قبر کرشن چندر
اوہ کالج وچ نواں ہی داخل ہویا سی۔ پہلاں شاید موگے کالج وچ پڑھدا رہا سی۔ پھیر جدوں اس دے وڈے بھرا نوں لاہور دے اک بینک وچ نوکری مل گئی، اوہ وی لاہور آ گیا۔ بڑا شرمیلا منڈا سی اوہ۔ پتلے سریر دا سوہنا-سنکھا نوجوان—چوڑا متھا، نکھرواں رنگ تے مسکراؤندے ہوئے بلھ۔ پر اس دے بلھ اک شرمیلی مسکان دے باو جود کسے گجھے بھاوَ وسّ ہمیشہ تھرتھراؤندے رہندے سن۔ کلاس وچ ہمیشہ اوہ پچھلے بینچاں اپر اک کونے وچ بیٹھا ہندا سی۔ کدے کسے نے اس نوں شرارت کردیاں نہیں سی دیکھیا۔ اوہ نہ تاں کڑیاں اتے چاک دے ٹکڑے سٹدا تے نہ ہی کاغذ دے ہوائی جہاز! ہور تاں ہور اس نے کدی پروفیسراں دے لکچر دوران، شردھانجلی وجوں، اوہناں دی میز اتے اک پیسہ وی نہیں سی سٹیا۔
تے پھیر اک دن مینوں پتہ لگا کہ اوہ شاعر وی اے۔
کالج ہوسٹل وچ ساڈے کمرے نال-نال ہی سن، اس کرکے اسیں چھیتی ہی اک دوجے نال کھلھ گئے ساں۔ اس نے مینوں دسیا کہ اوہ لائلپر دا رہن والی اے۔ اوہ ستّ بھرا نے—اک منیم، اک وکیل، اک سکول ماسٹر، اک آڑتی، اک بجاج، اک افیم دا سرکاری ٹھیکے دار اے تے ستواں تے سبھ توں چھوٹا اوہ آپ ودیارتھی اے۔ وڈے چھیئے بھرا ویاہے ہوئے سن۔ ہن بی.اے. کر لین پچھوں اس دی واری سی۔
شاید اسے گلّ نے اس نوں شاعر بنا دتا سی۔
پتجھڑ رتّ دیاں چاننیاں راتاں وچ جدوں بدلاں دے نکے-نکے ٹکڑے پری-زادیاں وانگ، اسمان اتے تیر رہے ہندے سن اتے چن-چاننی دیاں فکیاں-پیلیاں تے ملائم رشماں ہوسٹل دے بنیریاں نوں کسے پری-محل دے گمبداں جناں حسین تے کھچّ-بھرپور بنا دیندیاں سن، تاں اسیں دوئے اپر کسے برجی وچ جا بیٹھدے ساں۔ اک ویر میں اس نوں پچھیا...:
''کدی توں، کانن نالوں زیادہ حسین تے شرمیلی کڑی دیکھی اے کدی؟ سچ دسیں، جس دن اوہ چٹی ساڑھی تے آویجے (جھمکے) پا کے کالج آؤندی اے، کی اس دن وی تیرا دل انج نہیں کردا بئی چاک دا اک ٹکڑا اس نوں انج ماریا جائے کہ ساڑھی دے دھاریئے نوں چمدا ہویا، چمیلی دے پھلّ وانگ، اس دے پیراں وچ جا ڈگے...؟ دھرم نال کلاس روم وچ بیٹھی نوں شردھانرلی بھیٹ کرن دا اس توں چنگا طریقہ ہور کوئی نہیں ہو سکدا۔...تے گھنئیا لالا! پرنسپل تے پروفیسراں دی مورکھتا تاں دیکھ، سانوں اجہیاں گلاں 'تے وی جرمانے کرنوں نہیں ٹلدے۔ اتوں 'بدمعاش' تے 'لفنگے' وغیرہ دے خطاب وکھرے دے دتے جاندے نے، جی کردا اے...''
گھنئیا لال کوئی شعر؎ گنگناؤن لگّ پیا سی۔ پھیر اس نے مدھم آواز وچ اپنی پریم کہانی سنائی سی۔ اوہ شرمیلا، پہلا پیار جہڑا کسے نوَ-جمی کلی وانگ ہی پتیاں دی اوٹ وچ لکیا رہا سی۔ اس دی مدھم آواز وچ اس پہاڑی گیت ورگی مٹھاس گھلی ہوئی سی جس نوں کسے بال چرواہے دیاں کومل بلھیاں 'چوں جنگل دیاں ہواواں نے پہلی واری سنیا ہوئے۔ اس دیاں اکھاں وچ کجھ ایہو-جہی سنگ تے ستھرتا سی، جہو جہی پریمی دی پہلی تکنی وچ ہندی اے۔ اپنی پریم کہانی شروع کرن توں پہلاں اس نے اک واری پورب ولّ تکیا، اس دیاں اکھاں دیاں پتلیاں تاریاں وانگ لشک رہیاں سن۔
'اک ودھوا پنڈتانی ساڈے گھر پانی بھردی اے۔ اس دی اک دھی اے رکمن،'' گھنئیا لال نے رک-رک کے کہنا شروع کیتا، ''رکمن نوں توں نہیں دیکھیا، تدے تاں دن-رات کانن دی پرسنشا کردا رہندا ایں۔ رکمن دا اک چاچا وی اے، جس نے رکمن دے پیو دی موت توں بعد اوہناں دی ساری جائداد اتے قبجہ کر لیا؛ کڑی تے ودھوا پنڈتانی نوں بے-دخل کروا دتا...اس نے اپنے سورگواسی بھرا دے مکان اتے وی قبجہ کیتا ہویا اے۔ ماں تے دھی نوں صرف دو کوٹھڑیاں دے چھڈیاں نے۔ دوئے دو تنّ گھراں دے بھانڈے مانج کے تے پانی بھر کے، اوکھیاں-سکھالیاں، دن-کٹی کر رہیاں نے۔ ساڈے گھر اوہناں دا واہوا آؤن-جان اے۔ جدوں اوہ وچاریاں میریاں کروپ بھابیاں کول اپنے دکھڑے پھرول رہیاں ہندیاں نے، تاں اوہناں نوں ڈاڈھا ترس آؤندا اے۔ اکثر ہندا انج اے کہ رکمن دی ماں، سویرے جاں آتھنے رکمن دے چاچے دی کسے نویں کرتوت دی کہانی سنا رہی ہندی اے تے میرے چھیئے بھرا وی اتھے ہی آ بیٹھدے نے تے رکمن دیاں ہنجھو-بھریاں اکھاں نوں دیکھ-دیکھ کے ہمدردی جتاء رہے ہندے نے۔ اوہ ہمیشہ رکمن نال گلّ کردے نے، رکمن دی ماں نال نہیں۔ جویں گلّ تاں رکمن دی ماں کر رہی ہے پر ساڈے وڈے بھائی صاحبَ جہڑے سیٹھ رنچھوڈ لال جی دے منیم نے، کہنگے...
'' 'رکمن توں ساڈے گھر آ کے ہی رہن لگّ پے، اسیں اتھے تینوں کوئی کشٹ نہیں ہون دیانگے۔ ہے نہ بئی...'
'تے باقی دے پنجے بھائی صاحبَ ہریں سر ہلا-ہلا کے کہنگے،'ہاں، ہاں، ہاں، بھلا رکمن دی بیبی تے رکمنے، تینوں اپنے چاچے کول رہن دی کی لوڑ پئی اے، اتھے آ کے ای رہن لگّ پؤ...کیوں رکمنے؟'
''منکھی ہمدردی دے ایناں پرتیکاں ولّ دیکھ رہیاں بھابیاں دیاں شکلاں دیکھن والیاں ہندیاں نے، ادوں۔...جاں کدی-کدی انج وی واپردا اے کہ رکمن ساڈے گھر اداس تے غمغین صورتَ بنا کے آؤندی اے—
''پہلے بھائی صاحبَ، 'کی گلّ اے، رکمن؟'
''دوجے بھائی صاحبَ، 'رکمنے توں اداس کیوں ایں بئی؟'
''تیجے بھائی صاحبَ، 'رکمن! کیوں کی گلّ اے؟'
''چوتھے بھائی صاحبَ، 'کیوں؟ کسے نے کچھ آکھیئے تینوں؟'
''پنجویں بھائی صاحبَ دی واری آؤن توں پہلاں ہی رکمن اچی-اچی رون لگّ پیندی اے تے سسکدی ہوئی آکھدی اے، 'چاچے نے اج پھیر ماں کٹی...چاچے نے...چاچے نے...اں...اں...ہوں...'
''پنجویں بھائی صاحبَ کڑک کے کہندے نے، 'چاچے نے کٹی...؟ کیوں، اس سالے دا کی حق بندے تیری ماں نوں کٹن دا؟ سالا، حرام زادہ، شوہدا نہ ہووے تاں۔ کیوں جی، میں پچھدیں، اسدا، اسدی ماں نوں کٹن دا کی راہ اے بھلا؟'
''تے چھویں بھائی صاحبَ گھوری وٹّ کے کہندے نے، 'کم بخت اج راہ 'چ مل پیا تاں پچھوں اسنوں بئی اک غریب ودھوا نوں کویں ستائیدا ہندے۔'
''چھویں بھائی صاحبَ دیاں لال-پیلیاں اکھاں دیکھ دے رکمن سہم جاندی اے تے منت جہی کردی اے، 'نہ، نہ بھائی صاحبَ دیکھیو کتے کٹّ-مار نہ کر بیٹھیو...پھیر تاں آفت ای آ جائیگی ساڈے 'تے۔'
'تے چھویں بھائی صاحبَ اسے 'آفت' بارے سوچ کے چپّ کر جاندے۔ انج وی ساڈے وچوں ایڈا دلیر کہڑا سی جہڑا رکمن دے چاچے نال جا بھڑدا! اوہ تاں چھٹیا ہویا بدمعاش تے کمینہ بندہ سی۔ کہڑا سی، جہڑا اس نال لڑائی سہیڑدا! میرے بھراواں دا من صرف اس کرکے، واری-واری، طوفانی روپ دھار بہندا سی کہ رکمن اک بھولی-بھالی، کچی عمر دی تے بڑی ہی سوہنی-مٹیار کڑی سی تے اوہناں دیاں پتنیاں بڑیاں چلاک تے کروپ سن۔ نالے اوہناں نوں اپنے مدھ-ورگی سماجک جیون وچ اج تکّ کسے سندر کڑی نال گلاں کرن تے ہمدردی پرگٹاؤن دا موقع وی تاں نہیں سی ملیا۔ اوہ وچارے سارا دن سر کھپائی کرن پچھوں تھکے-ہارے جدوں گھر واپس آؤندے تاں اپنیاں مورکھ-اجڈّ پتنیاں نوں ایویں ہی نکیاں-نکی گلاں اتے لڑدیاں-جھگڑدیاں دیکھدے۔ اس گلّ دی منووگیانک پرتیکریا تینوں پتہ ای اے، اکو روپ دھار سکدی اے۔''
''پریم جاں وسنا!'' میں ہولی جہی کیہا۔
'کجھ سمجھ لے،'' گھنئیا لال نے اتر دتا، ''ایہہ اک احساس دے دو وکھ-وکھ روپ نے۔ میرے بھراواں نوں رکمن نال گلاں کرن وچ جہڑا سواد آؤندا اے اس نوں پراپت کرن واسطے اوہ وکھرے-وکھرے طریقے استعمال کردے نے تے مزے پئے لیندے نے۔ پر جے ایہناں سارے طریقیاں نوں اکو جگاہ رکھ کے اوہناں نوں بھاوک روپ وچ دیکھن توں رتا سنکوچ کریئے تے سموہک-روپ وچ ایہناں اتے غور کریئے تاں اوہ طریقے اکو 'کرم' دا روپ دھار لیندے نے۔ اداہرن وجوں ساریاں دی ایہو کوشش ہندی اے کہ اوہ اپنے واسنا بھاوَ نوں دوجے توں لکوئی رکھن۔ جتھوں تک ہو سکے رکمن نال ودھ توں ودھ ہمدردی دکھائی جائے...پر ہوراں توں وکھ ہو کے۔ نالے ایہہ سدھ کیتا جائے کہ اس نال سبھ توں ودھ ہمدردی صرف اسے نوں ہے، دوجے سارے صرف دکھاوا کردے نے جاں صرف گلاں ای مارن جوگے نے...وغیرہ، وغیرہ...۔''
''تے توں،'' میں اس دی گلّ ٹکّ کے کیہا، ''توں ستواں بھائی صاحبَ سیں...تے شاید ذرا شریف وی...''
گھنئیا لال شرماء گیا۔ پھیر کہن لگا، ''میں...میں تاں بسّ اس نوں دیکھدا ہی رہندا ساں تے اوہ چپ چاپ پیر دے انگوٹھے نال زمین کھرچن لگّ پیندی سی۔ تینوں کنج دساں میں اس نوں کناں پیا کردا ساں، کردا ہاں۔ رکمن آؤندی تے میں پریشان جیہا ہو جاندا؛ میں اس نال گلاں کرنیاں چاہندا، پر کر نہیں ساں سکدا۔ بسّ اک ٹکّ اس ولّ ونہدا رہندا۔ تینوں کنج سمجھاواں کہ اوہ کنی سوہنی ایں...جدوں اوہ مسکراؤندی اے نہ، اس دے بلھاں دے پاسیں، بڑی سوہنی کمان جہی بن جاندی اے جس نوں دیکھ کے میں جھلا جیہا ہو جاندا آں۔''
گھنئیاں لال چپّ کر گیا۔ پھیر کجھ چر پچھوں بولیا، ''پچھلیاں گرمیاں دیاں چھٹیاں وچ میں کئی واری سوچیا سی کہ جے اس نوں—'رکمن! میری جان رکمن!' آکھ کے بلاواں تاں پھیر کی ہوئےگا بھلاں؟ کتے اوہ مینوں گالھاں تاں نہیں کڈھن لگّ پئیگی؟ کی اوہ اپنی ماں نوں تاں نہیں دسّ دئیگی؟...اپنے بھراواں تے کروپ بھابیاں توں تاں میں ڈردا نہیں ساں۔ تے پھیر میں فیصلہ کر لیا کہ رکمن نال گلّ ضرور کراں گا۔ میں دل وچ سوچ لیا کہ رکمن نوں انج چپ-گڑپّ پیار کرن نالوں تاں مر جانا ای چنگا اے۔ ودھ توں ودھ ہوئےگا کی؟...ایہی نہ کہ اوہ میرے پیار نوں ٹھکراء دئیگی۔...میں اس نوں پچھانگا تے اوہ جواب دے دئیگی۔ اس دے جواب وچ میں اس نوں سبھ کجھ دسّ دیاںگا تے اوہ آکھیگی، 'مینوں تاں ڈر لگدا اے۔' میں کہانگا، 'ڈر کاہدے؟ رکمنے! جدوں دو دل پیار کرن 'تے طول جاندے نے، دنیاں دی کوئی طاقت اوہناں نوں روک نہیں سکدی۔' تے پھیر اوہ سنگدی شرماؤندی ہوئی اپنیاں باہاں میرے گل وچ پا دئیگی تے میں پیار بھریاں نظراں نال...
'اچانک ذرا کھڑاک جیہا ہویا، میں تربھک پیا۔ دیکھیا تاں، ساہمنے رکمن کھڑی سی۔ اس نے سر اتے پانی دی بھری ہوئی بلٹوئی چکی ہوئی سی۔ پانی نال بھجیاں لٹاں متھے 'تے چپکیاں ہوئیاں سن تے لمیاں پلکاں پانی دیاں بنداں دے بھار نال جھکیاں ہوئیاں سن۔ بڑی مشکل نال اس نے پلکاں اتانہ چکیاں، میرے ولّ دیکھیا تے بولی، 'کاہناں ذرا بلٹوئی تاں لہاء دے۔'
''میں حیرانی نال تھاویں ہی کھڑھا رہِ گیا ساں۔ اج کناں چنگا موقع سی! گھرے کوئی وی نہیں سی۔ نہ بھرا، نہ بھابیاں...کتے بلیاں وی غائب سن؛ بڑی انوکھی گھڑی سی ایہہ! مے کسے سہمے ہوئے بطخ دے بچے وانگ ہی رکمن ولّ دیکھ رہا ساں۔
' 'میں کیہا کاہن جی،' اوہ مینوں کاہنا ہی کہندی ہندی سی، ذرا بلٹوئی تے لہاء دیو، کھڑے-کھڑے کی دیکھ رہے او...!'
''میں بلٹوئی لہاء دتی۔
''رکمن ورانڈے اک تھمھ نال ڈھوء لا کے کھڑی ہو گئی۔ اوہ تھکی ہوئی سی۔ منہ لال ہویا ہویا سی تے وال کھلرے ہوئے سن۔
'' 'ہاں، کی کہہ رہے سی؟' اس نے انج ہی پچھیا۔
'' 'کچھ نہیں...کش وی تاں نہیں۔' میں کسے اپرادھی وانگ ہی اتر دتا۔
''اوہ ہسّ پئی، بسّ ایویں ای اک مٹھا ہاسہ۔ مینوں انج جاپیا جویں کسے نرتکی دے پیراں دی پاجیب اچانک ہی چھنک پئی ہوئے۔
''پھیر اوہ چپّ کر گئی...تے کجھ چر تکّ گوڑھی چپّ ورتی رہی۔
'' 'بھابیاں کتھے نے؟' رکمن نے پچھیا تے اپنے وال ٹھیک کرن لگّ پئی۔
'' 'پنڈت جھاڑو رام کے کتھا اے نہ، اتھے گئیاں ہوئیاں نے۔'
'' 'اچھا!'
''اس نے اینی مدھمّ تے بھیت-بھری آواز وچ 'اچھا' آکھیا سی کہ مینوں انج محسوس ہویا سی جویں ہوا دا کوئی بلھا نماں دے جھنڈ وچوں جیون-سنگیت چھیڑدا لنگھ گیا ہوئے۔
''پھیر تھوڑھی کو دیر پچھوں اس نے اپنے لکّ نوں ہلارا دتا، موڈھے چھنڈے تے دھون نوں اک جھٹکا جیہا دتا...ایہہ سبھ کجھ آپ مہارے ہی ہو گیا جاپدا سی۔ تے پھیر اس کیہا، 'اچھا کاہناں، میں چلدی آں۔'
''اوہ تر پئی۔
'' 'اے، اے رکمن!' میرے مونہوں اچانک ہی نکلیا۔
''اوہ ڈیوڈھی کولوں واپس مڑ آئی۔
'' 'دسّ کی گلّ اے؟' اوہ بڑی بھولی سی۔ ہن وی اس دا چہرہ بھاوَ-رہت سی۔
میریاں نظراں جھک گئیاں تے چہرہ بھکھن لگّ پیا۔
''کش نہیں۔ بسّ ایویں ای۔'
''اوہ کجھ چر کھڑی رہی، پر میں اس نال اکھاں نہیں ساں ملا سکیا۔ پھیر میں دیکھیا، اس دے پیر ہولی-ہولی ڈیوڈھی ولّ ودھ رہے سن۔
''اوہ جا رہی سی۔
'' 'اوئِ مورکھا، گدھیا، اوہ جا رہی اے۔'
''میں ڈیوڈھی ولّ اہلیا۔ اوہ بھیڑی تے پھکا-ہنیرے نال بھری ڈیوڈھی وچ تری جا رہی سی۔ میں رک جانا چاہیا، پر میرے پیر مینوں اس دے این نیڑے لے گئے۔ میں اس نوں اپنیاں باہاں وچ گھٹّ لیا تے کمبدی ہوئی آواز وچ کیہا، 'رکمنے، میری گلّ تاں سن...' اس توں پہلاں کہ اوہ میری گلّ سنن لئی تیار ہندی، میں اپنے بلھ اس دے بلھاں نال جوڑ دتے۔
''رکمن دے سارے سریری نے اک دھڑدھڑی جہی لئی سی۔ اس نے بڑی مشکل نال اپنے آپ نوں میتھوں وکھ کیتا سی تے پھیر میرے منہ اتے اک چنڈ مار دتی سی تے نسّ کے ڈیوڈھی وچوں باہر نکل گئی سی۔
''میں اس دے پچھے-پچھے نسیا، مورکھاں وانگ نسدا رہا تے اندرے-اندر ڈر وی رہا ساں کہ جے کتے اس نے کسے نوں دسّ دتا تاں...
'' 'رکمنے، رک جا...تینوں ربّ دی سونہ ای رکمنے۔'
''پر رکمن روندی رہی، اکھاں پونجھدی رہی تے اگے-اگے نسدی رہی۔ اوہ اچی-اچی آکھ رہی سی، 'ہنے ماں نوں دسانگی، چاچے نوں دسانگی...تے تیرے وڈے بھرا نوں وی دسانگی۔'
'' 'رکمنے، او-توں میری گلّ تاں سن! تینوں دیوی ماتا دی سونہ، جے توں کسے نوں دسیں...تینوں گٔو ماتا دی سونہ...'
''رکمن رک گئی تے کوڑیاں نظراں نال میرے ولّ ونہدی ہوئی بولی، 'شرم تاں نہیں آؤندی، اینیاں وڈیاں سونہاں پاؤندے نوں تینوں؟'
'ہن تک اسیں نسدے-بھجدے ہوئے گھر توں خاصی دور نکل آئے ساں۔ اتھے چھوٹے-چھوٹے ٹبے سن تے اک ریتلا میدان سی۔ کتے-کتے اکّ اگیا ہویا سی۔ اگانھ رکھاں دا اک جھونڈ سی تے اس توں اگانھ رکمن دے چاچے دا گھر۔ اس جھونڈ دی اوٹ وچ سورج چھپ رہا سی۔ کاں، 'کاں-کاں' کردے ہوئے پورب ولّ اڈے جا رہے سن۔ سورج دیاں کرناں وچ اوہناں دے کھنبھ سونے دے بنے جاپدے سن۔ میرے ساہمنے ڈھاکاں اتے ہتھ رکھی رکمن، بڑی شان نال کھڑی سی۔ اس دی چنی دیاں تاراں وچوں سورج دیاں کرناں چھن-چھن کے آ رہیاں سن۔
'' 'پھیر کدی چھیڑینگا؟' رکمن نے مٹھی آواز 'چ پچھیا۔
'' 'نہیں...' میں سر مار دتا۔
''اوہ اک ٹبی 'تے بیٹھ گئی تے پیر تے پنجے نال ریت کھرچ-کھرچ کے، ریت دی گھوڑی جہی بناؤن لگّ پئی۔ جدوں ریت دی گھوڑی بن گئی تے ہولی-ہولی اس نے اپنا پیر وی باہر کڈھ لیا تاں میں مسکرا کے پچھیا، 'بئی ایہہ کی اے؟' اس نے جیتوآں وانگ میرے ولّ تکیا تے ، 'ایہہ تیری قبر اے،' شرارت نال کیہا تے ٹھہاکا مار کے ہسّ پئی۔ شرارتی کڑی اچی-اچی ہسدی رہی۔
'' 'لے پھیر میں وی ذرا دیکھاں تاں صحیح،' میں اس نوں پرھاں دھریکدیاں کیہا تے لتّ مار کے ریتے دی گھوڑی ڈھاہ دتی۔
'' 'ہائے، اوئے...' اس دے ہاسے نوں جویں بریکاں لگّ گئی، 'ایہہ توں کی کیتٔے، ماراں اک چپیڑ...'
''میں نیویں پا کے بولیا، 'ضرور، اک نہیں پوریاں سو...اف وی کراں تاں کہیں۔'
''اوہ گھر جان لئی ہولی-ہولی مڑی تاں ڈبدے ہوئے سورج دی لالی اس دے منہ اتے پئی۔ اس دیاں اکھاں وچ اک خاص قسم دی چمک سی۔ جاندی-جاندی نے ہولی جہے کیہا، 'اساں گھر جا کے دسّ دینا ایں بئی گھنئیا بڑا بدمعاش ہو گیا اے۔''
اینا کہہ کے گھنئیا لال وی چپّ ہو گیا۔
''پھیر—؟'' میں بے صبری جہی نال پچھیا۔
''پھیر کی...'' گھنئیا لال نے بڑی ہی مدھمّ آواز وچ اتر دتا، ''پھیر گرمیاں دیاں چھٹیاں مکّ گئیاں...میں ایتھے آ گیا۔''
اسیں دوئے خاصی دیر تک چپ چاپ بیٹھے رہے۔ ہوا دے نمھے-نمھے بلہے آ رہے سن تے پپل دے رکھ دیاں ٹاہنیاں وچکار چند اک ٹٹے ہوئے کنگن وانگ اٹکیا ہویا سی۔ ہیٹھاں سڑک اتے، اک گڈے اتے بیٹھا ہویا پوربیا 'پریتم کیوں بھیو اداس، پریتم کیوں بھیو اداس' گاؤندا ہویا بلداں نوں حقی لئی جا رہا سی۔
بڑی دیر بعد میں گھنئیا لال نوں پچھیا، ''تے رکمن؟''
گھنئیا لال مسکرا پیا، پھیر بولیا، ''میرے بھرا مینوں اپنیاں غلطیاں دی سزا بھوگن واسطے مجبور نہیں کر سکدے۔ اوہناں نوں نوٹ چاہیدے سن...اوہ اوہناں نوں مل گئے۔ ہن اوہ اپنیاں کروپ پتنیاں نوں دیکھ-دیکھ کے کڑھدے رہندے نے تے چاہندے نے کہ میرا ویاہ وی کسے تتھّ-متھّ، کالی-کوجھی، گنوار-اجڈ کڑی نال کر دتا جائے۔ پر میں روپئے نہیں، خوشی چاہندا ہاں۔...تے خوشی دا دوسرا ناں ایں رکمن۔...تے ایہہ گلّ رکمن وی چنگی طرحاں سمجھدی اے۔''
''تاں ایہہ گلّ اے!'' میں سر ہلا کے کیہا۔
''ہاں۔''
گلّ مکّ چکی سی۔ اسیں دوئے برجی وچوں اٹھ کے باہر آ گئے۔ پر ہیٹھاں سڑک اتے جا رہے گڈے والے دی گلّ شاید اجے نہیں سی مکی۔ اوہ اجے وی گا رہا سی 'پریتم کیوں بھیو اداس، پریتم کیوں بھیو اداس...'
میرا کالج جیون چھیتی ہی پورا ہو گیا۔ کئی سال پچھوں اچانک ہی اک دن گھنئیا لال نال ملاقات ہو گئی۔ میں لاہور دی سیر کرن آیا ساں۔
کرسمس والے دن انارکلی وچ خاصی چہل-پہل سی۔ انج ہی ترے-پھردے نوں گھنئیا لال دس پیا۔
''او-اِ! توں!''
میں بڑی مشکل نال اس نوں پچھانیاں سی۔ اس دا نکھرواں رنگ، دھونئیں وانگ میلا ہویا ہویا سی۔ اکھاں اندر نوں وڑیاں ہوئیاں سن۔ سریر سکے بانس ورگا لگدا سی۔ اس نے مینوں دسیا کہ اوہ ایم.اے. انگریزی 'چوں فسٹ آیا سی تے ہن لاہور دے کسے کالج وچ پروفیسر لگیا ہویا ہے۔
''پر تینوں ایہہ ہو کی گیا اے، بائی سیاں؟'' میں حیران ہو کے پچھیا۔
میرا سوال سن کے اوہ دھیمی پر بڑی کسیلی جہی آواز وچ بولیا، ''میں سمجھدا ہاں، ہندوستان دے ادھنک سماجک جیون وچ عورت لئی آدر-مان پراپت کر لینا تاں سنبھوَ اے، پر پریم نہیں۔ ساڈے ماپے سانوں سبھ کجھ معاف کر سکدے نے؛ ساڈے سارے دوش چھپا سکدے نے—قتل، چوری، ڈاکہ۔...پر اوہ ایہہ کدی برداشت نہیں کر سکدے کہ اوہناں دی اچھا دے خلاف اوہناں دا منڈا، کسے کڑی نوں پریم کرن دی زرت کرے۔ سٹے! سٹے سپشٹ نے۔ رکمن پنڈتانی سی—اس نوں پنجاہ ورھیاں دا بڈھا، پر دھنڈّ پنڈت ویاہ کے لے گیا۔ میں بانیاں ساں—میرے پلے اک چڑچڑی، گھگی بنیانی پا دتی گئی۔ بڈھے پنڈت جی رام-رام کردے ہوئے، آہ کجھ مہینے پہلاں چولا چھڈّ گئے...تے ہن سوہنی رکمن، جوان ودھوا اے۔ ماں وی ودھوا تے دھی وی ودھوا۔ اج کل اوہ میلے کپڑے پاؤندی تے سر جھکاء کے تری-پھردی اے...جویں اپنے بڈھے پتی دی موت دا کارن اوہ آپ ای ہوئے۔''
میں گلّ دا وشا بدلنا چاہیا تے ہولی-جہی کیہا، ''سنا پھیر تیرے بال بچے...سبھ راضی خوشی نے نہ؟''
اس نے میری گلّ دے الٹے ارتھ کڈھ لئے سن، شاید! روس بھریاں اکھاں نال میرے ولّ دیکھدیاں بولیا، ''بچے پیدا کرن دا ایہہ ارتھ کنج ہو سکدا اے کہ تسیں اپنی پتنی نوں پیار کردے ہو؟ ویاہ اک سودا اے۔ ہور وستاں وانگ ہی منڈے-کڑیاں روپئیاں دیاں ڈھیریاں بدلے ویچے جاندے نے، تے ایہہ ڈھنگ ادھنک سماجی جیون انوسار اے، تے بچے...'' اس نے اک کوڑا جیہا ہاسہ ہسّ کے کیہا، ''بچے تاں اک سفل ویاہ دا ضروری انگ نے تے ربّ دا شکر اے کہ بھارت وچ نڑھنویں پرتیشت ویاہ انج ہی سفل ہندے نے۔ تینوں میرے بچیاں دا حال-چال سن کے وی حیرانی ہوئےگی، میں چھ بچیاں دا باپ ہاں۔ رڑھدے ہوئے بچے، ڈسکدے ہوئے بچے، چیکدے-کوکدے ہوئے بچے...'' غصیلیاں نظراں نال میرے ولّ دیکھدیاں ہویا اوہ پھیر بولیا، ''ایس 'چ میرا کی قصور اے؟ پچی چھبی سال واسناواں دبائی رکھن توں بعد جے بھارتی نوجوان دے جیون وچ اک عورت آ جائے تاں اوہ کیوں نہ چمّ-چٹّ کے اس دا حلیہ وگاڑ دئے۔ پر شرط ایہہ ہے کہ اوہ عورت ہوئے۔ بھاویں کیہو جہی ہی ہوئے ...کانی، گنجی! اک عورت، بھاویں اس دی شکل تہاڈے کوٹھے دے پرنالے توں ودھ سندر نہ ہوئے، پر اوہ عورت ضرور ہوئے۔''
اس نوں کھنگھ چھڑ پئی تے ساہ تیز-تیز چلن لگّ پیا، ''خیر! کوئی گلّ نہیں، ہن تھوڑھے دن ای باقی رہِ گئے نے۔ راتیں بخار وی چڑھن لگّ پیا اے۔ کدی-کدی کھنگھ دے نال خون دے قطرے وی آ جاندے نے۔ ہن چھیتی ہی ایس قید وچوں چھٹّ جاواںگا۔ پر مینوں اپنی فکر نہیں۔ ہاں، فکر ہے تاں صرف ایہہ کہ میں دنوں-دنوں جناں سنگڑدا جا رہاں، میری پتنی اونیں ہی فیلدی جا رہی اے۔''
میں مذاق کیتا، ''بئی گھنئیا لالا، جاپدے تیرا مانسک سنتلن وگڑ گیئے...کجھ دناں واسطے کسے پہاڑ 'تے جاندا رہُ۔ جو ہونا سی ہو گیا۔ خوش رہا کر۔ دیکھ نہ ایتھے کنی چہل-پہل اے۔ ایہہ سندر ساڑھیاں، لوکاں دے ٹھہاکے، رومانس تے خوشیاں۔''
'رومانس تے خوشیاں،'' گھنئیا لال نے کھجھ کے کیہا۔ اس دیاں اکھاں دی چمک مدھم پے گئی تے اوہ پہلاں نالوں زیادہ کروپ دسن لگّ پیا۔ ''توں ایہناں لوکاں دیاں خوشیاں دا غلط اندازہ لا رہیں۔ ایہہ لوک پیدا ہون توں پہلاں ہی مر چکے نے۔ ایہناں دے گل ایہناں دے ماں-پیو نے آپ گھٹّ دتے سن۔ ایتھے نہ رومانس اے، نہ ہی خوشی۔ ایہہ تاں تردیاں-پھردیاں لاشاں نے، لاشاں۔''
بند دا بند اوہ چپّ کر گیا، پھیر میرے ولّ عجیب جہیاں نظراں نال تکدا ہویا بولیا، ''تینوں پتے، جتھے رمانس تے خوشی نہیں ہندے اتھے کی ہندا اے؟...اتھے ہندا ہے دھرم! دھرم، صرف دھرم! ہن رکمن میرے نال گلّ وی نہیں کردی۔ اوہ دن رات مالا جپدی رہندی اے بیٹھی، تے مینوں تے اپنے آپ نوں دوہاں نوں پاپی سمجھدی اے...ہا-ہا-ہا!'' گھنئیا لال اچی-اچی ہسن لگّ پیا۔
اس دے ہاسے نے اچانک میرے لوں-کنڈے کھڑے کر دتے۔ سارے سریر نوں دھڑ-دھڑیاں آؤن لگّ پئیاں۔ روم-روم وچ کمبنی چھڑ پئی۔ پتہ نہیں کیوں پر ایہہ سچ اے کہ گھنئیا لال دیاں اندر وڑیاں اکھاں تے گلھاں دیکھ کے مینوں ریت دی اوہ قبر چیتے آ گئی سی، جہڑی سورج دے چھپاء دے نال ماموکانجن دے اک ریتلے میدان وچ اک پنجابن کڑی نے اس خاطر بنائی سی۔
(انوواد : مہیندر بیدی، جیتو)
