راوی دا پل نظر فاطمہ
جوانی وچ ساریاں اتے اجیہے دن آؤندے نے جدوں دل نیکیاں کرن لئی تڑپھن لگّ پیندا اے، جدوں اپنیاں تے آلے-دوآلے کھلریاں ہوئیاں برائییاں توں تنگ آ کے جی کردا اے کسے اجیہے تھاں جا وسیئے جتھے نجی سکون، شرافت تے سادگی ہووے۔
ایہو موڈ پھرمی اتے اپنے گلبرگ دے بنگلے وچ بیٹھیاں تاری ہو گیا۔ ایہہ لمیاں چھٹیاں وی مصیبت ہندیاں نے۔ مری گئی سی، اتھے بارشاں توں تنگ آ کے لاہور واپس آ گئی۔ ہن اپنی تے اپنے آنڈھ-گوانڈھ نوں ویکھو۔ سارا دن سکوٹراں ‘تے چڑھ سیٹیاں وجاندے پھردے نے۔ پھرمی دی اپنی زندگی کی سی؟ پکی پکائی کھا لئی تے رسالے پڑھدے رہے۔
اج اک رسالے وچ اوہنوں افسانہ نظریں پیا جدھا سرناواں سی ‘جنت-عرضی یانِ دھرتی اتے جنت۔’ اس افسانے وچ دہاتی زندگی دا نقشہ اجیہے منکھچویں طریقے نال بنایا گیا سی کہ پھرمی تاں پڑھ کے جھومن لگّ پئی۔
لکھن والا تاں لاہور دا رہن والا سی، پر اس نے افسانہ دہاتی زندگی نوں بہت نیڑیوں ویکھ کے لکھیا سی۔ اس کہانی وچ سروں دیاں پیلیاں دی نمھی نمھی خوشبو وسی ہوئی سی تے پنڈ دیاں الڑھ مٹیاراں دے ہاسے پئے گونجدے سن، پر سبھ توں شاندار اوہناں غیرت مند جواناں دا ذکر کیتا سی جہڑے عجت پچھے پہاڑاں نال ٹکرا جاندے نے۔ جدوں پھرمی نے ایہہ لفظ پڑھے، ‘دہات وچ عورت آزاد اے، تے مرد دے موڈھے نال موڈھا جوڑ کے کم کردی اے۔ اتھوں دے گھر رافت، غیرت تے مامیئت دے پنگھوڑے نے’، تاں اس نے پکا ارادہ کر لیا کہ صدیق ماما جی نال اوہناں دے پنڈ جانا اے تے اج ای جانا ایں۔ اوہنے سارا منصوبہ تیار کر لیا۔ ایہہ ڈائری تے دو تنّ پینسلاں لے کے چلی جاوانگی، کجھ فوٹو لوانگی۔ کجھ الڑھ مٹیاراں دے انٹرویو ہو جانگے تے کالج میگزین لئی بڑی شاندار سروے رپورٹ تیار ہو جاوے گی۔
اوہنے جا کے ماں نوں پچھیا، “صدیق ماما جی چلے تے نہیں گئے۔”
ماں کہن لگی، “نہیں، اجے تاں اوہدا سوٹکیس اتھے ای پیا اے۔”
پھرمی کہن لگی، “میں اوہناں نال پنڈ جاوانگی۔”
“اوہ کاہدے لئی دھیے؟”
“میں کالج میگزین لئی سروے رپورٹ لکھنی ایں۔” پھرمی نے جواب دتا۔
“پنڈاں دی زندگی بارے رپورٹ!”
انے نوں صدیق وی آ گیا۔ صدیق پھرمی دی ماں دا دور دا رشتے دار سی۔ جدوں لاہور آؤندا، ایہناں دے بنگلے وچ رات رہندا تے سویرے جان لگا سارے ٹبراں نوں پنڈ آؤن دی دعوت دے جاندا۔ پچھلے ویہاں ورھیاں وچ کسے نے وی اوہدی دعوت نہیں سی منی، پر اج پھرمی آپ ای تیار ہو گئی سی۔
ماں کہن لگی، “جے ایہدا پنڈ وچ جی نہ لگا؟"
صدیق کہن لگا، “بوہے اگے بساں دا اڈا اے۔ جدوں جی کریگا، واپس آ جائیگی۔”
پھرمی خوشی خوشی صدیق نال چلی گئی تے شام تیکر دوویں پنڈ پہنچ گئے۔
اگلے دن سویرے پھرمی دی اکھ ککڑیاں دی کڑ کڑ نال کھلھی۔ مامی نے اوہدے لئی آنڈا تے پرونٹھا پکایا۔ روٹی کھاندیاں پھرمی پئی سوچدی سی، پئی کھیتاں وچ کم کردیاں عورتاں دا انٹرویو کس طرحاں لیا جاوے؟ اوہنے سوچیا، کیمرہ تے ڈائری لے کے کھیتاں وچ چلی جانی آں؛ پھر مامی نوں کہن لگی، “مامی جی، جدوں تسیں روٹی لے کے پیلیاں وچ جاؤگے تاں مینوں وی نال لے چلنا۔ میں پیلیاں ویکھنیاں نے۔”
مامی کہن لگی، “اسیں تے کدی گھروں ای نہیں نکلے۔ پیلیاں وچ روٹی لے جان دا کم تاں ساڈے کامے دی زنانی کردی اے جاں پھر جدوں بہت سارے کمیں کھیتاں وچ کم رکدے ہون تاں پنڈ دیاں ساریاں موچناں، مراسناں تے تیکناں اپنے مرداں لئی روٹی لے کے جاندیاں نے۔ جے توں پیلیاں ویکھنیاں نے تاں تھوڑھے دن ساہ لے، ساڈی گڈّ لائلپروں آ جاندی اے تے اوہدے اتے بہہ کے چلی چلیں۔ تینوں اپنا ٹنڈاں والا کھوہ وکھا کے لیاوانگے۔ اسیں گھروں نہیں نکلنا۔ اسیں کوئی کمی آں؟”
ادوں صدیق آ گیا۔ پچھن لگا، “کی جھگڑا اے؟”
مامی کہن لگی، “تیری بھنیویں کہندی اے، پیلیاں ویکھنیاں نے۔”
صدیق کہن لگا، “کی ڈر اے، پیلیاں ویکھ آئے۔ توں ایہنوں برقع دے دے۔ عائشہ نین نوں آکھ، ایہنوں پھرا لیائے۔”
پھرمی نے اپنی مامی دا ویہہ گز دا چٹا برقع پا لیا تے عائشہ نین نال پیلیاں ویکھن چلی گئی۔ کجھ تے برقعے دا بھار، کجھ دھپّ تے اتوں پیلیاں دی ہمک۔ پھرمی نوں چکر آ گیا۔
“عینی بو کیوں اے اتھے؟” پھرمی نے پچھیا۔
عائشہ کہن لگی، “پنڈ دے نیڑے دیاں پیلیاں وچ تے بدبو ہندی ای اے۔”
پھرمی نے دو تنّ گز برقع ہتھ دوآلے ولھیٹ کے نکّ اگے کر لیا۔ تھوڑھی دیر وچ پسینہ پسینہ ہو کے عائشہ نوں کہن لگی، “چل گھر۔” واپس پہنچی تاں مامی نے آکھیا، “تھکّ گئی ایں پتر۔ چوبارے وچ جا کے لمی پے جا۔ عائشہ، ذرا بیبی دے پیر گھٹّ دے۔”
چوبارے وچ پھرمی دے پیر گھٹدیاں عائشہ نے ساہمنے پکی حویلی ولّ تکیا تے ہسّ پئی۔ پھرمی نے سر اچا کر کے ویکھیا۔ باراں چوداں ورھیاں دی کڑی لائلون دا ہرا دپٹہ ہتھ وچ پھڑی پوڑیاں پئی اتردی سی۔ عائشہ کہن لگی، “ایہہ ایہنوں شاہنی کولوں ملیا اے۔”
“شاہنی کون اے؟”
“شاہ جی دی گھروالی۔ اس پنڈ دے دوآلے ساری زمین شاہ جی دی اے۔”
“دپٹہ کاہدا دتا اے اوہنے؟”
“ایہہ کڑیاں-چڑیاں آ کے شاہ جی نوں خوش کردیاں نے، تے شاہنی کڑیاں نوں خوش کردی اے۔ کسے نوں دپٹہ دتا، کسے نوں چوڑیاں تے کسے نوں مٹھیائی۔”
پھرمی اٹھ کے بہہ گئی۔ “پر پنڈاں دیاں عورتاں بڑیاں غیرت والیاں ہندیاں نے۔” اوہنے آکھیا۔
عائشہ کہن لگی، “پہلاں شاہنی وی بڑی غیرت والی سی۔ ایہدے آون توں پہلاں پنڈ دیاں کڑیاں ای شاہ جی دے گھر دا کم-دھندا کردیاں سن، پر جدوں ایہہ آئی تاں اہنے کڑیاں دا گھر وچ آؤنا بند کر دتا تے بوہے دی کنڈی مار دتی۔ شاہ جی نوں بڑا وٹّ چڑھیا۔ پہلاں تے اوہناں جھاڑیا-جھبیا، گال-مندا کیتا، پر جدوں اہنے پھر وی کڑیاں لئی بوہا نہ کھولھیا تاں شاہ جی نے ایہنوں ڈنڈیاں نال ماریا تے ایہنوں پسار وچ سٹّ کے باہروں کنڈی مار دتی۔ شام نوں شاہ جی مینوں کہن لگے، “ذرا اندر جا کے ویکھ، اوہدا دماغ اجے ٹھیک ہویا کہ نہیں؟” میں بوہا کھولھیا تے شاہنی دا حالَ پچھیا۔ کہن لگی، ‘شاہ جی چاہندے نے کہ میں گناہ کرن وچ اوہناں دی شریک بن جاواں، پر میتھوں ایہہ کم نہیں ہونا۔ ایہہ حیاتی چند روز اے، آکھرت ہمیشہ رہنی اے۔ میں دنیاں واسطے آکھرت خراب نہیں کرنی۔’ میں باہر آ کے شاہ جی نوں سمجھایا، پئی تہاڈی وہوٹی نوں تے آخرت دی فکر پئی ہوئی اے۔ اوہ کہن لگا، ‘میں ایہدا انتظام کر لانگ۔’ اصل وچ شاہ جی بہت پڑھے-لکھے آدمی نے۔ سکول دا وڈا ماسٹر اے نہ؟ اوہدے نالوں وی بہت پڑھے ہوئے نے۔ اوہناں شاہنی نوں سمجھایا، پئی کتاباں وچ لکھیا اے، شوہر دا درجہ خدا دے برابر ہندا اے۔ جے کوئی عورت اپنے شوہر نوں خوش کرن لئی اک گناہ کرے تاں فرشتے اوہدے ناں دے اگے دس نیکیاں لکھ دندے نے؛ تے جے کوئی زنانی اپنے شوہر دی خوشی لئی سو گناہ کرے تاں اوہنوں ستر ہزار نیکیاں دا جواب ملدا اے۔ ایہہ گلّ شاہنی دی سمجھ وچ آ گئی، تے ہن اوہ ہر ویلے نیکیاں ای کماندی رہندی اے۔”
پھرمی کہن لگی، “کڑیاں دیاں ماواں نہیں موڑدیاں؟”
عائشہ کہن لگی، “اوہ تے دھیاں نوں سبق پڑھن لئی شاہنی کول گھلدیاں نے۔ اوہناں نوں وچ دا حالَ کی پتہ اے؟”
پھرمی پھر کہن لگی، “پر کڑیاں آپ شکایت کر دین۔”
عائشہ کہن لگی، “کاہنوں شکایت کر دین؟ غریباں دیاں دھیاں نے، اپنے گھراں وچ ایہناں نوں ان-تڑکی دال ملدی اے، تے شاہ جی دے گھر ککڑ پکدے نے۔ آپنیاں گھراں وچ ایہناں نوں ململ دا دپٹہ وی نہیں جڑ سکدا، تے شاہنی نائلون دے دپٹے دندی اے۔ اوہناں نوں کاہدی تکلیف اے جو شکایت کرن۔”
پھرمی بولی، “پر ایہناں دے بھرا، پیو، کسے نوں غیرت نہیں آؤندی؟ تھانے وچ جا کے رپورٹ کر دین۔”
عائشہ ہسّ پئی، “دوویں تھانیدار شاہ جی دے پکے یار نے۔ جہڑا رپٹ لے کے جاویگا، اوہدی اپنی رپٹ ہو جاوے گی۔” پھر عائشہ نے پھرمی دا موڈھا ہلا کے آکھیا، “ایہدی کی لوڑ اے؟ کسے دا کی پیا جاندا اے، شاہ جی دا دل خوش رہندا اے۔ شاہنی دی آکھرت پئی بندی اے۔ غریباں دیاں دھیاں نوں کھان-ہنڈھان نوں پیا ملدا اے تے ساڈے جہیاں دیاں روزی پئی چلدی اے۔ دسّ خاں؟” اوہنے پھر پھرمی دا موڈھا پھڑ کے ہلایا، “نقصان کیہدا اے؟”
عائشہ دا فلسفہ ایڈا ڈونگھا سی، پئی پھرمی کوئی جواب نہ سوچ سکی۔ عائشہ ‘میں کل پھر آوانگی’ آکھ کے اپنے سلیپر گھسیٹدیاں پوڑیاں اتر گئی۔
پھرمی نے اپنی ڈائری وچ اک فقرہ لکھیا، “دہات وچ صرف اوہ عورتاں آزاد نے جنہاں دے کپڑیاں دیاں لیراں تے مٹی دا رنگ اکو ہووے۔”
اوہنے ہور کجھ لکھن دی کوشش کیتی، پر عائشہ دیاں گلاں نال اوہدے دماغ ‘تے پہیہ جیہا پھرن لگّ پیا سی۔ اوہ اک گلّ سوچدی تاں دوجی ساہمنے آ جاندی سی۔ دوجی سوچدی تاں پھیر پہلی۔ ہار کے اوہنے ڈائری تکیئے تھلے دھر دتی تے لمی پے گئی۔ جنت-عرضی جتھے عورت آزاد اے! پر اوہ جنت ہے کتھے؟ سوچدی سوچدی پھرمی سوں گئی۔
اگلے دن دوپہر دی روٹی کھا کے پھرمی چوبارے وچ لیٹی پڑھے ہوئے اخبار نوں پھر پئی پڑھدی سی کہ عائشہ آ گئی۔ پہلاں تاں پھرمی دے پیر گھٹدی رہی، پھر کہن لگی، “بیبی جی، شاہنی نے تینوں اج دی روٹی ‘تے بلایا اے۔”
پھرمی نوں انج لگا جویں اس نوں کسے نے گالھ کڈھی ہووے۔ اوہ تڑپھ کے اٹھ بیٹھی، “مینوں بلایا اے؟ میرا اوہدے نال کی لین-دین اے؟ میرا اوہنوں کس طرحاں پتہ لگا؟ ضرور توں گلّ کیتی ہوویگی۔”
عائشہ کہن لگی، “نہیں بیبی جی! سہں ربّ دی، میں نہیں گلّ کیتی۔ اوہ جہڑی حلیمہ اے نہ، جہڑی تیری کل نہوں پالش پئی ویکھدی سی، اوہنے شاہنی نوں تیرے بارے دسیا اے۔ میں اج گئی تے کہندی سی پئی، ‘کنڈلاں والے کٹے ہوئے وال نے تے گورا رنگ۔’ مینوں ویکھ کے چپّ کر گئی، پر مینوں پتہ اے، اوہ تیریاں گلاں کردی پئی سی۔”
پھرمی غصے نال رون لگّ پئی، “کیوں میرا ناں کسے نے لیا اے؟ میں ماما جی نوں کہانگی۔”
عائشہ کہن لگی، “اپنے مامے نال گلّ نہ کر۔ اوہنے شاہ جی کولوں ٹریکٹر لیا سی تے اجے تیکر پیسے نہیں دتے۔ شاہ جی اگے بولیگا تاں اوہناں نے ایہدی چٹنی بنا دینی اے۔”
پھرمی دے اتھرو رک گئے۔ اوہنوں انج لگا جویں کسے نے کٹی ہوئی برف اوہدی گردن اتے دھر دتی ہووے۔ اوہدا سارا سریر کمبن لگّ پیا۔
عائشہ نے مسکرا کے پچھیا، “پھر، کی جواب دیاں شاہنی نوں؟”
پھرمی نے ہولی جہی آکھیا، “شام نوں آوانگی۔”
عائشہ نے خوش ہو کے اوہدے کنڈلاں والے سر ‘تے ہتھ پھیریا تے کہن لگی، “بڑی عقلاں والی دھی ایں توں۔ کیڈی چھیتی گلّ سمجھی ایں، پر ذرا ہنیرے پئے چلیں۔”
“ہاں۔” پھرمی نے آکھیا، “ہنیرے پئے چلانگی۔”
عائشہ چلی گئی تے پھرمی نے چھیتی نال اٹیچی وچ اپنے کپڑے بند کیتے تے تیار ہو کے ویہڑے وچ آ گئی۔ اوہدی مامی ساگ پئی گھوٹدی سی تے اوہدے مامے دا نکا پتر کول بیٹھا پھٹی پیا لکھدا سی۔
پھرمی نے آکھیا، “میں لاہور چلی آں۔”
“ایڈی چھیتی تر چلی ایں؟ ٹنڈاں والا کھوہ تے ویکھ لینا سی۔”
“اگلے پھیرے ویکھانگی۔”
“اپنے مامے کولوں تے پچھ لینا سی۔”
“میں پچھ لیا سی۔ کہندے سن، جدوں جی کرے، گھرے چلی جائیں۔ نالے میں کجھ لکھن آئی ساں، اوہ پورا ہو گیا اے۔ ہن جا کے مضمون چھپن لئی دینا اے۔”
“اچھا۔” مامی نے گلّ سمجھ کے آکھیا، “جو کجھ توں لکھیا اے، اوہ ہن لاہور جا کے چھاپینگی؟”
“ہاں۔” پھرمی نے جواب دتا، “لاہور جا کے چھاپانگی۔”
“ٹھیک اے۔” مامی نے آکھیا، “اﷲ بیلی۔ وے اکبر! چھڈّ روٹی تے آپا نوں بس وچ بٹھا کے آ۔”
اکبر نے سیاہی نال لبڑے ہتھ اپنی تمبی نال پونجھے تے پھرمی دا سوٹکیس چکّ لیا۔ پھر اڈے ‘تے جا کے اوہنوں لاہور دی بسّ بٹھا دتا۔
بسّ ٹر پئی۔ پھرمی دا دل اجے وی پیا کمبدا سی۔ اوہ مڑ-مڑ کے باری وچوں باہر تکدی سی، جویں اوہدے پچھے کوئی پیا آؤندا ہووے۔ جیوں جیوں پنڈ دور ہندا گیا، پھرمی دے دل توں بھار لتھدا گیا۔ آخر جدوں بسّ راوی دے پل اتے پہنچی، شام ہو چکی سی تے لاہور دیاں روشنیاں جھلمل-جھلمل کردیاں درکھتاں دیاں پتراں وچوں پئیاں لبھدیاں سن۔ پھرمی نوں اطمینان ہو گیا کہ اوہ واپس اس جنت-عرضی وچ پہنچ گئی اے، جتھے عورت آزاد اے، تے مرد دے موڈھے نال موڈھا جوڑ کے کم کردی اے۔ جتھے زہالت علم دا بھیس وٹا کے آ جائے، پھر وی اوہنوں زہالت ای آکھیا جاندا اے؛ جتھے بدی نوں بدی کہن والے وسدے نے، جتھے ظلم دا ناں ظلم اے۔
