پوہ دی رات منشی پریمچند
ہلکو نے پتنی نوں کیہا، “سہنا آیا ہے۔ جہڑے پیسے توں جوڑے نے، مینوں دے، اس نوں دے دیاں۔ کسے طرحاں گلوں لتھے۔” منی جھاڑو نال تھاں سمبھر رہی سی۔ پچھانہ تکدیاں بولی، “تنّ روپیئے نے، اس نوں دے دتے تاں کمبل کنج خریدانگے؟ پوہ ماگھ دیاں راتاں کویں کٹانگے؟ آکھدے اس نوں کہ فصل آئی ‘تے دیانگے، اجے نہیں۔”
ہلکو نے تھوڑھا چر سوچیا۔ پوہ دا مہینہ سر ‘تے سی۔ کمبل بنا بڑا اوکھا ہو جانا سی۔ سہنا منیگا جاں نہیں! ہو سکدا اوہ مینوں گھورے جاں گالھاں کڈھے۔ جے تھوڑھے پیسے، اس دے متھے مار دندا تاں بلا تاں ٹل جاندی، سوچدا اوہ منی دے نیڑے ہو کے کھلو گیا! بولیا، “دے وی دے گلوں لتھے۔ کمبل خاطر کتوں ہور حیلہ کر لوانگے۔”
منی اس کولوں دور کھلو گئی تے اکھاں لال کردی بولی، “کر چکیا توں حیلہ! ذرا دسینگا، توں کہڑا حیلہ کرینگا؟ کوئی بھیکھ ‘چ دیویگا کمبل؟ کھیت ‘تے قرضہ انا رہندا ہے کہ مکدا ہی نہیں۔ میں تاں کہندی ہاں، توں کھیتی چھڈّ کیوں نہیں دندا۔ مر مر کم کردیں۔ فصل ہون ‘تے رہندے پیسے موڑ کے، چھٹکارا پا لے۔ آپاں تاں جمے ہی رن لاہن خاطر ہاں۔ اجیہی کھیتی توں باز آئے۔ میں پیسے نہیں دینے، نہیں دینے۔” ہلکو اداس ہو بولیا، “تاں ہن میں گالھاں کھاواں؟”
منی تڑپھ کے بولی، “گالھاں کیوں کڈھو، گھر دا راج ہے۔” اس دیاں اکھاں ‘تے بھپھناں ڈھلیاں پے گئیاں۔ اوہ آلے ‘چوں پیسے لے آئی تے ہلکو دے ہتھ ‘تے رکھ کے بولی، “توں ہن چھڈّ دے کھیتی۔ مزدوری کراںگے تے سکھ دی کھاوانگے۔ کسے دی دھونس تاں نہ ہوؤُ؟ کیہو جہی کھیتی ہے کہ مزدوری کر کے لیاؤ تے جھوک دیؤ۔ اپروں دھونس۔” ہلکو منی توں پیسے لے کے باہر آ گیا۔ جویں اپنا جگر کڈھ کے کسے نوں دین آیا ہووے۔ مزدوری ‘چوں اس نے تنّ روپیئے کمبل لئی جوڑے سن۔ اوہی تنّ روپیئے سہنے نوں دے رہا سی۔ قدم قدم ‘تے غریبی دے بھار تھلے اوہ لگاتار دبدا جا رہا سی۔
پوہ دی ہنیری رات وچ امبر دے تارے ٹھرے ہوئے جاپدے سن۔ ہلکو اپنے کھیت کنارے گنیاں دے آگاں دی چھتری تھلے، بانس دی منجی ‘تے چادر لئی بیٹھا کمب رہا سی۔ منجی تھلے جبرا، ڈھڈّ اندر منہ واڑ کے، ٹھنڈھ وچ چوں-چوں کری جاندا سی۔ دوہاں نوں نیند نہیں آ رہی سی۔ ہیٹھاں ولّ جھاتی ماردا ہلکو بولیا، “کیوں جبرے، پالا لگدے؟ گھر ہی پرالی ‘تے پیا رہندا۔ ایتھے کی کرن آئییں؟ ہن مر ٹھنڈھ ‘چ، میں کی کراں؟ تینوں پتہ ہے، میں اتھے کڑاہ پوریاں تاں کھان نہیں آیا۔ توں اگے اگے بھجّ آیا ایں۔” جبرے نے پوچھ ہلائی، اباسی لئی تے چپّ ہو گیا۔ ہلکو نے ٹھنڈھا ہتھ کڈھ کے جبرے دی پٹھّ اتے پھیریا، “کل توں میرے نال نہ آئیں، نہیں تاں مر جائینگا۔” پھر بولیا، “پتہ نہیں، پچھوں دی پون کدھروں، برف چکی تری آ رہی ہے؟ اٹھاں تے چلم بھراں۔ کمیں نہ کمیں رات تاں لنگھے۔ 8 چلماں بھر چکاں۔ ایہہ ہے کھیتی دا سواد۔ اپروں بھاگ وان ایداں کدّ کے پیندی ہے کہ جے اس کول پالا وی چلا جاوے، اس دی گرمی کولوں ڈر کے بھجّ نکلیگا۔ مزدوری اسیں کردے ہاں، عیش کوئی دوجا کردا ہے۔”
ہلکو اٹھیا۔ سواہ دے ڈھیر ‘چوں بھورا اگّ لئی، چلم بھری اتے بولیا، “پیئینگا چلم، ٹھنڈھ تاں کی گھٹنی آ، بس تھوڑھا من دوجے پاسے لگّ جاؤ۔” جبرا اس ولّ موہ بھریاں نظراں نال دیکھن لگا۔ ہلکو کہندا، “جبرے! اج ٹھنڈھ کٹّ لے، کل میں تیرے لئی پرالی وچھا دیوانگا۔ اس وچ وڑ کے بیٹھیں، ٹھنڈھ نیڑے نہیں آویگی۔” جبرے نے پیر اس دے موڈھیاں ‘تے رکھ کے، ہلکو ولّ گرم ساہ لیا۔ چلم پی کے ہلکو منجی ‘تے پے گیا، سوچن لگا، ہن سوں لواں تھوڑھا؛ پر دوجے پل اس دا دل کمب اٹھیا۔ پاسے پلٹدا رہا۔ پالا پریت بن کے اس دی چھاتی دبی بیٹھا سی۔ جدوں کوئی واہ نہ چلی تاں جبرے نوں اس گودی ‘چ سلا لیا۔ کتے توں بدبو آ رہی سی۔ گودی ‘چوں جبرے نوں سکھ محسوس ہون لگا۔ اس ساتھ نے اس دی روح دے در کھولھ دتے۔
جبرے نوں کسے جانور دی پیڑ-چال سنی۔ اوہ جھٹّ اٹھیا اتے باہر آ کے بھونکن لگا۔ ہلکو نے کئی وار پچکاریا، پر اوہ اس کول نہیں سی آیا۔ پھر اوہ چارے پاسے دوڑدا رہا، بھونکدا رہا۔ پل بھر کول آؤندا، پھر دوڑ جاندا۔
گھنٹہ بیت گیا۔ سیت ہوا تے ہنیرا ڈراؤن لگا۔ ہلکو اٹھ کے بیٹھ گیا۔ سر موڈھیاں ‘چ دے لیا۔ ٹھنڈھ پھر وی نہ گھٹی۔ خون جم گیا جاپدا سی۔ دھمنیاں وچ جویں برف تری پھردی سی۔ آکاش ولّ نگاہ ماری، خطیاں اجے آکاش وچ ادھیاں وی نہیں چڑھیاں، اتانہ ہو جانگیاں تاں سویرا ہوؤُ۔ اجے پہر رات باقی سی۔ ہلکو دے کھیت لاگے امباں دا باغ سی۔ اس سوچیا، اتھے چلداں تے پتے جلا کے سیکداں۔ لاگیوں ارہر دے بوٹے پٹّ کے جھاڑو بنا لیا۔ سلغدا گوہا لے کے باغ ولّ تر پیا۔ جبرا وی پوچھ ہلاندا نال تر پیا۔ ہلکو نے کیہا، “ہن نہیں سہِ ہندا جبرو؟ چل باغ وچ پتے بال کے اگّ سیکیئے۔ آ کے سوں جاوانگے۔ اجے رات کافی باقی ہے۔ باغ ‘چ بڑا ہنیرا سی۔ ہوا پتے اڈاؤندی، لنگھ جاندی۔ پون دا بلاّ، مہندی دے پھلاں دی خوشبو لے کولوں دی لنگھیا۔ ہلکو بولیا، “ایہہ تاں بڑی چنگی سگندھ ہے جبرو؛ تینوں وی چنگی لگی؟” جبرو کدھروں ہڈی لبھّ لیایا اتے لگا اس نوں چونڈن۔ دھکھدا گوہا دھرتی ‘تے رکھ کے، ہلکو پتے پھرولن لگا۔ اگّ لائی تاں پتے جلن لگے۔ لاٹاں رکھاں دے پتیاں نوں چھوہن لگیاں۔ چانن وچ انج جاپ رہا سی جویں وڈے وڈے رکھ، ہنیرے نوں اپنے سراں اپر چکّ کے کھلوتے ہون۔ جبرا جیکوں کہہ رہا سی، “ہن ٹھنڈھ لگدی ہی رہو؟ پہلاں نہیں سجھیا، ایویں ٹھنڈھ وچ ٹھری گئے۔” جبرے نے پوچھ ہلائی۔
“آ جا، اگّ دی ڈھیری نوں کدّ کے پار کریئے۔ دیکھدے آں کون پار جاندا۔” جبرے نے اگّ ولّ نظر ماری۔
“جا کے منی نوں نہ دسّ دیئیں، میرے نال لڑو۔” ہلکو نے کیہا۔ ایہہ آکھ اس نے چھال ماری اتے ڈھیری توں پار پہنچ گیا۔ پیراں نوں تھوڑھا سیک ضرور لگیا۔ جبرا اگّ دوآلے گھم کے، اس کول آ کے کھلو گیا۔
ہلکو کہندا، “چل چل، ایہہ ٹھیک نہیں، اتوں کدّ کے آ۔” اوہ اگّ دی پھیری ‘توں دی کدیا تے دوجے پاسے جا کھڑھا ہویا۔
پتے جل چکے سن۔ پھر ہنیرا چھا گیا۔ سواہ تھلے انگیارے ہوا چلن ‘تے پل بھر لئی چمکدے تے بجھ جاندے۔ ہلکو نے چادر لے لئی۔ سواہ نیڑے بیٹھا، کسے گیت دے بول گنگناؤن لگا۔ سریر ‘چ تپش آ چکی سی۔ ٹھنڈھ ودھن نال سستی پے گئی۔ جبرا زور نال بھونکدا کھیت ولّ دوڑیا۔ ہلکو نوں لگا جویں جانور کھیت وچ آ وڑے سن۔ شاید نیل گٔوآں دا جھنڈ سی۔ پہلاں اچھلن-کدن دی آواز آئی، پھر کھیت وچ چرن دی آواز سنی۔ اس دے دلوں آواز آئی- جبرا کسے نوں کھیت ‘چ وڑن نہیں دین لگا۔ پاڑ کے رکھ دیؤُ۔ ہن کجھ وی نہیں سی سن رہا۔ کیہا دھوکھا سی؟ اس نے اچی دینے آواز ماری، “جبرے، جبرے۔” جبرا بھونکدا رہا، پر کول نہ آیا۔ پھر چرن دی آواز آئی، پر ہلکو نوں اپنی تھاں توں ہلنا اوکھا لگّ رہا سی، اتھے ہی بیٹھا رہا۔ اس نے زور دی آواز ماری، “چر گئے، چر گئے!”
جبرا بھونکن لگا۔ جانور کھیت چر رہے سن۔ فصل پوری تیار سی، پر جانور اجاڑا کر رہے سن۔ ہلکو ارادہ دھار کے دو قدم تریا، پر ہوا بچھو بن کے ڈنگ مارن لگی۔ اوہ بجھی اگّ دی ڈھیری کول آ بیٹھا اتے سواہ پھرول کے ٹھنڈھا بدن گرماؤن لگا۔ جبرا بھونکدا رہا، دوڑدا رہا۔ نیل گٔوآں کھیت دا صفایا کر گئیاں۔ ہلکو گرم راکھ کول بیٹھا، چادر لے کے سوں گیا۔ سویرے جاگ اس وقت کھلھی، جدوں چارے پاسے دھپّ بکھری پئی سی تے منی کہہ رہی سی، “اج ستے ہی رہنا؟ توں سوں گیا، ادھر سارا کھیت چوپٹ ہو گیا۔ ہلکو اٹھ کے بولیا، “توں کھیتوں آئی اے؟” منی بولی، “ہاں! کھیت اجڑیا پیا ہے۔ بھلا ایں وی کوئی سوندا؟ تیرا جھونپڑی پاؤن دا کی لابھ؟” ہلکو نے بہانہ بنایا، “میں مردا مردا بچیاں راتیں، ایں درد اٹھیا، میں ہی جانداں۔ دھرتی ‘تے لٹدا رہا ہاں، جویں سویر نوں ساہ نہ پورے ہو جان۔”
کھیت دی حالت دیکھ کے منی دے چہرے ‘تے اداسی پھیل گئی، پر اندروں ہلکو خوش سی۔ منی نے چنتا ظاہر کیتی، “ہن پھر مال-مزاری مزدوری کر کے بھرنی پؤُ۔” ہلکو خوش ہو کے بولیا، “ہن ٹھنڈھ وچ کھیتاں ‘چ سون توں تاں کھہڑا چھٹّ جاویگا۔
(انوواد: ہری کرشن مائر)
