی روانی وچّ مکدس جہاد دی گونج سن رہا سی ۔ کافر پتھر دے بتّ بنے کھڑے سن ۔ مجمعے دے لوکاں نے اوہناں نوں پھڑ پھڑ کے لائن وچّ کھڑا کیتا ۔ دو سو آدمی ، دو سو زندہ لاشاں ، چہرے سطے ہوئے ۔ اکھاں فضا وچّ تیراں دا مینہہ جیہا محسوس کردیاں ہوئیاں ۔ پہل بلوچی سپاہیاں نے کیتی ۔ پندراں آدمی فائرنگ نال ڈگّ گئے ۔ ایہہ تکشلا دا سٹیشن سی ۔ ویہہ ہور آدمی ڈگّ گئے ۔ اتھے ایشیا دی سبھ توں وڈی یونیورسٹی سی اتے لکھاں طالبِ علم (ودیارتھی ) اس تہذیب اتے تمیز دے کیندر توں کتے دی مہارت حاصل کردے سن ۔ پنجاہ ہور مارے گئے ۔ تکشلا دے اجائب گھر وچّ انے خوبصورت بتّ سن انے سوہنے سنگ تراشی دے درلبھ نمونے ، قدیم تہذیب دے جھلمل جھلمل کردے چراغ ۔ پنجاہ ہور مارے گئے ۔ پسے منظر وچّ سر کپ دا محل سی اتے کھیڈاں دا اسغی تھئیٹر اتے میلاں تکّ پھیلے ہوئے اک وسیع شہر دے کھولے ، تکشلا دی بیت چکی عظمت دے پور شکوہ مظہر ۔ تیہہ ہور مارے گئے ۔ اتھے کنشک نے حکومت کیتی سی اتے لوکاں نوں امن تے آشتھا اتے حسن تے دولت نال مالامال کیتا سی ۔پچی ہور مارے گئے ۔ اتھے بدھ دا نغمہ ارفاں گونجیا سی ۔ اتھے بھکشوآں نے امن اتے سلہا اتے آشتی دا پاٹھ حیات دتا سی ۔ ہن آخری گروہ دی واری آ گئی سی ۔ اتھے پہلی وار ہندوستان دی سرحد تے اسلام دا پرچم لہرایا سی ۔ برابری اتے بھرپن اتے انسانیت دا پرچم ۔ سبھ مر گئے ۔ اﷲ ہو اکبر ۔ فرش خون نال لال سی ۔ جدوں میں پلیٹ فارم توں گزری تاں میرے پیر ریل دی پٹری توں پھسلے جاندے سن جویں میں ہنے ڈگّ جاوانگی اتے ڈگّ کے باقی بچدے مساپھراں نوں وی ختم کر دؤنگی ۔ ہر ڈبے وچّ موت آ گئی سی اتے لاشاں درمیان رکھ دتیاں گئیاں سن اتے زندہ لاشاں دا ہجوم چارے طرف سی اتے بلوچی سپاہی مسکرا رہے سن کتے کوئی بچہ رون لگا کسے بڑھی ماں نے سسکی لئی ۔ کسے دے لٹے ہوئے سہاگ نے آہ بھری۔ اتے میں چیکھدی چلاندی راولپنڈی دے پلیٹ فارم تے آ کھڑی ہوئی ۔ اتھوں کوئی شرنارتھی گڈی وچّ سوار نہ ہویا ۔ اک ڈبے وچّ کجھ مسلمان نوجوان پندراں ویہہ برقع پوش عورتاں نوں لے کے سوار ہوئے ۔ ہر نوجوان رائفل نال لیس سی ۔ اک ڈبے وچّ بہت سارا جنگی سامان لدیا گیا مشین گناں ، اتے کارتوس ، پستول اتے رائفلاں ۔ جہلم اتے گزر خاں دے درمیانی علاقے وچّ مینوں زنجیر کھچ کے کھڑا کر دتا گیا ۔ میں رک گئی ۔ لیس نوجوان گڈی توں اترن لگے ۔ برقع پوش عورتاں نے رولا مچانا شروع کیتا ۔ اسیں ہندو ہاں ۔ اسیں سکھ ہاں ۔ سانوں زبردستی لئی جا رہے ہن ۔ اوہناں نے برقعے پاڑ دتے اتے چلانا شروع کیتا ۔ نوجوان مسلمان ہسدے ہوئے اوہناں نوں گھسیٹ کے گڈی وچوں کڈھ لیائے ۔ ہاں ایہہ ہندو عورتاں ہن ، اسیں ایہناں نوں راولپنڈی توں ایہناں دے آرام دیہہ گھراں ، ایہناں دے خوش حال گھرانیاں ، ایہناں دے عزت دار ماں باپ کولوں کھوہ کے لیائے ہاں ۔ ہن ایہہ ساڈی مرضی اسیں ایہناں دے نال جو چاہے سلوک کراںگے ۔ جیکر کسے وچّ ہمت ہے تاں ایہناں نوں ساتھوں کھوہ کے لے جاوے ۔ سرحد دے دو نوجوان ہندو پٹھان چھلانگ مار کے گڈی توں اتر گئے ، بلوچی سپاہیاں نے نہایت اطمینان نال فائر کرکے اوہناں نوں ختم کر دتا ۔ پندراں ویہہ نوجوان ہور نکلے ، اوہناں نوں وی لیس مسلماناں دے گروہ نے منٹاں وچّ ختم کر دتا ۔ دراصل گوشت دی دیوار لوہے دی گولی دا مقابلہ نہیں کر سکدی ۔ نوجوان ہندو عورتاں نوں گھسیٹ کے جنگل وچّ لے گئے میں ہور منہ چھپا کے اتھوں بھجی ۔ کالا ، خوفناک سیاح دھوآں میرے منہ وچوں نکل رہا سی ۔ جویں کائنات تے بدی دی سیاہی چھا گئی سی اتے ساہ میرے سینے وچّ ایوں الجھن لگے جویں ایہہ لوہے دی چھاتی ہنے فٹّ جاوے گی اتے اندر بھڑکدے ہوئے لال لال شعلے اس جنگل نوں خاک سواہ کر دینگے جو اس وقت میرے اگے پچھے پھیلیا ہویا سی اتے جس نے اوہناں پندراں عورتاں نوں اکھ پلکارے وچّ نگل لیا سی ۔ لالا موسے دے قریب لاشاں وچوں انی گندی سڑاند نکلن لگی کہ بلوچی سپاہی ایہناں نوں باہر سٹن پر مجبور ہو گئے ۔ اوہ ہتھ دے اشارے نال اک آدمی نوں بلاؤندے اتے اس نوں کہندے ، " اس دی لاش نوں اٹھا کے اتھے لیاؤ ، دروازے تے ۔" اتے جدوں اوہ آدمی اک لاش اٹھا کے دروازے تے لیاندا تاں اوہ اسنوں گڈی توں باہر دھکہ دے دندے ۔ تھوڑھی دیر وچّ سبھ لاشاں اک اک ہمراہی دے نال باہر سٹّ دتیاں گئیاں اتے ڈبیاں وچّ آدمی گھٹّ ہو جان نال ٹنگاں پھیلان دی جگہ وی ہو گئی ۔پھر لالا موسیٰ گزر گیا ۔ اتے وجیراباد آ گیا ۔ وجیراباد دا مشہور جنکشن ، وجیراباد دا مشہور شہر ، جتھے ہندوستان بھر لئی چھریاں اتے چاقو تیار ہندے ہن ۔ وجیراباد جتھے ہندو اتے مسلمان صدیاں توں وساکھی دا میلہ وڈی دھومدھام نال مناندے ہن اتے اس دیاں خوشیاں وچّ اکٹھے حصہ لیندے ہن ۔ وجیراباد دا سٹیشن لاشاں نال پٹیا ہویا سی ۔ شاید ایہہ لوک وساکھی دا میلہ دیکھن آئے سن ۔ لاشاں دا میلہ ۔ شہر وچّ دھوآں اٹھ رہا سی اتے سٹیشن دے قریب انگریزی بینڈ دی دھن سنائی دے رہی سی اتے ہجوم دیاں پور رولا تالیاں اتے کہکہیاں دیاں آوازاں وی سنائی دے رہیاں سن ۔ کجھ منٹاں وچّ ہجوم سٹیشن تے آ گیا ۔ اگے اگے دہاتی نچدے گاؤندے آ رہے سن اتے اوہناں دے پچھے ننگیاں عورتاں دا ہجوم ، علف ننگیاں عورتاں ، بڑھیاں ، نوجوان ، بچیاں ، دادیاں اتے پوتیاں ، ماواں اتے بھیناں اتے بیٹیاں ، کنواریاں اتے حاملا عورتاں ، نچدے گاؤندے ہوئے مرداں دے گھیرے وچّ سن ۔ عورتاں ہندو اتے سکھ سن اتے مرد مسلمان سن اتے دوناں نے مل کے عجیب وساکھی منائی سی ، عورتاں دے بال کھلے ہوئے سن ۔ اوہناں دے جسماں تے زخماں دے نشان سن اتے اوہ اس طرحاں سدھے تن کے چل رہیاں سن جویں ہزاراں کپڑیاں وچّ اوہناں دے جسم چھپے ہون ، جویں اوہناں دیاں روحاں تے سکون آمیز موت دے گھنے سائے چھا گئے ہون ۔ اوہناں دیاں نگاہاں دا جلال درد پدی نوں وی شرماؤندا سی اتے ہوٹھ دنداں دے اندر اویں میچے ہوئے سن جویں کسے بھیانک لاوے دا منہ بند کیتا ہووے ۔ شاید ہنے ایہہ لاواں فٹّ پویگا اتے اپنی نرکی اگّ نال دنیاں نوں جہنم راز بنا دیویگا ۔ بھیڑ وچوں آوازاں آئیاں ۔ پاکستان زندہ بعد ! اسلام زندہ باد !! قاعدے اعظم محمد علی جناح زندہ باد !!! نچدے تھرکدے ہوئے قدم پرے ہٹّ گئے اتے ہن ایہہ عجیبو غریب ہجوم ڈبیاں دے این ساہمنے سی ۔ ڈبیاں وچّ بیٹھیاں عورتاں نے گھنڈ چاڑھ لئے اتے ڈبیاں دیاں کھڑکیاں اک اک کرکے بند ہون لگیاں ۔ بلوچی سپاہیاں نے کیہا ۔ کھڑکیاں مت بند کرو ، ہوا رکدی ہے ، کھڑکیاں بند ہندیاں گئیاں ۔ بلوچی سپاہیاں نے بندوقاں تان لتیاں ۔ ٹھاء!ٹھاء !پھر وی کھڑکیاں بند ہندیاں گئیاں اتے پھر ڈبے وچّ اک کھڑکی وی نہ کھلی رہی ۔ ہاں کجھ شرنارتھی ضرور مر گئے ۔ ننگیاں عورتاں شرنارتھیاں دے نال بٹھا دتیاں گئیاں ۔ اتے میں اسلام زندہ باد اتے قاعدے اعظم محمد علی جناح زندہ باد دے نعریاں دے درمیان رخصت ہوئی ۔ گڈی وچّ بیٹھا ہویا اک بچہ لڑکدا لڑکدا اک بڑھی دادی دے کول چلا گیا اتے اس توں پچھن لگا ، "ماں توں نہا کے آئی ہیں ؟"
دادی نے اپنے ہنجھوآں نوں روکدے ہوئے کیہا،" ہاں ننھے ، اج مینوں میرے وطن دے بیٹیاں نے، بھائیاں نے نہایا ہے" ۔
"تیرے کپڑے کتھے نے،اماں ؟"
"اوہناں تے میرے سہاگ دے خون دے چھٹے سن ،پتر ۔ اوہ لوک اوہناں نوں دھون لئی لے کے گئے نے"۔
دو ننگیاں لڑکیاں نے گڈی توں چھلانگ لگا دتی اتے میں چیکھدی چلاندی اگے بھجی ۔ اتے لاہور پہنچ کے دم لیا ۔ مینوں اک نمبر پلیٹ فارم تے کھڑا کیتا گیا ۔ نمبر 2 پلیٹ فارم تے دوجی گڈی کھڑی سی ۔ ایہہ امرتسر توں آئی سی اتے اس وچّ مسلمان شرنارتھی بند سن ۔ تھوڑھی دیر دے بعد مسلم خدمتگار میرے ڈبیاں دی تلاشی لین لگے ۔ اتے زیور اتے نغدی اتے دوجا قیمتی سامان مہاجرین توں لے لیا گیا ۔ اس دے بعد چار سو آدمی ڈبیاں وچوں کڈھ کے سٹیشن تے کھڑے کیتے سن ۔ ایہہ مذہب دے بکرے سن کیونکہ ہنے ہنے نمبر 2 پلیٹ فارم تے جو مسلم مہاجرین دی گڈی آ کے رکی سی اس وچّ چار سو مسلمان مسافر گھٹّ سن اتے پنجاہ مسلم عورتاں اغوا کر لئیاں گئیاں سن ۔ اس لئی اتھے وی پنجاہ عورتاں چن چن کے کڈھ لئیاں گئیاں اتے چار سو ہندوستانی مساپھراں نوں تہہ تیغ کیتا گیا تا کہ ہندوستان اتے پاکستان وچّ آبادی دا توازن برقرار رہے ۔ مسلم خدمت غاراں نے اک دائرہ بنا رکھیا سی اتے چھرے ہتھ وچّ سن اتے دائرے وچّ واری واری اک مہازر چھرے دی زدّ وچّ آؤندا سی اتے کمال پربینتا اتے پھرتی نال ہلاک کر دتا جاندا سی ۔ کجھ منٹاں وچّ چار سو آدمی ختم کر دتے گئے اتے پھر میں اگے چلی۔ ہن مینوں اپنے جسم دے زرے زرے توں گھن آؤن لگی ۔ اس قدر پلیت اتے بدبودار محسوس کر رہی سی ۔جویں مینوں شیطان نے سدھا جہنم وچوں دھکہ دے کے پنجاب وچّ بھیج دتا ہووے ۔ اٹاری پہنچ کے فضا بدل جہی گئی ۔ مغلپرا ہی توں بلوچی سپاہی بدل گئے سن اتے اوہناں دی جگہ ڈوگرے اتے سکھ سپاہیاں نے لے لئی سی ۔ لیکن اٹاری پہنچ کے تاں مسلماناں دیاں انیاں لاشاں ہندو مہاجر نے ویکھیاں کہ اوہناں دے دل گدگدی لزت نال باغ باغ ہو گئے ۔ آزاد ہندوستان دی سرحد آ گئی سی ورنہ انا حسین منظر کس طرحاں دیکھن نوں ملدا اتے جدوں میں امرتسر سٹیشن تے پہنچی تاں سکھاں دے نعریاں نے زمین اسمان نوں گنجا دتا ۔ اتھے وی مسلماناں دیاں لاشاں دے ڈھیراں دے ڈھیر سن اتے ہندو جاٹ اتے سکھ اتے ڈوگرے ہر ڈبے وچّ جھاک کے پچھدے سن ، کوئی شکار ہے ، مطلب ایہہ کہ کوئی مسلمان ہے ۔ اک ڈبے وچّ چار ہندو اتے براہمن سوار ہوئے ۔ سر گھٹا ہویا ، لمی چوٹی ، رام نام دی دھوتی بنھ ، ہر دوار دا سفر کر رہے سن ۔ اتھے ہر ڈبے وچّ اٹھ دس سکھ اتے جاٹ وی بیٹھ گئے ، ایہہ لوک رائفلاں اتے کرچاں نال لیس سن اتے پوربی پنجاب وچّ شکار دی تلاش وچّ جا رہے سن ۔ اوہناں وچوں اک دے دل وچّ کجھ شبہا جیہا ہویا ۔ اس نے اک براہمن توں پچھیا ۔ "براہمن دیوتا کدھر جا رہے ہو ؟"
"ہر دوار ۔ تیرتھ کرن "۔
"ہر دوار جا رہے ہو کہ پاکستان جا رہے ہو "۔
" میاں اﷲ اﷲ کرو " ۔ دوجے براہمن دے منہ توں نکلیا ۔
جاٹ ہسیا ، " تاں آؤ اﷲ اﷲ کریئے ۔ اوئے نتھا سہاں ، شکار مل گیا بھئی آؤ ایہدا اﷲ بیلی کریئے "۔ انا کہہ کے جاٹ نے کرچ کڈھ کے براہمن دے سینے وچّ ماری ۔دوجے براہمن بھجن لگے ۔ جاٹاں نے اوہناں نوں دبوچ لیا ۔" ایسے نہیں براہمن دیوتا ، ذرا ڈاکٹری معائنہ کراندے جاؤ ۔ ہر دوار جان توں پہلاں ڈاکٹری معائنہ بہت ضروری ہندا ہے " ۔
ڈاکٹری معائینے توں مراد ایہہ سی کہ اوہ لوک خطنہ دیکھدے سن جس دے خطنہ ہویا ہندا اسنوں اتھے ہی مار دندے ۔ چارے مسلمان جو براہمن دا روپ دھار کے اپنی جان بچاؤن لئی بھجّ رہے سن اتھے ہی مار دتے گئے اتے میں اگے چلی ۔رستے وچّ اک جگہ جنگل وچّ مینوں کھڑا کر دتا گیا اتے مہاجرین اتے سپاہی اتے جاٹ اتے سکھ سبھ نکل کے جنگل دی طرف بھجن لگے ۔ میں سوچیا شاید مسلماناں دی بہت وڈی فوج اوہناں تے حملہ کرن لئی آ رہی ہے ۔اینے نوں میں کی ویکھدی ہاں کہ جنگل وچّ بہت سارے مسلمان مظارے اپنے بیوی بچیاں نوں لئی چھپے بیٹھے ہن ۔ سری است اکال اتے ہندو دھرم دی جےَ دے نعریاں دی گونج نال جنگل کمب اٹھیا ، اتے اوہ لوک گھیرے وچّ لے لئے گئے ۔ ادھے گھنٹے وچّ سبھ صفایا ہو گیا ۔ بڈھے ، جوان ، عورتاں اتے بچے سبھ مار دتے گئے ۔ اک جاٹ دے نیزے تے اک ننھے بچے دی لاش سی اتے اوہ اس نوں ہوا وچّ گھما گھما کے کہہ رہا سی ۔ " آئی وساکھی ۔ آئی وساکھی جٹا لیائے ہے ہے " ۔ جنلدھر توں ایدھر پٹھاناں دا اک پنڈ سی ۔ اتھے گڈی روک کے لوک پنڈ وچّ وڑ گئے ۔ سپاہیاں اتے مہاجرین اتے جاٹ پٹھاناں نے مقابلہ کیتا ۔ لیکن آخر مارے گئے ، بچے اتے مرد ہلاک ہو گئے تاں عورتاں دی واری آئی اتے اتھے ہی اس کھلے میدان وچّ جتھے کنک دے کھلیان لگائے جاندے سن اتے سروں دے پھل مسکراندے سن اتے غفت ماب بیبیاں اپنے خاونداں دی نظر شوق دی تاب نہ لیاکے کمزور شاخاں دیاں طرحاں جھک جھک جاندیاں سن ۔ اس وسیع میدان وچّ جتھے پنجاب دے دل نے ہیر رانجھے اتے سوہنی مہینوال دی لافانی الفت دے ترانے گائے سن ۔ ایہناں ٹاہلیاں ، ککراں اتے پپل دے درختاں تھلے وقتی چکلے آباد ہوئے ۔ پنجاہ عورتاں اتے پنج سو خاوند ، پنجاہ بھیڑیں اتے پنج سو قصاب ، پنجاہ سوہنیاں اتے پنج مہینوال ، شاید ہن جھنا ندی وچّ کدے تغیانی نہ آویگی ۔ شاید ہن کوئی وارث شاہ دی ہیر نہ گائیگا ۔ شاید ہن مرزا صاحباں دی داستان الفت اتے آفت اوہناں میداناں وچّ کدے نہ گونجیگی ۔ لکھاں وار لعنت ہووے ایہناں آگوآں نوں اتے اوہناں دیاں ستّ پشتاں نوں ، جنہاں نے اس خوبصورت پنجاب ، اس البیلے پیارے ، سنہرے پنجاب دے ٹکڑے ٹکڑے کر دتے سن اتے اس دی پاکیزہ روح نوں گرہن دتا سی اتے اس دے مضبوط جسم وچّ نفرت دی مواد بھر دتی سی ، اج پنجاب مر گیا سی ، اس دے نغمے گنگے ہو گئے سن ، اس دے گیت مردہ ، اس دی زبان مردہ ، اس دا بے باک نڈر بھولا بھالا دل مردہ ، اتے نہ محسوس کرنہار اتے اکھ اتے کنّ نہ ہندے ہوئے وی میں پنجاب دی موت ویکھی اتے خوف نال اتے حیرت نال میرے قدم اس پٹری تے رک گئے ۔ پٹھان مرداں اتے عورتاں دیاں لاشاں اٹھائیں جاٹ اتے سکھ اتے ڈوگرے اتے سرحدی ہندو واپس آئے اتے میں اگے چلی ۔ اگے اک نہر آؤندی سی ذرا ذرا وقفے دے بعد میں رکدی جاندی ، جیوں ہی کوئی ڈبا نہر دے پل توں گزردا ، لاشاں نوں این ہیٹھاں نہر دے پانی وچّ ڈیگ دتا جاندا ۔ اس طرحاں جدوں ہر ڈبے دے رکن دے بعد سبھ لاشاں پانی وچّ ڈیگ دتیاں گئیاں تاں لوکاں نے دیسی شراب دیاں بوتلاں کھولھ لئیاں اتے میں خون اتے شراب اتے نفرت دی بھاپھ اگلدی ہوئی اگے ودھی۔ لدھیانہ پہنچ کے لٹیرے گڈی وچوں اتر گئے اتے شہر وچّ جا کے اوہناں نے مسلماناں دے مہلیاں دا پتہ ڈھونڈ کڈھیا ۔ اتے اتھے حملہ کیتا اتے لٹّ مار کیتی اتے مال غنیمت اپنے موڈھیاں تے لدے ہوئے تنّ چار گھنٹیاں دے بعد سٹیشن تے واپس آئے جدوں تکّ لٹّ مار نہ ہو چکی ۔ جدوں تکّ دس ویہہ مسلماناں دا خون نہ ہو چکیا ۔ جدوں تکّ سبھ مہاجرین اپنی نفرت نوں خون نال نہ رنگ لیندے میرا اگے چلنا دشوار کی ناممکن سی ، میری روح وچّ انے گھاؤ سن اتے میرے جسم دا ذرا ذرا گندے ناپاک خونیاں دے کہکہیاں نال اس طرحاں لبڑ گیا سی کہ مینوں غسل دی شدید ضرورت محسوس ہوئی ۔ لیکن مینوں معلوم سی کہ اس سفر وچّ کوئی مینوں نہاؤن نہیں دیویگا ۔
انبالہ سٹیشن تے رات دے وقت میرے اک فسٹ کلاس دے ڈبے وچّ اک مسلمان ڈپٹی کمیشنر اتے اس دے بیوی بچے سوار ہوئے ۔ اس ڈبے وچّ اک سردار صاحب اتے اوہناں دی پتنی وی سن ، فوجیاں دے پہرے وچّ مسلمان ڈپٹی کمیشنر نوں سوار کر دتا گیا اتے فوجیاں نوں اوہناں دی جان اتے مال دی سخت تاکید کر دتی گئی ۔ رات دے دو وجے میں امبالے توں چلی اتے دس میل اگے جا کے روک دتی گئی ۔ فسٹ کلاس دا ڈبا اندر توں بند سی ۔ اس لئی کھڑکی دے شیشے توڑ کے لوک اندر وڑ گئے اتے ڈپٹی کمیشنر اتے اس دی پتنی اتے اس دے چھوٹے چھوٹے بچیاں نوں قتل کیتا گیا ، ڈپٹی کمیشنر دی اک نوجوان کڑی سی اتے بہت خوبصورت ، اوہ کسے کالج وچّ پڑھدی سی ۔ دو اک نوجواناں نے سوچیا اسنوں بچہ لیا جاوے ۔ ایہہ حسن ، ایہہ رنائی ، ایہہ تازگی ایہہ جوانی کسے دے کم آ سکدی ہے ۔ انا سوچ کے اوہناں نے جلدی نال کڑی اتے زیورات دے صندوق نوں سمبھالیا اتے گڈی توں اتر کے جنگل وچّ چلے گئے ۔ کڑی دے ہتھ وچّ اک کتاب سی ۔ اتھے ایہہ کانفرنس شروع ہوئی کہ کڑی نوں چھڈّ دتا جاوے جاں مار دتا جاوے ۔ کڑی نے کیہا ، "مینوں ماردے کیوں ہو ؟ مینوں ہندو کر لو ۔ میں تہاڈے مذہب وچّ داخل ہو جاندی ہاں ۔تہاڈے وچوں کوئی اک میرے توں بیاہ کر لے ۔ میری جان لین نال کی فائدہ !"
"ٹھیک تاں کہندی ہے "، اک بولیا ۔
"میرے خیال وچّ "، دوجے نے گلّ کٹدے ہوئے اتے کڑی دے ڈھڈّ وچّ چھرا کھوبھدے ہوئے کیہا ۔"میرے خیال وچّ اسنوں ختم کر دینا ہی بہتر ہے ۔ چلو گڈی وچّ واپس چلو ۔ کی کانفرنس لگا رکھی ہے تساں نے " ۔
کڑی جنگل وچّ گھاہ دے فرش تے تڑف تڑف کے مر گئی ۔ اس دی کتاب اس دے خون نال تربتر ہو گئی ۔ کتاب دے ٹائیٹل تے لیکھیا سی : اشتراکیئت عمل اور فلسفہ از جان سٹریٹجی ۔ اوہ ذہین کڑی ہوویگی ۔ اسدے دل وچّ اپنے ملکاں قوم دی خدمت دے ارادے ہونگے ۔ اس دی روح وچّ کسے نوں محبت کرن ، کسے نوں چاہن ، کسے دے گلے لگّ جان ، کسے بچے نوں ددھ پلان دا جذبہ ہووےگا ۔ اوہ کڑی سی ، اوہ ماں سی ، اوہ پتنی سی ، اوہ محبوبہ سی ۔ اوہ کائنات دی تخلیق دا مکدس رہسّ سی اتے ہن اس دی لاش جنگل وچّ پئی سی اتے گدڑ ، گرجھاں اتے کاں اس دی لاش نوں نوچ نوچ کر کھانگے ۔
'اشتراکیئت(سماج واد ) ، فلسفہ اور عمل' وحشی درندے ایہناں نوں نوچ نوچ کھا رہے سن اتے کوئی نہیں بولدا اتے کوئی اگے نہیں آؤندا اتے کوئی عوام وچوں انقلاب دا دروازہ نہیں کھولھدا اتے میں رات دی تاریکی اگّ اتے شراریاں نوں چھپا کے اگے جا رہی ہاں اتے میرے ڈبیاں وچّ لوک شراب پی رہے ہن اتے مہاتما گاندھی دے جیکارے بلا رہے ہن ۔اک عرصے دے بعد میں بمبئی واپس آئی ہاں ، اتھے مینوں نہا دھوا کے شیڈ وچّ رکھ دتا گیا ہے ۔ میرے ڈبیاں وچّ ہن شراب دے بھپارے نہیں ہن ، خون دے چھٹے نہیں ہن ، وحشی خونی قہقہے نہیں ہن مگر رات دی تنہائی وچّ جویں بھوت جاگ اٹھدے ہن مردہ روحاں بے دار ہو جاندیاں ہن اتے زخمیاں دیاں چیخاں اتے عورتاں دے وین اتے بچیاں دی پکار ، ہر طرف فضا وچّ گونجن لگدے ہن اتے میں چاہندی ہاں کہ ہن مینوں کدے کوئی اس سفر تے نہ لے کے جاوے ۔ میں اس شیڈ توں باہر نہیں نکلنا چاہندی کہ ہن مینوں کدے کوئی اس سفر پر نہ لے جاوے ۔ میں اس شیڈ توں باہر نہیں نکلنا چاہندی ، میں اس خوفناک سفر تے دوبارہ نہیں جانا چاہندی ، ہن میں اس وقت جاوانگی ۔ جدوں میرے سفر تے دو طرفہ سنہرے کنک دے کھلیان لہراؤنگے اتے سروں دے پھل جھوم جھوم کے پنجاب دے رسیلے الفت بھرے گیت گانگے اتے کسان ہندو اتے مسلمان دونوں رل مل کے کھیت کٹنگے ،بیجنگے ۔ ہرے ہرے کھیتاں وچّ غڈائی کرنگے اتے اوہناں دے دلاں وچّ مہرو وفا اتے اکھاں وچّ شرم اتے روحاں وچّ عورت لئی پیار اتے محبت اتے عزت دا جذبہ ہووےگا ۔ میں لکڑی دی اک بے جان گڈی ہاں لیکن پھر وی میں چاہندی ہاں کہ اس خون اتے گوشت اتے نفرت دے بوجھ نال مینوں نہ لدیا جاوے ۔میں اکال مارے علاقیاں وچّ اناج ڈھوؤنگی ۔ میں کوئلہ اتے تیل اتے لوہا لے کے کارخانیاں وچّ جاوانگی میں کساناں لئی نویں حلّ اتے نویں کھاد مہئیہ کرانگی ۔ میں اپنے ڈبیاں وچّ کساناں اتے مزدوراں دیاں خوش حال ٹولیاں لے کے جاوانگی ، اتے با عصمت عورتاں دیاں مٹھیاں نظراں اپنے مرداں دا دل ٹٹول رہیاں ہونگیاں ۔ اتے اوہناں دیاں گوداں وچّ ننھے منھے خوبصورت بچیاں دے چہرے کنول دے پھلاں دیاں طرحاں نظر آؤنگے اتے اوہ اس موت نوں نہیں بلکہ آؤن والی زندگی نوں جھک کے سلام کرنگے ۔ جدوں نہ کوئی ہندو ہووےگا نہ مسلمان بلکہ سبھ مزدور ہونگے اتے منکھ ہونگے ۔
(انوواد: چرن گلّ)
