پروہنا پرنسپل سجان سنگھ
سورج ڈب چکا سی، لیہندے توں لالی ہولی ہولی الوپ ہو رہی سی۔ رات رانی دے راج-دوت چانن وچّ ہنیرا رلاؤن دے آہر وچّ سن۔ میراں کوٹیاں دی نکروں مڑ کے اک چیکدا گڈا پنڈ دے چونک ول نوں رخ کری جا رہا سی۔ مگرے مگر تخت سنگھ گاڈی چوڑھے نوں گالھاں کڈھدا آ رہا سی تے اوہ اپنا غصہ بلداں تے کڈھی جا رہا سی۔
این اسے ویلے اک نوجوان کھدر دے صاف کپڑے پائی اسے پاسیوں ویہہ وچ داخل ہویا تے کاہلی کاہلی تردا گالھاں کڈھ رہے جٹّ نال جا رلیا۔
مسکرا کے اس جٹّ ول تکدیاں کیہا،"سردار ! کیوں ایویں زبان گندی کرنا ویں ؟"
"بھاؤ ! تینوں کی پتہ ایہناں کمیناں دا ؟ سارا دن ککھّ بھنّ کے دوہرا نہیں کردے تے دانے منگدے نے چالی چالی من ۔ سارے دن وچّ اک بالن دا گڈا نہیں بنیا ایہدے کولوں ۔"
نوجوان ہن گڈے دے برابر پہنچ چکا سی ۔ کھدر دے تھیلے نوں دوسرے ہتھ وچ بدلدیاں اس کیہا، "بئی سردار، ایہناں بے زباناں نوں ایویں کیوں کٹی جاناں ایں ؟"
کمی چوہڑے نے کوئی اتر نہ دتا، پر ڈنگراں نوں کٹنوں ہٹ گیا ۔ تخت سنگھ ہالی وی چوڑھے نوں گالھاں کڈھی جا رہا سی ۔ چوڑھے نوں 'سردار' آکھیا جاندا سنکے اس منہ وٹیا۔ ہالی کجھ آکھنا ہی چاہندا سی کہ نوجوان کھبے ہتھ گردوارے ول نوں مڑ گیا ۔ کجھ دور جا کے نوجوان نے چوڑے پنجے دی ٹٹی ہوئی جتی نوں پبّ وچ اڑا کے جھاڑیا۔ دو تنّ بریک روڑے، جو گھسے ہوئے طلے وچو' اندر لنگھ گئے سن، اتھوں دی ہی کر گئے۔کاہلی کاہلی تردا اوہ گردوارے دے باہرلے بوہے اگے پہنچیا،جتھے ذیلدار صاحب تے بھائی صاحب کجھ گلاں کر رہے سن۔آخری گلّ جو نوجوان نے سنی، اوہ سی:
"ذیلدار صاحب، دتا ترکھان شکی آدمی ہے۔اوہدے گھر نت نویں آدمی آؤندے نے۔"
نوجوان دی فتح سنکے دوویں تربھک کے چپ کر رہے ۔ نوجوان نے لباس توں پچھاندیاں بھائی نوں پچھیا "بھائی جی، کمیاں دی پتی کہڑی جے ؟"
بھائی جی دے جواب دین توں پہلاں ہی ذیلدار صاحب نے سوال کیتا، "کیہدے جانا اے اوئِ توں ؟"
آؤن والے دے مونہوں نکل گیا، "بھائی جی ! میں کمیاں دی پتی جانا ہے کسے دے ۔"
غصے وچّ لال پیلا ہویا ذیلدار ہالی کجھ کڑکنا ہی چاہندا سی، کہ بھائی ہوریں گجّ اٹھے، "بھائی جی کی ہندا اوئِ ؟ سردار صاحب کہُ ذیلدار صاحب نوں ۔"
"بھائی جی، معاف کرنا، پر 'بھائی جی' کوئی بھیڑا بچن تے نہیں ۔ سنیا گورو گرنتھ صاحب وچ آؤندا، 'ایک پتا ایکس کے ہم بارک' ۔ پھیر بھائی بھائی ہی تاں ہوئے اسیں سارے ۔"
ذیلدار صاحب بولے، "توں ہیگا کون ایں اوئِ ؟"
"سردار صاحب ! میں وی تہاڈے جیہا اک ربّ دا بندہ ہاں ۔" نوجوان نے ادھینگی نال کیہا ۔
ذیلدار صاحب کہن لگے،"اوئِ بے وقوفا، میرا مطلب ہے، تیرا ناں، ذات، کم، پتہ، ٹکانا کی ہے ؟"
"میرا نہ قربان سنگھ، ذات سکھ، قوم پنڈ پنڈ پھرنا تے ہن دا پتہ چکّ 123 سرگودھا ہے ۔"
"بڑا نکروں کونا اوئِ توں ؟" بھائی نے ذیلدار دا پکھ کردیاں کیہا، "سکھ وی کوئی ذات ہے ؟ ذات دس دے خاں، اسیں ہاں کھتری باوے تے ایہہ ہن جٹّ سردار ۔"
"بھائی جی، مے تے سدھی گلّ سدھی طرحاں کرداں ۔ جتھوں تک میں جانداں سکھ دھرم وی ہے تے سماج وی، تے اس بھائیچارے وچّ کوئی ذات-گوت دا وچار نہیں ۔"
بھائی جی نے ذیلدار صاحب ول تکدیاں تے کھدر-پوش ول اشارہ کردیاں کیہا، "سانوں پڑھاؤن آیا، گورو دسم پاتشاہ نے نہیں آکھیا بچتر ناٹک وچ 'چھتری کا پوت ہوں'، پھیر اوہناں ذات پات منی کہ نہ ؟"
انے نوں بھائیانی لالٹین لے کے باہر نکلی ۔ ذیلدار صاحب نے بھائی صاحب نوں اکھ ماری تے کہن لگے، "جان دیو بھائی جی، اس مورکھ نوں کوئی سمجھ آؤنی ہے ۔ ہوئگا کوئی چوڑھا چپڑا ۔"
بھائی صاحب واج تے لگے بٹیرے وانگ بول اٹھے، "گردوارے وچّ تاں تہاڈے لئی کوئی تھاں نہیں ۔ پنڈ دی کھبی باہی کمیاں دی پتی ہے، تے ادوں پرھے باہر-وار چوڑھیاں دی ٹھٹھی۔ اتھے تینوں تیرے ذات-بھرا مل پینگے ۔"
"ست سری اکال" کہہ کے جد اوہ کمیاں دی پتی ول تریا تاں بھائی صاحب کہہ رہے سن، "ناستک ہن، ناستک، ذات پات نہیں مندے، دھرم بھرشٹ کردے پھردے ہن ۔"
ذیلدار صاحب کجھ ہور سوچ رہا سی ۔ ساہمنے گھروں کرمو نوں واج ماری تے کنّ وچّ قہقے اس نوں نوجوان دے مگر پرچھاویں وانگ لا دتا ۔
کمیاں دی پتی دے موڑ تے منڈے کھیڈ رہے سن ۔ نوجوان نے پچھیا، "کوئی کیہر سنگھ ہے اس پتی وچّ ؟"
منڈے کھیڈ چھڈّ کے کٹھے ہو گئے ۔ سوچ سوچ کے تے اک دوسرے نوں پچھ پچھا کے کہن لگے، "کیہر سنگھ تے اتھے کوئی نہیں، ہاں کیہر سنگھ ہے جٹّ، دوسری پتی ۔"
"لال سنگھ ؟" اس پھر پچھیا ۔
"اوہ تے سارے پنڈ وچ کوئی نہیں ۔" اک سیانے منڈے نے کیہا ۔
"کوئی نامھا، سنتو، ہسو، چاگھا، دولا کوئی نہیں ؟"
"سنتو تے ہیگا اک" اک منڈے نے آکھیا ۔
کرموں، جہڑا ہن اتھے پہنچ چکا سی، بول اٹھیا، "سنتو کہڑا اوئے رہمیا ؟"
"بھاؤ اوہ سنتا سیہوں پینچ ۔"
"ہاہو، ٹھیک آ، سنتا مہر ۔"
"تے توں مکھ اوہناں دے گھر جانا واں ۔ آ میں چھڈ آواں تینوں بھاؤ"، کرموں نے آکھیا تے اس نوں مگر لے تریا ۔ اک نکا جیہا لمبیا پوچیا گھر سی، جس دے بوہے اگے لجا کے کرموں نے کیہا، "آہ ای سنتے دا گھر واج مار لے مکھ ۔"
ہالی کھدر-پوش نے 'سردار سنتا سنگھ، سردار سنتا سنگھ' کر کے واجاں مارنیاں شروع ہی کیتیاں سن کہ کرموں، نال دے گھر جا وڑیا۔
جھیتاں وچوں ڈیوڈھی وچ کمبدا چانن آؤندا دسیا تے نال ہی کسے بریک جناناں آواز وچ آکھیا، "جی ایہہ سردار سنتا سنگھ دا گھر نہیں، اوہناں دا گھر "دوسری......"
پنڈ پنڈ پھرن والے نوجوان نے حیران ہو کے پچھیا، "تاں کی ایہہ سردار سنتا سنگھ پینچ دا گھر نہیں ؟"
"پینچ دا گھر تاں ایہو ہے جی دوجا نمبردار ہے۔"
"میں تاں سنتا سنگھ مہرے دے جانا ہے ۔" بے-گھر نوجوان نے گل نوں صاف کرن دے خیال نال کیہا ۔ بوہا کھل گیا۔ دیوے دی لاٹ نوں ہوا دی مار توں بچاؤن لئی، جو لما ہتھ اوٹ دا کم دے رہا سی، اوہ چانن نوں پرتا کے اس مٹیار دے سوہنے چہرے تے وی پا رہا سی، منچلے نوجوان دے دل وچ خیال گزریا : اس نوں کہندے ہن، سورج نوں دیوا دکھاؤنا ۔
کجھ اردھ-گھبراہٹ جہی حالت وچ اس کیہا، "میں اوہناں دا پروہنا ہاں۔" کڑی جھٹ کھلے تاک دے اوہلے ہو گئی تے دیوا اسدے ہتھوں ڈگ پیا ۔ کجھ چر مگروں ہنیرے وچوں کمبدی دبی ہوئی آواز آئی "باپو جی گھر نہیں ہن ۔"
"میں آ گیا پتر" خانا-بدوش نوجوان نے کول پہنچ رہے قدماں دی آواز نال سنیا ۔ پل کو مگروں اسے کرپاندھاری نے کول پہنچ کے پچھیا، "کس نوں ملنا جے، سردار جی ؟"
"تہانوں ! میں اج دی رات تہاڈے کٹنی چاہندا ہاں ۔"
"دھنّ بھاگ ! جو سیوک کسے کم آ سکے ۔" تے پھیر اندر ہو کے اس کیہا، "اے منوں، کوئی گرمکھ راتیں ساڈے گھر پرشاد چھکیگا تے رات رہے گا ہیں، اج دیوا ہی نہیں بالیا ؟"
"باپو جی، ہنے ہی بجھیا ہے، بالن لگی آں ۔" جھٹ مگروں چلھے دی لاٹ نال پچھی نے جگ کے رسوئی وچ چانن کر دتا تے دیوا جگا کے کڑی نے کندھ وچّ گڈے دیوٹ تے رکھ دتا۔
جد دوویں جنے ڈیوڈھی پار کرکے چھتی ہوئی رسوئی پاس پہنچے تاں سنتا سنگھ نے نوجوان دے منہ ول چنگی طرحاں دیکھ کے کڑی نوں کیہا،"جگیرو باراں وچ 'پروہنا' جوائی نوں آکھن لگ پئے نے۔ دیس ول پروہنا کسے ساک سنبندھی جاں رات کٹن والے نوں آکھدے نے ۔ہور کوئی گل نہیں ۔ تے کی چاڑھیا ای منو ؟"
"دال" اس آکھیا تے خبرے کی سوچ کے، پہلاں ناں نہ لیا ۔ پیو سمجھ گیا تے پرنا موڈھے توں لاہ کے آکھن لگا، "آہ دو آلو تے پرنا، اندروں اک ادھی وڑی کڈھ کے پروہنے لئی بھنّ لے۔ آؤ سردار جی ! اسیں وی ایتھے ہی بیٹھ جائیے ۔ اگ سیکن دی ایہو ای رتّ ہندی آ کے، منو دیہہ پیڑھی پروہنے نوں۔"
کڑی نے چپ چاپ سر نیواں کیتی پیڑی تھلیوں کڈھ کے اگے رکھ دتی ۔ نوجوان نے پیڑھی چک کے گھر دے مالک اگے رکھ کے بیٹھن لئی آکھیا ۔ پر اوہ لاگے پئے موہڑے تے بیٹھ چکا سی۔لاچار اسنوں پیڑی تے بیٹھنا پیا تے کڑی اندروں ہور پچھیاں دا موہڑا لے کے بیٹھ گئی ۔
نوجوان نے باپو نوں کہہ کے دھی نوں سنایا، "تسیں آلوآں دی کھیچل نہ کرو میرے لئی تہاڈی چھولیاں دی دال ہی شاہی کھانیاں دے برابر ہے ۔ لگاتار کمیاں دا پروہنا بن بن کے میں دالاں، اچار، گنڈھیاں نال روٹی کھان دا عادی ہو گیا ہاں۔"
کڑی نے اپنی اس چپ نوں توڑدیاں کیہا، "لؤ خاں، کھیچل کاہدی اے ؟"
"میرا منہ وی اج سواد منگدا سی ۔ دو آلو دیوان کراڑ دیوں پھڑی آیاں ۔ وڑیاں گھر دیاں نے، کوئی تہاڈے نال اچیچ تے نہیں کیتی ۔" پینچ نے آکھیا ۔
"تہاڈی مرضی،" نوجوان نے کیہا تے لکڑ ہلا کے اگانھ کر دتی ۔
کڑی بولی، "باپو جی،اج دھار تسیں کڈھ لؤ ۔ دال تے ہو گئی اے، میں آلو بنا لواں ۔" مہیں کھرلی تے کاہلی پئی ہوئی سی تے کٹا اس توں وی ودھ کاہلا ۔ نکی ولٹوہی لے کے جدوں پینچ مہی چون اٹھیا تاں کٹا پھڑن لئی نوجوان وی نال تریا، پر "تسیں بیٹھو آرام کرو، کاکا تھکیا ہووینگا ۔" آکھ کے جگیرو دے باپو نے اس نوں اتھے بیٹھن لئی مجبور کیتا۔کڑی اٹھ کے اندروں ولیتی نمونے دا چاقو تے چار وڑیاں پھڑ لیائی ۔ آلو کھولھ کے اس چھلنے شروع کیتے۔
منڈے نے کیہا، "میں آلو چھل لیندا ہاں جی، تسیں ہور کم کر لوو ۔"
کڑی نے نیویں نظر نال بناں کجھ کہاں آلوآں والا بھانڈا تے چاقو نوجوان نوں پھڑا دتے ۔ تے آپ ہاریاں توں کونڈی ڈنڈا لاہ کے مرچاں پیسن لگ پئی ۔ مرچاں اک جان کرکے، داتی نال گنڈھے چیر کے، اوہ کونڈے وچ سٹن لگی سی، جد نوجوان نے کیہا، "کٹّ کے مسالہ پایاں بہتی محنت ہوویگی ۔ گنڈھے لال کر کے مسالہ کیوں نہیں بنا لیندے ۔" کڑی نے کونڈے وچ گنڈھے سٹنے بند کر دتے ۔ کاڑھنی وچّ کڑچھی مار کے اس دال لاہ لئی ۔ انے نوں مہیں چو کے پینچ آ گیا ۔ کجھ ددھ اس کاڑھنے وچ پا دتا تے باقی اس ولٹوہی وچّ ہی ڈھک کے ہاریاں تے رکھ دتا۔ کڑی نے تامبیا چلھے تے رکھ کے کھلھا ڈھکن چھڈ دتا ۔ چھاہ سڑن توں پچھوں اس وڑیاں اس وچوں لال کر کے کڈھ لئیاں ۔ کترے ہوئے گنڈھے سٹّ کے اس کیسری کر لئے تے پانی تے سکا مسالہ پاکے مسالہ تیار کرن مگروں آلو وچ بھنّ کے پانی پا دتا ۔
پینچ نے جو موڑے تے چپ کر کے بیٹھا سی،.. گل شروع کیتی، "منو ساڈی گھر دے کماں وچ سگھڑ ہے ۔ روٹی تے بڑی سوہنی پکاؤندی ہے ۔ پہلا گردواریا وچارا بڑا چنگا سی ۔ اس کولوں اس گورمکھی دیاں پنج چار کتاباں پڑھیاں سن تے پاٹھ وی کر لیندی ہے ۔ سوڈھیاں دی نونہہ لائلپر وڈی ماسٹریانی اے نہ ۔ اوہ دو کو ورے ہوئے تاں چھ کو مہینے چک رہی سی ۔ اس نے اس نوں کئی کتاباں پڑھا چھڈیاں ۔ انگریزی دا کیدا وی لایا سی، پر پھیر اوہ چلی گئی ۔ میرے کول وی ایس ویلے اس دے بنا کوئی نہیں، کڑی ور-پروان اے… ۔"
کڑی اپنی تعریف سن کے اپنی خوشی تے پڑدا پائی جا رہی سی ۔ اتھے پہنچ کے اسدیاں گوریاں انچھوہ گلھاں تے اک ایسی گوڑھی لالی پھر گئی، جسنوں نوجوان نے دیوے دے مدھم چانن وچ وی دیکھ لیا ۔
سنتا سنگھ نے گلّ جاری رکھی : "اپنی برادری وچّ سانوں کوئی اسدے لایق ور لبھدا نہیں ۔ بڑی کڑکی وچ پھاتھے آں، ہور اڈیک وی نہی' ہندا؛ جوان جہان ہی ہوئی ۔ ماں تے وچاری دی پنجاں ورھیاں دی چھڈ کے مر گئی سی ۔"
"تے تسیں کسے ہور برادری وچّ ویاہ کر دیو" نوجوان نے آکھیا ۔
"نہیں نہ بندا ۔ منو دا وڈا بھرا کالی مٹی فٹر ہے، لکھیا سی ۔ ہن مستری بنن والا ہے ۔ اس نوں وی ویاہنا ہویا ۔ جے کڑی ہور برادری وچ ویاہ دیئیے تے اپنی برادری انّ-پانی چھیک دندی ہے ۔ تے دوسریاں برادریاں والے دھیاں لے لیندے ہن، پر دندے نہیں ۔ میں کہناں گورو نانک نے تے چارے ورن اکو کیتے تے دسوے' پاتشاہ نے ساریاں نوں سانجھا باٹا امرت دا پیایا ۔ "اسیں اج کلھ دے سکھ اوہناں دے اپدیش بانی توں منکر کیوں ہندے جانے آں ؟"
نوجوان کجھ پریرت جیہا ہو کے بولیا، "سکھی وچ پورا کون ہے ؟ اصلی سکھی کرت کرنا دسدی ہے ۔ سکھ کرتی نوں کمین کہندے ہن، اوہناں دی نرادری کردے ہن ۔ ذمینداراں دیاں جے بتیاں نہ سارن، تاں اوہناں لئی جنگل پانی زانا مسکل کر دندے ہن ۔ ایہہ واہگورو دے بندے واہگورو دے بچیاں دا جیؤنا حرام کر دندے ہن ۔ اوہناں دیاں بیپتیاں کر کے دھرم دے آگوُ بنے رہندے ہن ۔ ہند دی آزادی لئی کرتیاں دا اندولن کسانا دے اندولن توں بہتا ضروری ہے ۔ جٹّ ذمیندار، ملکیت والا کسان سبھ سرمائیدار ہن ۔ جد ایہہ اپنی اڈی تھلے ادھے ہندوستان نوں دبائی رکھنا چاہندے ہن، تاں ایہناں نوں آزادی کویں مل سکدی ہے ؟"
"کی توں سوشلسٹ ہیں ؟" پینچ نے غصے نال پچھیا۔
"نہیں، میں سکھ ہاں ۔ گورو نانک دیوَ جگت گورو نے بھائیچارکواد نوں جنم دتا سی ۔ دنیاں دے لوک اک وڈے بھائیچارے دے میمبر تھاپے ۔ بھائی بالا، بھائی مردانہ ہی نہیں، بھائی سنتا سنگھ وی ہے تے کرت کوئی نفرت کرن والی شے نہیں ۔"
انے نوں ڈھویا ہویا بوہا کھوہل کے نامو نین اندر آ گئی تے آکھن لگی، جگیرو کڑے تہاڈے سپرٹ ہونی ایں منڈا کوڈی کھیڈدا روڑی چوں رگڑاں لا لیایا ۔"
جگیرو دیوا لے کے اندر گئی تے اک تومبا ٹنچر دا لیا کے نامو نوں آکھن لگی، "بھابی رگڑاں تے لگو صحیح، پر رام کر دؤ ضرور ۔"
پروہنے ول تاڑ تاڑ کے ویکھدی اوہ واپس چلی گئی تے جگیرو باہرلا بوہا بند کر آئی ۔
سنتا سنگھ نے زور دے کے پچھیا، "کاکا توں ہیں کون ؟"
"میں آدمی ہاں، سکھ ۔"
"اہتے مینوں وی دسدا ہے پر جات کی ہے ؟"
"سکھ"
"سکھ کون ؟"
"تساں وی اوہو گل کیتی ۔"
پینچ شرمندہ جیہا ہو کے چپ کر رہا ۔ کڑی نے پتیلے وچّ وڑیاں پا دتیاں ۔
"میرے ماں پیو کھتری ہن ۔" نوجوان نے گل صاف کرن لئی آکھیا ۔
"تسیں کجھ پڑھے ہوئے او ؟"
"بی. اے."
"لگدے تے نہیں، بی.آ. پاس تے بندے ہی ہور طرحاں دے ہندے نے۔"
"اساں سبھ کجھ کرکے ویکھ لیا، سردار جی ۔ ساڈا دیش ننگ-بھکھ دے دکھوں مرے، اجتاں ویچے تے اسیں بدیشیاں دیاں باندر نقلاں کریئے ۔ ایہہ میتھوں ہو نہیں سکدا ؟"
"تسیں کم کی کردے ہو ؟"
"پھرنا ترنا، پروہنے بننا تے گلاں کرنیاں ۔"
"کھاندے کتھوں ہو ؟"
"تمھاتڑاں دے لنگراں چوں ۔"
جگیرو نے گلاں دا سلسلہ توڑدیاں کیہا، "باپو جی ! تسیں کہڑیاں گلاں وچّ پے گئے ؟ چھڈو وی پرے، آلو تیار نے، میں پھلکا لاہن لگی آں ۔"
پتیلا پچھولے تے رکھ اس طوا سٹیا تے تون مڑ سوارکے پھلکے لاہنے شروع کیتے ۔ نکے نکے پھلکے کولیاں تے پھلا کے اپنا نہ سچ کری جا رہے سن۔
تھالیاں لگ کے ساہمنے آ گئیاں ۔ بن تڑکی دال وچوں وی اج اس نوں سواد آ رہا سی ۔ اپنے تناں سالاں دے اتتھی جیون وچ اس بھانت بھانت دے کھانے کھادھے سن، پر جگیرو دیاں وڑیاں تے مکھن نال چوپڑے پھلکیاں نالوں سبھ مات سن ۔ خبرے اوہ سواد جگیرو دی چھوہ نے دتا سی جاں اوہ اپنے اندروں کڈھ رہا سی ۔
روٹی کھا چکن توں مگروں وی کڑی روٹیاں پکاؤندی رہی ۔ پینچ نے دلان وچ منجے ڈاہ کے نگھے بسترے وچھا دتے تے پروہنے نوں اندر آ جان واسطے کیہا ۔ بستریاں وچ دوویں بیٹھے ہی سن کہ باہر دا بوہا کھڑکیا ۔ پینچ نے بوہا کھولھیا ۔ باہر نکا چوکیدار سی ۔ پچھن لگا، "اج تہاڈے کوئی رات بندہ آیا ؟"
سنتا سنگھ نے پچھیا، "کیوں ؟"
"سکھ" چوکیدار نے کیہا، "میرا تے فرض ہے نہ، آئے گئے دا خیال رکھنا ۔ کلھ نوں کوئی چوری ہو جائے ۔"
"نہی" اوئِ بھائیا ۔ کوئی فکر نہ کر توں،" پینچ نے کیہا ۔
بوہا مار کے آؤندیاں دھی نوں روٹی کھاندیاں دیکھ کے اس کیہا : "ولٹوہی والا دودھ تتا کر لئیں، منو !"
اندر جا کے پھیر سنتا سنگھ نگھا ہو کے بہہ گیا ۔ پروہنے نے پچھیا، "کون، چوکیدار سی ؟"
پینچ سوال سن کے حیران سی، جد اس پھر کیہا، "ہر اک نے آپو اپنا کم کرنا ہے ۔ اس اپنا، تسیں اپنا تے میں اپنا، پر سبھ توں چنگا کم اوہ ہے، جو دیش تے قوم دے منکھاں دے بھلے لئی ہووے ۔"
سنتا سنگھ دا شکّ جاندا رہا۔
نوجوان بولیا، "دھی تہاڈی سیانی ہے ۔ اس نوں ہور پڑھاؤ ۔ میرا مطبل ہے، ہور کتاباں پڑھن نوں دیو ۔ میرے کول کجھ پنجابی دیاں کتاباں نے ۔ ایہہ آپ پڑھنگے تے تہانوں سناؤنگے ۔ مکّ جانگیاں تے کوئی آ کے لے جاویگا ۔ ہور دے جاویگا۔"
"ایہناں کتاباں وچ کی ہے ؟"
کہانیاں، کویتاواں، لیکھ، جویں دسم گورو دے پنج پیارے، سکھ بھائی چارا تے سماج واد، بدیشی راج دے اوگن، ربّ دیاں داتاں تے بندیاں دی کانی ونڈ آدی ۔"
"نہیں، سانوں ایہناں دی لوڑ نہیں ۔"
"باپو جی ! لے لوو، میں پڑھیا کرانگی ۔ پڑھیاں چنگے خیالاں دا اثر ہندا ہے، بریاں دا نہیں ۔" جگیرو نے باہروں کیہا۔
پینچ چپ رہا تے نوجوان نے دو چار کتاباں اسنوں پھڑا دتیاں ۔ باہر دودھ گرم ہو گیا سی تے کڑی نے بھانڈے مانجنے شروع کیتے ہوئے سن۔
باپو نے آواز دتی، "پتر، پروہنے دے دودھ وچ کھنڈ پائیں، کتے کچا مٹھا نہ پا لیائیں ۔"
"نہیں، باپو جی، میں تے تہاڈے ددھ وچّ وی کھنڈ ہی پائی ہے۔"
نوجوان نے کیہا، "دودھ دی کھیچل نہ کرو، میں دودھ بہت گھٹ پیندا ہاں۔"
"کیوں، چاہ پیندے ہو، بنوا دیئیے ؟"
"نہیں چاہ دے تے میں لاگے وی نہیں جاندا ۔ انج میں سوچدا ہاں، جے سارے ہندوستانی دودھ پین تاں مسیں ساریاں نوں اک اک چمچا حصے آئے ۔ ضدن اسیں چھناں بھر کے پی جاندے ہاں، تاں خبرے کنے غریباں دا حصہ پی جاندے ہاں ۔ ساڈے بھرا بھکھے مردے ہن ۔ ساڈے معاملیاں تے ٹیکساں تے وہلڑ دسخط کرن والے بدیشی حکمران پلدے ہن۔ ساڈا مکھن اوہناں دے بدچلن قیدیاں نوں مل سکدا ہے، بھلیمانس ہندوستانی نوں نہیں ۔ جتھے اپنیاں حکومتاں نے، اتھے کوئی بھکھا نہیں مردا ۔ ودیا تے کتاباں مفت ملدیاں ہن ۔ اتھوں دے جوڑے سکھی ہن، بچے خوش ہن…۔" کڑی دودھ دا گلاس لے کے پروہنے دے لاگے آ کھلوتی ۔ باپو نے کیہا، "کاکا ! دودھ پی لے، پھیر گلاں کراںگے ۔"
نوجوان خبرے نانہہ کر دندا، پر کڑی دی نیویں تکنی شاید کہہ رہی سی، "میرے ہتھوں اج تے پی لوو، پھیر خبرے کتے قدرت نال میلے ہون ۔"
نوجوان نے آکھیا، "پہلاں باپو جی نوں دیو ۔"
"میں پی لینا، تسیں لوو پہلاں ۔"
دوسرا گلاس باپو واسطے آگیا ۔ کڑی نے کجھ چر مگروں کم ختم کیتا تے مہیں نوں ڈیوڈھی وچ بنھ کے آپ کوٹھڑی وچ منجی ڈاہ کے دیوا بجھا دتا تے آرام نال لیٹ گئی۔ گلاں شروع رہیاں۔ باپ سندا سوں جاندا تاں کدے کدے کوٹھڑی وچوں نوجوان نوں ہنگارا مل جاندا۔
ادھی کو رات نوں پینچ نے آکھیا،"ہن سوں جائیے، تہاڈیاں گلاں سچیاں نے، باقی سویرے صحیح ۔"
سارے چپ ہو گئے ۔ باپو دے گھراڑے چھیتی ہی چھٹن لگ پئے ۔ جگیرو شاید ساریاں توں مگروں ستی، اس دے سپنیاں دی کون جانے ۔
سویرے اوہ ددھ رڑکن کجھ چرکی اٹھی ۔ جدوں اوہ مکھن کٹھا کر رہی سی، باہروں باپ نوں آوازاں پینیاں شروع ہوئیاں ۔ واہگورو واہگورو کردا پینچ باہر گیا ۔ باہر نمبردار، ذیلدار، چوکیدار تے پنجاں ستاں سپاہیاں نال تھانیدار کھڑا سی۔
تھانیدار نے پچھیا، "کیوں اوئِ جھیؤرا، تیرے گھر کوئی پروہنا آیا راتیں ؟"
'جی حضور اندر ہے، بھلا لوک ۔"
تھانیدار اک بلے والے سپاہی نوں دیکھکے کہن لگا، "آلے دوآلے ٹھیک ہے سبھ ؟"
"جی ہاں"
"چنگا اندر چل کے گرفتار کرو، اسنوں۔"
پروہنا بوہے وچّ آ گیا ۔ دن چڑھ رہا سی ۔ اسمان لالو لال ہو رہا سی ۔ پھیرو لوہار دے ہتھوڑے دی آواز سبھ نوں سنائی دے رہی سی، خبرے کسے کمی دی داتی بن رہی ہووے ۔
"میں حاضر ہو گیا، تھانیدار صاحب !"
"پرمجیت سنگھ تسیں !" حیرانی نال تھانیدار بولیا تے ذیلدار ول تک کے، "سردار بہادر مہر سنگھ، لائلپر دے صاحبزادے؛ پر سانوں اپنی کاروائی کرنی پویگی ۔ ایہناں تہاڈے پنڈ باغیانا تقریر کیتی ہے تے……۔"
"جی ہاں، نمبردار نے کیہا ۔
"میں تقریر توں کتے ودھ کم کردا ہاں، چودھری صاحب ۔" پرمجیت سنگھ نے کیہا ۔
"کوئی پیمفلٹ ونڈے جے ؟"
"ایہہ تے میرا پہلا کم ہے ۔"
"کیوں اوئِ سنتو ! کجھ ہے اندر ؟"
نوجوان غصے وچ بولیا، "کجھ ادب نال بولو، چودھری صاحب ۔تسیں تے پڑھے لکھے تھانیدار ہو ۔"
"لیا بئی، سردار سنتا سنگھا، پھیر اوہ کتاباں اندروں ۔"
تھانیدار نے وینگ نال کیہا ۔ سنتا سنگھ اندر گیا، پر کتاباں نہ لبھیاں ۔ پولیس والیاں وی اس دی لبھن وچ مدد کیتی، کتے نہیں سن ۔
تھانیدار صاحب اپنے پروہنے نوں لے ترے ۔
('دکھ سکھ توں پچھوں' وچوں)
