Rim Jhim Parbat Waryam Singh Sandhu

رم جھم پربت وریام سنگھ سندھو

تنوں منڈے سڑکوں اتر کے کماداں دے اوہلے وچوں لنگھ کے اگے ہوئے تاں ویکھیا ارجن سنگھ گوبھی دی پنیری گوڈ رہا سی۔ مساں پنجاہ گز 'تے اوہناں دی بمبی چل رہی سی۔ بمبی دی کندھ وچ گڈی لوہے دی نکی جہی کلی نال اوہنے اپنی تنّ پھٹی کرپان ٹنگی ہوئی سی۔ منڈیاں ولّ اوہدی پٹھّ سی۔"چڑھا داں گڈی بڈھے نوں؟" اوہناں دے آگوُ 'لیفٹینینٹ جنرل' گرجیت سنگھ نے پتہ نہیں اشارے نال کی سمجھایا کہ بلو نے سٹین دی نالی حالَ دی گھڑی نیویں کر لئی۔ اوہ بمبی دے چبچے کول آ کے رکے۔ آگوُ منہ ہتھ دھون لگا۔ بلو نے سٹین نال دے منڈے نوں پھڑائی تے آپ من-پسند گنا بھنن لئی کماد وچ وڑ گیا۔
کماد دے اوہلے وچ ڈبن لئی ہیٹھاں نوں جاندے سورج دی لالی اسمان 'تے پھیلی ہوئی سی، جس نال چار-چفیرے وچھیاں نکیاں-نکی ہریاں کنکاں وی لشک اٹھیاں سن۔
ارجن سنگھ اپنی مستی وچ پنیری وچوں گھاہ-بوٹ پٹّ رہا سی۔ اوہنوں منڈیاں دے آؤن دی کوئی خبر-صورت نہیں سی۔ کماد وچوں گناں بھجن دا کھڑاک آیا تاں اسنے چوکناں ہو کے اودھر ویکھیا۔ بلو آگ دا سرا بھندا کماد وچوں باہر آ رہا سی۔ دوجے منڈے نے اسنوں سٹین پھڑا کے منہ-ہتھ دھونا چاہیا تاں گناں چوپدے بلو نے سر ہلا کے اسنوں کلی اتے سٹین ٹنگن دا اشارہ کیتا۔ اسدے ہتھ وہلے نہیں سن۔
ارجن سنگھ نے اپنی کرپان اتے سٹین ٹنگدا ویکھ کے منڈے نوں للکارنا چاہیا، "نہ اوئے! میری کرپان نوں اپنی سٹین دے ہیٹھاں نہ دبیں۔"
اوہدے لئی تاں ایہہ کرپان پوتر یاد ورگی سی! کسے اجائب گھر وچ سامبھن والی یاد-یوگ وسط!
تے اوہناں منڈیاں نے اسنوں 'اپنی سٹین ہیٹھاں لے لیا سی!
پر اوہ موقع ویکھ کے چپّ کر رہا۔ اوہدا رمبا گھاہ دی تڑھ نوں پٹدا-پٹدا گوبھی دے بوٹے دیاں جڑھاں وچ کھبھ گیا۔ کٹیا بوٹا دھون سٹّ کے اک پاسے لڑک گیا۔ اسنے کٹے بوٹے نوں ہتھ وچ پھڑھ کے پلوسیا۔ اک پل لئی اسدا من بھجّ گیا۔ پھر اسنوں منڈا وی تے اپنا آپ وی مورخ لگے۔ دوواں دے ہتھیار اس ویلے دوواں دے ہتھاں وچ نہیں سن!
اوہدی یادداشت ہری سنگھ نلوئے دی وار وچوں کجھ سطراں کڈھ لیائی:
"میرے ہتھیں کھنڈا پرکھیا میرے نال ٹکاؤنا۔"
"ششتر باجھوں سورما کہڑے کم آؤنا۔"
جے لوڑ ویلے ہتھیار کول نہیں ہونا تاں اگوں پچھوں ایویں بھار چکی پھرن دا کی فائدہ!
کرپان اتے سٹین ٹنگی ویکھ کے اوہدا دم گھٹن لگا۔
بھار ہیٹھاں دبیا گیا سی اوہ!
مساں اٹھ-نوں سال دا بال۔ کسے ویاہ دی گلّ سی شاید! اوہ رات نوں چھیتی بسترا ملّ کے اتے رجائی لئی پیا سی۔ اک موٹا مد-مست شرابی آیا تے منجا خالی سمجھ کے اس اتے ڈھیری ہو گیا۔ اوہ پہاڑ ہیٹھاں آ گیا سی۔ ساہ گھٹیا گیا۔ مرن-ہاکا۔ اوہدی تاں چیک وی گلے وچ بھرڑا گئی۔ شاید اوہ تاں ادوں ہی 'گڈی چڑھ جاندا' جے اسدی ماں کاہلی نال آ کے شرابی نوں نہ ہلوندی، "ہے ہائِ! سنگھ جی! منڈا ہیٹھاں لے کے مارنا جے!"
مد-مست ہوئی سٹین نے تھلے لے کے اوہدی کرپان دا ساہ گھٹّ چھڈیا سی۔
ایہہ کرپان اوہدے وڈیریاں تے اوہدی وراثت دی یادغار سی۔ اوہدے 'زندہ-شہید' باپ اندر سنگھ دی نشانی!
اوہدا باپ جس دن گورو کے باغ دے مورچے وچ جتھے نال گیا سی، اس دن اسنے اسنوں اتار کے کلی اتے ٹنگیا سی۔ امرت چھکے دی ساکھی بھردی چھوٹی کرپان اسدے گل وچ ہے سی۔
کہندا سی، 'گورو ارجن تے گورو تیغ بہادر دے گوردواریاں نوں آزاد کراؤن جانیں مہنتاں ہتھوں۔ دوواں گروآں نے جبر دا مقابلہ صبر نال کیتا سی۔ تے ہن اسیں وی ویکھنے کہ اوہناں دے کنے کو سچے سکھ آں! جگت سنگھ تے پریم سنگھ جیوندے ہندے تاں پتہ نہیں کی سوچدے تے کی آکھدے! اوہناں نوں تاں شاید انج ہتھیار کلی 'تے ٹنگنا بزدلی لگدی! پر نہیں، اوہناں وی شاید میرے نال ہی ہونا سی، جتھے دا آگوُ بن کے۔"
غدر پارٹی دے شہیداں جگت سنگھ تے پریم سنگھ دا پنڈ-ساتھی تے لہر-ساتھی رہا سی اوہدا باپو۔ اوہناں نال لوکاں نوں جوڑن تے غدر دا پرچار کرن پنڈ پنڈ میٹنگاں 'تے جاندا۔ لاہور میاں-میر دی چھاؤنی نوں غدر کرن لئی جدوں اوہ ماجھے وچوں جتھا لے کے گئے سن تاں اوہ وی اوہناں نال مہرلیاں صفاں وچ سی۔ غدر فیل ہو گیا تے غدریاں دی پھڑو-پھڑائی شروع ہو گئی۔ اوہ وی پھڑیا گیا سی۔ جگت سنگھ تے پریم سنگھ دوویں تاں وکھ وکھ مقدمیاں وچ فانسی لگّ گئے سن تے ادھی درجن توں ودھ اسدے گرائیناں نوں عمر قید، جائداد-ضبطی تے کالے-پانی دی سزا ہو گئی سی پر اوہنوں تے اک ہور ساتھی نوں صرف چار-چار سال سخت قید دا ہی حکم ہویا سی۔
اوہ قید کٹّ کے آیا سی تاں پنجاب وچ لڑائی دا نواں دور شروع ہو گیا سی۔ شرومنی کمیٹی بن چکی سی۔ گوردواریاں نوں مہنتاں توں آزاد کراؤن دی لہر جوبن 'تے سی۔
اوہ تے اوہدے ساتھی تاں کدی 'جے چت پریم کھیلن کا چاؤ' پڑھ کے ہی 'پریم دی اس گلی وچ' اترے سن۔ جے اوہناں دے گورو دی مرضی ایہہ سی کہ ڈانگ جھلّ کے اگوں موڑویں ڈانگ مارو تاں اوہناں اوہ کم کیتا۔ جے ہن گورو چاہندا سی کہ نہیں؛ شانت رہِ کے ڈانگاں کھاؤ تے اپنے صبر تے سہن-شکتی دی سخر سرج کے اپنے لوکاں دے مناں وچ ظالم حکومت دے خلاف روہ دا سورج بال دیو! تاں اوہ سارے جنے اس لئی وی تیار ہونے سن۔
اس سوربیر تے دیشبھگت پیو دی نشانی ایہہ کرپان سالاں توں اوہناں دے سفے وچلی ساہمنی وچکارلی کلی 'تے ٹنگی رہی سی۔
اک وار اسنے باپو دی حاضری وچ کرپان نوں کلی توں لاہیا۔ اسنوں میان وچوں باہر کڈھن لگا تاں باپو نے آکھیا، "اےداں نہیں کڈھیدا کرپان نوں میان وچوں۔"
"کداں تے کدوں کڈھیدے پھر؟"
"ادوں جدوں اپنا بچاء جاں کسے دین-دکھی دی رکھیا کرنی ہووے!"
اسنے کڈھی کرپان میان وچ پا دتی تے اسنوں اڈول کلی اتے ٹنگ دتا۔
آپ سدا لئی ہتھ وچ ہل دی جنگھی پھڑھی رکھن دا پرن کر لیا۔ گھر نوں اسدی ہی لوڑ سی۔
پچھوں وی باپو دے آزادی لئی کیتے سنگھرش تے جیل یاتراواں نے اسنوں گھر دے دوجے پاسے لگے منہ نوں سدھے پاسے کرن دی سوچ دے لڑ لائی رکھیا۔ اوہناں ویلیاں دیاں دس جماعتاں پاس سی؛ پر اوہ انگریز سرکار دی نوکری کرے! ایہہ گلّ باپو نوں تاں کسے صورتَ وچ وی پسند نہیں سی۔ اس آپ وی کدی اجیہا نہیں سی چاہیا، سوچیا۔
"توں بھاویں ککڑ، کبوتر تے چڑیاں-جنور پال تے بھاویں گھوڑیاں تے مجھاں-گاواں۔ پر اس گھر نوں پالنا وی تیری ذمہ واری اے۔ مینوں توں میرے دیش تے میرے لوکاں لئی وہلا کر چھڈّ!"
باپو دے ایہہ بول ساری عمر اسدے انگ-سنگ رہے سن۔
اسنوں اوہ چھن وی یاد آئے جدوں اسنے ایسے کرپان نوں کلی توں لاہ کے پہلی وار میان وچوں باہر کڈھیا سی۔
دیش-ونڈ دے گھلوگھارے دے دن سن۔ اوہدا باپو نیڑے-تیڑے دے پنڈاں وچ ہم-خیال لوکاں نوں مل کے 'امن-کمیٹیاں' بنا رہا سی۔ پر اتہاس اسدے ہتھاں 'چوں کھسک گیا سی تے انھے ہوئے فرقو لوکاں دی پکڑ وچ آ گیا سی۔ اوہ نیائیں والے کھیتاں وچ پٹھے وڈھدا پیا سی کہ اسنے کسے مٹیار دیاں چیکاں دی آواز سنی، 'بہڑی وے ویرا! بچا لے مینوں۔ میں تہاڈے پنڈ دی دھی، تیری بھین وے۔ مینوں میرے سہریاں دے پنڈوں ایہہ ظالم لٹّ دا مال سمجھ کے دھوہ لیائے وے۔ میرے سوہنیاں ویرا۔ میں تہاڈے پنڈ دی دھی وے؛ تہاڈی بھین!"
کلے دی واٹ 'تے دو جنے لشکدیاں ننگیاں تلواراں دے پرچھاویں ہیٹھاں کڑی نوں دھوہی لجا رہے سن۔ سروں ننگی، کھلرے وال، بندیاں ہتھوں چھٹّ چھٹّ مدد لئی باہواں الاردی۔ میانکدی ہوئی بکری کسائیکھانے ولّ بہڑیاں پاؤندی جا رہی سی۔ کڑی دے بولاں نے اوہدے کلیجے دا رگّ بھر لیا سی۔ اوہ صرف اسنوں ہی نہیں، اوہ تاں اپنے پورے پنڈ نوں اپنی رکھیا لئی آوازاں مار رہی سی۔ پنڈ دی کوئی دھی، پنڈ دی کوئی بھین!
اوہ داتری ٹکّ وچ چھڈّ کے اٹھیا۔ خالی ہتھ۔ اسدا ساتھ دین والا وی نیڑے-تیڑے کوئی نہیں سی۔ کجھ سوچیا تے گھوڑی دے ننگے پنڈے 'تے پلاکی مار کے حویلی نوں گھوڑی دڑا لئی۔ کلی نالوں کرپان لاہی تے میانوں کڈھ کے ننگی تلوار لہراؤندا، گھر دیاں دے پچھدیاں، روکدیاں تے لوکاں دے ونہدیاں پلاں-چھناں وچ پنڈوں باہر آ گیا۔
کڑی تے بندے اینے وچ نظروں اوہلے ہو گئے سن۔
ساہمنے اوسے کڑی دے پنڈ نوں سویرے لٹن چڑھے، دو جنے، گھوڑیاں 'تے سوار، اوہدے اپنے پنڈ دے گبھرو، اسنوں ساہمنیوں ٹکرے۔
"کدھر چلئیں ارجن سئہاں!" اوہناں پچھیا تاں اوہنے اوہناں ولّ ویکھ کے نفرت نال تھکیا تے ایہہ کہندیاں گھوڑی نوں اڈی لا دتی، "میری بھین نوں لے گے' نے اوہ کتے!"
اوہناں وی مگرے گھوڑیاں بھجا لئیاں۔ ادھے کوہ دی واٹ 'تے جا کے اسنے اوہناں بندیاں نوں ڈھاہ لیا۔ بندے جانو سن۔ گوانڈھی پنڈ دے۔ سر اتے الری، وار کرن نوں کاہلی ارجن دی کرپان ویکھ کے ترلے لین لگے۔ ارجن اگے ہتھ جوڑے۔ اپنے بچاء واسطے اوہناں کڑی نوں دوواں باہواں توں پھڑھ کے ڈھال وجوں اسدے اگے کیتا۔
"ویکھیں! جاہ جاندی نہ ہو جائے کتے، ارجنا!" ترلا گونجیا۔
"ایہدیاں باہواں چھڈّ دیو کتیو! میری بھین دیاں۔"
دوجے دوویں گبھرو وی سر 'تے آن کھلوتے ویکھ کے اوہناں کڑی نوں دھکہ مار کے زمین 'تے سٹّ دتا تے آپ بھجّ گئے۔
ارجن نے بھجے جاندے بندیاں دا پچھا کرنا مناسب نہیں سی سمجھیا۔ اوہ تاں کڑی نوں بچاؤن آیا سی۔ گھوڑی توں اتر کے اوہ ڈگی ہوئی کڑی نوں اٹھاؤن لگا تاں کڑی نے بھجّ کے ارجن نوں جفی پا لئی۔
ساریاں اک-دوجے نوں پچھان لیا سی۔
"جگ جگ جیو وے میریو چھندیو ویرو!"
اوہ تاں سچمچ اوہناں دے پنڈ دی دھی، اوہناں دی بھین سی! جمیں تیلی دی دھی تے ارجن دے یار پھجے دی بھین فاطمه!
وڈی گلّ تاں ایہہ ہوئی کہ اوہ تنے سوار فاطمه نوں لے کے جدوں جمیں دے گھر پجے تاں اک بھیڑ جڑ گئی سی اوہناں دوالے شاباش دین والیاں دی۔ اوہدا باپو اندر سنگھ وی ویساکھیاں دے سہارے لڑکھڑاؤندا ہویا بھیڑ نوں چیردا اگے آیا تے اپنے پتّ توں وی پہلاں دوجے دوواں گبھروآں نوں گل نال لا لیا۔
"شاباشے پترو! گورو دے سچے سگھاں والی کیتی جے!"
دوویں نوجوان اپنی شرم دے مارے ہوئے چور اکھیں اک دوجے ولّ ویکھ رہے سن۔ اک نے اپنی جیب وچوں لٹیاں ہوئیاں ٹوماں دی پوٹلی کڈھی تے ہیٹھاں فاطمه دے پیراں اگے رکھ دتی، " لے بھینا! ایہہ ہن تیری۔ سانوں معاف کریں۔"
دوجے نے وی انج ہی کیتا تے لٹیا ہویا سونے دا کینٹھا پیراں وچ رکھدیاں فاطمه دے پیر وی چھوہ لئے۔
"بیبی! توں ساڈی وڈی بھین ایں۔ ساڈے پاپ بخش دے۔"
"وے میرے ویرو! تسیں تاں میرے ربّ وے! میریاں عزتاں دے راکھے! میں کون ہندی آں تہاڈے پاپ بخشن والی!"
ارجن نے فاطمه دے باقی پریوار بارے پچھیا۔ پتہ لگا حملہ ہون دی خبر سن کے سارے ایدھر-اودھر لکن لئی بھجے سن۔ تے پھر پتہ ای نہ لگا کدوں اوہنوں روندی کرلاؤندی نوں پچھلے اندر لکی نوں جپھا مار کے 'اوہ' باہر کڈھ لیائے سن۔ تنے گبھرو واپس گھوڑیاں 'تے سوار ہو کے نکل پئے تے ترکالاں تکّ فاطمه دا سارا پریوار لبھّ کے پنڈ پرط آئے۔ اوہدا سسّ-سہرا، پتی تے چھوٹا جیہا دیور توڑی دے موسل وچ لکے اوہناں نے جا لبھے سن۔ اسدا باپو کئی سال ایہہ کہندا رہا سی کہ ایہہ ارجن ولوں این سمیں سر میانوں کڈھی تیغ دی ہی کرامات سی کہ سارے پنڈ نوں اپنی گواچی دھی لبھّ پئی سی۔ اوہناں دے پنڈ دی عزت بچ گئی سی۔ پنڈ دے ہر گھر 'چوں کسے ریجا، کسے کھیس، کسے دری-چتیہی تے کسے بندے-سردے چوانی-اٹھیانی، روپیہ، دو روپیئے فاطمه دی جھولی پائے۔ جویں سارا پنڈ دھی دا داج تیار کر رہا ہووے! تے پھر جمعے تے اوہدے کڑماں دا سامان آپ گڈے 'تے لدّ کے پنڈ دے گبھرو اوہناں نوں حد پار کرا کے آئے سن۔
ارجن دی جتھیداری وچ اوہناں گبھروآں نے مل کے اپنے پنڈ دا جتھا بنا لیا سی۔ اپنے پنڈ دے مسلماناں دی راکھی لئی ہی نہیں، سگوں نیڑے تیڑے دے پنڈاں وچ وی اوہ فسے ہوئے مسلمان ٹبراں نوں کڈھ کے حد پار کرا کے آؤن لگے۔ امن کمیٹیاں وچ اوہ باپو تے اوہدے ساتھیاں دی سرگرم دھر ہو نبڑے سن۔
ٹھنڈھ-ٹھنڈھوڑا ہویا تاں ارجن نے کرپان مڑ کلی 'تے ٹنگ دتی تے پھر توں ہل دی جنگھی پھڑھ لئی۔ اوہ سپاہی توں مڑ کرتی بن گیا۔
سپاہی اتے کرتی دیاں ڈیوٹیاں دوواں پیو-پتاں نے سہون ہی سنبھال لئیاں سن۔ تے ادوں توں سنبھال لئیاں سن جدوں اجے ارجن سنگھ نے سرت ہی سمبھالی سی۔ باپو گورو کے باغ دے مورچے وچ گیا، اک طرحاں نال اپاہج ہو کے پرتیا سی تے ارجن نوں سکول جان دے نال نال کھیتی-باڑی دا کم وی ماں نال مل کے آپ ہی سنبھالنا پے گیا سی۔ باپو دی پروارک ذمہ واری اپنے سر پے جان دا اسنوں افسوس نہیں سی۔ جے باپو سرکار دے ظلم دا بھار سر 'تے چکّ سکدا سی تاں اوہ باپو دے کہن 'تے پریوار دا بھار سر 'تے بھلا کیوں نہیں چکّ سکدا!
اوہدا باپو اپنیاں قربانیاں نال پنڈ تے علاقے دا مان بن گیا سی۔ باپو کولوں ساکیاں دیاں گلاں سن سن کے ارجن نوں لگدا کہ کجھ نہ کجھ قربانی کرنی تاں اس دے حصے وی آؤنی ہی سی! اوہ کلپنا ہی کلپنا وچ باپو دے سر 'تے پولیس افسر بیٹی ولوں ورھائیاں ڈانگاں نوں ہوا وچ ہی روک لیندا تے ڈانگاں دی چھاویں بیٹھا باپو اندر سنگھ مورچے 'تے جا ڈٹن دا برتانت سناؤن لگدا:
"اسیں چوکڑی ماری بیٹھے شبد پڑھ رہے ساں ہتھ جوڑی، "جو لرے دین کے ہیت؛ سورا سوئی، سورا سوئی۔" میں اگلی قطار وچ بیٹھا ساں۔ پولیس ہتھیار تے سماں والیاں ڈانگاں لے کے کجھ قدماں دی وتھّ 'تے سی۔ بیٹی تے ہور گورے افسر وی نال سن۔ شبد دی آواز اچی ہندی تاں اوہ کچیچیاں وٹدے۔ کھجھ کے اک جنے نے میرے گلے دی ہڈی 'تے ڈانگ دا سمّ کھبھویا۔ میں پچھے نوں ڈگیا۔ پھر اٹھیا۔ اچی آواز وچ شبد دی سر نال سر ملائی، "سورا سوئی، سورا سوئی!" تاں اسنے ہور وی زور نال ڈانگ ماری۔ میرے ہسّ دا کڑاکا پیا۔ پیڑ نال میرا آپا سوتیا گیا۔ میں سمبھل کے جیکارا چھڈیا، "بولے سو نہال!" جواب وچ جویں ہزاراں آوازاں گونجیاں، "ست سری اکال۔" پولیس افسر بیٹی نے غصے تے نفرت وچ ابلدیاں میرے کلیجے وچ زور دا ٹھڈّ ماریا۔ میں پیڑ نال 'کٹھا ہو گیا۔ پھر کی سی! پولیس ولوں دے ڈانگ 'تے ڈانگ۔ بیٹی آپ ہلکا ہویا پیا سی۔ اسنے میرے 'تے ورھائیاں سبھ توں پہلیاں ڈانگاں۔ تے پھر ڈگے پئے دے میرے گلے 'تے بوٹ رکھ کے میرے گل نوں اےداں مدھیا جویں کوئی کسے کیڑے نوں مسلدا ہے۔ پہلاں ٹٹّ چکا میرا ہسّ ہور تڑک گیا۔ پر اسیں تاں گورو دے سنگھ ساں۔ کوئی کیڑے-کاڈھے نہیں ساں، جہڑے اسدے ماریاں مر جاندے۔"
گلاں سناؤندیاں باپو دے چہرے 'تے عجیب تیز ہندا سی۔ اوہ اپنے گلے دی ٹٹی تے ونگی ہوئی ہڈی ہتھ نال وکھاؤندا، "آہ میرا ہسّ ادوں دا ای ونگا ہوئٔے۔ اوہناں میری گلے دی ہڈی تاں ونگی کر دتی، میری ریڑھ دی ہڈی دے منکے تاں توڑ دتے پر اوہ میری دھون ونگی نہ کر سکے تے نہ ہی میرا حوصلہ توڑ سکے۔"
ایہہ دھون باپو نے سچمچ ساری عمر نیویں نہیں سی ہون دتی۔ ریڑھ دی ہڈی 'تے لگی سٹّ نے اوہنوں سریرک طور 'تے اپاہج بنا دتا سی۔ اوہ ساری عمر ویساکھیاں نال لنگڑا کے ترن جوگا رہِ گیا سی۔ پر جدوں ویلے دے مکھ-منتری پرتاپ سنگھ کیروں نے پنڈ دے کسے سماغم 'تے باپو دے گوڈیاں نوں ہتھ لا کے کیہا سی، "بابا جی! میرے افسر آؤنگے تہاڈے کول۔ ایہہ آپے ای اک فارم 'تے دستخط کروا کے لے جانگے تہاڈے کولوں۔ ساڈی سرکار نے دیش بھگتاں دیاں پینشناں لاؤن دا فیصلہ کیتٔے۔ تسیں ساڈے ایڈے وڈے دیش-بھگت او،" تاں باپو نے کیہا سی، " پرتاپ سئہاں! میں بڑا خوش آں کہ تسیں اینے امیر ہو گئے او کہ سانوں ہی خرید سکو۔ پر میری اک گلّ کنّ کھولھ کے سن لے! میری پینشن دی گلّ ادوں کریں جدوں میرے دیش دے سارے بزرگاں دیاں توں پینشناں لا دیوینگا!"
- اج ایہہ منڈے ارجن سنگھ دے باپو دے اوس اتہاس نوں ونگارن آئے سن۔ اوہدی کرپان دی لشک نوں میلا کرن آئے سن!
اوہ ہتھلا کم چھڈّ کے اوہناں ولّ ٹکٹکی لا کے ویکھن لگا۔ ہن دوجے دوویں منڈے وی کماد وچوں گنے بھنّ کے کھال دی وٹّ 'تے بہہ کے چوپن لگے۔
اوہدے اندرلے نے جوش ماریا۔ اوہ شاید اوہدے کماد 'چوں گنے بھنّ کے اسنوں نیڑے آؤن لئی ہی ونگار رہے سن۔ اوہنے رمبا پاسے رکھیا۔ اٹھن دی سوچی۔ انج وی سورج ڈبن وچ مساں ہتھ بھر دی ہی وتھّ سی۔ بوتی 'تے چھٹالے دی چلی لددیاں ویکھ کے اسنے آپ ہی اپنے چھوٹے پتّ ہرجیت تے ورھیاں توں نال ترے آؤندے کامیں پھمن نوں کیہا سی، "تسیں جاؤ، پٹھا-دتھا پاؤ پشواں نوں۔ میں نالے پنیری دی گوڈی دا کم بنیں لا آواں؛ نالے اونے چر تکّ بتی جان دا ٹیم وی ہو جانیں۔ پانی لگی کنک دا کلا وی ادوں تکّ سنجیا جاؤ۔ آؤندا ہویا موٹر والے کمرے نوں وی تالا لاؤندا آؤں۔"
دنیاوی سیانپ نے اسنوں منڈیاں ولّ جانوں روکیا، "دو منٹ رک جاہ! کی پتہ ہنے چلے جان۔"
پچھلے سمیں توں دوواں دھراں وچ چنگے سنبندھ نہیں سن۔ اوہ اسنوں مارن وی آئے ہو سکدے نے! سگوں آئے ای ایسے کرکے نے۔ ایہناں دی تاں اوہ کئی چر توں 'ہٹ لسٹ' 'تے سی۔ ہونا وی چاہیدا سی!
اوہ وی ایہناں دی اڈیک وچ ہی تاں اینے سمیں توں کرپان چکی پھردا سی۔ اوہدے اپنے پتّ تاں سدا اوہنوں ہنیرے-سویرے باہر نکلنوں منع کردے رہندے سن پر اوہ اوہناں دی سندا کدوں سی! اج وی اجے ہرجیت نے آکھیا ہی سی، "باپو جی! چلو چلیئے پنڈ نوں۔ پھمن آپے موٹر بند کر آؤندے۔" تاں اوہنے اوہناں نوں کہہ دتا سی کہ اوہ چلے جان۔ اوہ آپ پچھوں آ جاویگا۔ اوہناں دا ویر وی تاں ونگارواں بن گیا ہویا سی۔ اسنے اس ویر دے پچھوکڑ 'تے تردی جہی جھات ماری۔ ارجن سنگھ دا وڈا منڈا جگجیت صحتَ وبھاگ دا کرمچاری سی تے پیرا-میڈیکل کامیاں دی یونین دا سٹیٹ کمیٹی دا سکتر وی۔ ملازم گھولاں وچ کئی سالاں توں سرگرم۔ پہلاں تاں بابے کرکے اوہناں دا گھر 'غدریاں' جاں 'جتھیداراں' دا گھر وی وجدا سی۔ باپو کرتی پارٹی نال وی جڑیا رہا سی تے آخر وچ 'کامریڈ' وی وجن لگّ پیا سی۔ کدی کوئی اوہنوں 'جتھیدار جی' تے کدے کوئی 'کامریڈ جی' آکھ کے وی سمبودھن کر لیندا۔ اوہ 'امرتدھاری کامریڈ!' سی! پر باپو دے چلانے توں بعد تے جگجیت دی چڑھت پچھوں اوہناں دا ٹبر 'کامریڈاں دا ٹبر' وجن لگّ پیا۔ انجھ ارجن سنگھ نوں وی لوکیں اجے وی کدی 'کامریڈ' تے کدے 'جتھیدار' کہہ کے بلا لیندے۔ اوہ دوواں طرحاں نال بلائے جان 'تے خوش سی۔ جے اسدے باپو نوں اجیہا اکھواؤن 'تے عذر نہیں سی تاں اسنوں کیوں ہندا! کامریڈ وی اوہنوں اونے ہی اپنے تے پیارے سن۔ جگجیت کر کے ہور وی 'اپنے پتاں' ورگے لگدے۔ پر ایہنیں دنیں 'کامریڈاں' تے 'نویں جتھیدار بنے' منڈیاں دی آپسی دشمنی تاں جگّ-ظاہر سی۔ ارجن سنگھ ایہنیں دنیں پورے دا پورا کسے دھر نال وی نہیں سی رہِ گیا۔ نہ کامریڈاں نال نہ نویں بنے 'جتھیداراں جرنیلاں' نال۔ ارجن سنگھ دا چھوٹا پتّ ہرجیت سنگھ پنڈ دے ہائی سکول وچ ہی ماسٹر سی۔ اوہ پتا نال رل کے نال نال کھیتی دا کم وی ویکھی جاندا۔ خیالاں پکھوں اپنے باپ ارجن سنگھ وانگ ہی سی اوہ۔ دوواں دھراں دے وچ وچالے۔ نہ منڈیاں ولّ نہ نرھا کامریڈاں ولّ۔ سرکار تے کامریڈاں دا منڈیاں بارے اج-کلّ اکو جیہا پینتڑا ہی سی۔ پر اصل وچ گلّ تاں وگڑی سی غدری شہیداں دی بنائی یادغار 'تے قبضے دی لڑائی پچھوں۔
یادغار دی نیہہ تاں ارجن سنگھ دے باپو نے ڈھائی دہاکے پہلاں اپنے یدھ-ساتھی تے آگوُ بابا سوہن سنگھ بھکنا توں رکھوائی سی۔ بابے بھکنے نے ہی اک وار پنڈ وچ ہوئے جلسے وچ سٹیج توں اوہناں دے باپو نوں الھاماں دتا سی، "اندر سئہاں! تیرے اپنے غدری بھراواں دی قربانی تیرے پنڈ دے پتاں-پوتریاں نوں وی چیتے رہِ جائے، اوہناں دی کوئی یاد ہی بنوا چھڈّ پنڈ اپنے وچ۔ اوہناں نوں بھلاؤن والیاں تاں کوئی قصر نہیں چھڈی پہلاں ای۔"
باپو نوں لگا سی، بابے بھکنے دی گلّ کنی ٹھیک سی! بابا بھکنا دیش بھگتاں ولّ ہن دی سرکار دے رویئے نوں کوس رہا سی۔
ارجن سنگھ نوں انگریزی راج دے سمیں دی گلّ یاد سی۔ ارجن اٹھویں جماعت دا ودیارتھی سی۔ اک دن اسنے گھر آ کے دسیا کہ انگریز سرکار نے اوہناں دے سکول دے متھے 'تے اک وڈی ساری سنگمرمر دی سل لائی سی۔ اس مقصد لئی پنڈ دے کجھ سرکار حمایتی بندے تے فوجیاں دے کجھ پریوار سدّ کے سماغم وی کیتا گیا سی۔ باپو اندر سنگھ نوں وی اس سماگم دا پتہ سی۔ پر اسنوں نہ کسے سدنا سی تے نہ اوہ گیا۔ پچھوں اک دن جا کے اوہ سل پڑھ آیا۔ چٹی سل 'تے کالے اکھراں وچ انگریزی زبان وچ خدیا ہویا سی کہ اس پنڈ وچوں پہلی وڈی جنگ وچ بھاگ لین لئی 121 بندے شامل ہوئے جنہاں وچوں اک دی جان وی چلی گئی سی۔
جنگ وچ شامل ہوئے بندیاں دے پریواراں نوں بلایا گیا سی اس سماغم 'تے اتے مارے گئے جوان دے پریوار نوں پنجاہ روپئے دا انعام تے سرٹیفکیٹ وی دتا گیا سی انگریز افسر ولوں۔
انگریز اپنے لئی لڑن والیاں دی 'قدر' پا رہا سی۔ اوہناں لئی وفادار رہن تے لڑن مرن والیاں دی یادغاری صلع لا کے نویں پیڑھی دے مناں وچ اپنی وفاداری بنائی رکھن دی نیہہ پکی کر رہا سی، پر دوجے پاسے دیش لئی لڑن والیاں سوربیراں شہیداں نوں بھلا وسار دتا گیا سی تے جاں اوہناں بارے ڈاکو، قاتل تے لٹیرے ہون دا جال بن دتا سی جس وچ پھسے اوہ تڑف رہے سن۔ بابے اندر سنگھ نے اپنے کولوں پیسے خرچ کے پنڈ دی پہنچ-سڑک 'تے دو کنال زمین خریدی سی۔ اس وچ اک شہیدی لاٹ بنا کے اس اتے غدری شہیداں اتے ہور قربانی والے لوکاں دے ناں کھدوا دتے سن۔ وچ نکا جیہا بغیچا وی لوا دتا سی۔ پنڈ دے اگانھ ودھو نوجواناں تے قربانی والے پریواراں دے سیانے بندیاں دی کمیٹی وی بنوا دتی سی۔ پہلاں بابا اندر سنگھ، پھر ارجن سنگھ تے ہن کجھ سالاں توں جگجیت اس کمیٹی دا پردھان سی۔
ستویں دہاکے دے مڈھلے سالاں وچ اگانھ ودھو لہر وچ آئے ابھار کارن کمیٹی نوں چلاؤن والے آگوُ نوجواناں نے پنڈ تے علاقے وچوں اگراہی کر کے اتے باہرلے ملکاں وچ رہندے پنڈ واسیاں نوں ونگار کے مایہ اکتر کیتی تے ایتھے اک چھوٹا حالَ کمرہ وی بنوا دتا۔ حالَ وچ میز کرسیاں لا کے اخباراں رسالیاں دا ہی پربندھ نہیں سی کیتا سگوں چنگے ساہت تے انقلابی اتہاس نال سنبندھت پستکاں والی لائبریری وی چالو کر دتی سی۔ کوئی نہ کوئی نوجوان واری نال لائبریری دی دیکھ-بھال لئی تے کتاباں اشو کرن لئی وی اوتھے بیٹھن لگا۔ بابے اندر سنگھ دے چڑھائی کر جان پچھوں ارجن سنگھ آپ تے اوہدے دوویں پتّ لائبریری نوں بناؤن، چلاؤن تے کھولن وچ سدا اگے اگے رہے سن۔
پچھلے دہاکے وچ یادغار نال جڑے نوجوان جاں تاں کماں دھندیاں 'تے جا لگے سن تے جاں سمیں نال کئیاں دی 'لالی' فکی پے گئی سی۔ کجھ دی 'لالی' تاں 'نلتن' وچ وی وٹ گئی سی۔ کجھ لوک، اپنی لالسا نوں پٹھے پاؤن لئی، کجھ نویں حالات دے دباؤ ادھین، کجھ سکھ سٹوڈینٹ فیڈریشن دے ڈرے ڈرائے کمیٹی وچ اپنی مرضی دی تبدیلی کرنا چاہندے سن تے یادغار نوں ورتنا وی اپنے مقصد لئی لوڑدے سن۔ اوہناں دے مقصد دی سوہ ارجن سنگھ نوں وی ملدی رہندی سی۔ اس تبدیلی لئی ورودھی دھڑے نے سکتر موہن سنگھ تے پردھان جگجیت سنگھ دی صلاحَ اتے مرضی توں بناں ہی میٹنگ وی سدّ لئی۔ پنڈ وچ ڈھول وی مروا دتا۔
اج کل اوہناں دا 'راج' سی۔ بے مہار ہتھیاراں دی طاقت سی اوہناں دی پٹھّ پچھے۔ اکٹھ والے دن کامریڈ جگجیت نے تاں اوتھے جانا بہتر نہ سمجھیا۔ اگّ وانگ بھخدے ماحول وچ چھال مارنوں جھجکدا سی اوہ۔ انجھ وی میٹنگ کہڑی کمیٹی دے نسچت سنویدھان انوسار ہو رہی سی! ہکّ دے دھکے والیاں دا آپ-مہارا اکٹھ سی۔ پر ارجن سنگھ نے نیلی دستار بدھی تے ہتھ وچ تنّ پھٹی کرپان لے کے اکٹھ وچ اک نکرے جا کھلوتا۔ کسے نے اوہدی بزرغی دا خیال رکھدیاں اسنوں بیٹھن واسطے وی نہ کیہا۔ آپ اسنے بیٹھنا مناسب ہی نہ سمجھیا۔ اک دھڑے دے کجھ کو کمیٹی میمبراں توں علاوہ پنڈ دی ہور منڈھیر وی تماشہ ویکھن لئی آن جڑی سی تے کرسیاں 'تے 'براجمان' سی۔ بہتے میمبر مرضی نال جاں اس جھگڑے توں ڈردے آئے ہی نہیں سن۔ کون بلدی دے بتھے آؤندا!
'لیفٹینینٹ جنرل' گرجیت دا وڈا بھرا اجائب سنگھ آکھن لگا، "سادھ سنگت جی! اج جدوں قوم اپنی آزادی دی لڑائی لڑ رہی آ تاں کامریڈ سرکار دا ساتھ دے کے پنتھ نال دھروہ کما رہے ہن۔ ساڈی پہلی منگ تاں ایہہ ہے کہ کمیٹی دا پردھان کوئی 'کامریڈ' نہیں ہونا چاہیدا۔ انجھ وی خالصہ جی! ایہہ کسے دی نجی جائداد نہیں جو ورھیاں توں اکو پریوار دا ہی کوئی نہ کوئی بندہ ایہدا پردھان تریا آوے!"
اکالی وچاراں دا کمیٹی میمبر بھجن سنگھ ہنگاریا، "ہوں، ہوں، آہو۔ اسیں تاں کئی چر دے آنہدے آں۔"
اوہ وی پنڈ دے کسے غدری پریوار دا پوترا سی۔ اسے کرکے کمیٹی دا میمبر سی۔ بہتے میمبر ہے ای اوہ سن جہناں دا کوئی نہ کوئی وڈیرا غدر پارٹی وچ شامل رہا سی جاں جنہاں دے کسے بزرگ نے گوردواریاں نوں آزاد کراؤن لئی کسے مورچے وچ جاں کسے کسان مورچے وچ آزادی توں پہلاں قید کٹی سی۔ کجھ میمبر اوہ وی سن جہڑے دکھّ وجوں اگانھ ودھو وچاراں دے سن۔ کجھ سال پہلاں جدوں گرجیت دا وڈا بھرا اجائب سنگھ اس کمیٹی دا میمبر بنیاں سی تاں اوہ وی 'کامریڈ' ہی ہندا سی!
اکٹھ وچ خاموشی چھا گئی۔ سارے ارجن سنگھ دے منہ ولّ ویکھن لگے۔ کوئی وی بول نہیں سی رہا۔
ارجن سنگھ نے جیب وچوں اک کاغذ کڈھیا تے لاگے کھلوتے منڈے دے ہتھ وچ پھڑا دتا۔ ہتھو ہتھ تردا کاغذ مکھ بلارے کول پہنچ گیا۔ ایہہ کمیٹی دی پردھانگی توں جگجیت سنگھ دا استعفٰی سی۔ اجائب سنگھ نے بڑے اتشاہ وچ پڑھ کے سنایا۔ اج جہڑے منڈے بلو دے ہتھ وچ سٹین گنّ سی، اوہ اوہنیں دنیں اجے 'بھگوڑا' نہیں سی ہویا۔ اسنے زور دی جیکارا بلایا اتے پھر آپ ہی پہلاں سوچیا فیصلہ سنا دتا، "لیفٹینینٹ جرنیل گرجیت سنگھ دے وڈے بھا جی سردار اجائب سنگھ اج توں ایس کمیٹی دے پردھان ہوئے۔" منڈھیر وچوں کسے نے پھیر جیکارا چھڈیا۔
اندرے اندر ارجن سنگھ نوں اپنے اکلے رہِ جان 'تے شرمندگی آئی۔ اسنوں 'کامریڈاں' 'تے غصہ وی آیا کہ اوہناں دی دھر کھردی کھردی اصلوں ہی کیوں کھر گئی سی! اوہناں وچوں جاں اوہناں ولوں کوئی تاں بولن والا ہندا ایتھے!
چنی ہوئی کمیٹی دے پنجھی بندیاں وچوں اوہدے اپنے سنے مساں ستّ میمبر حاضر سن۔ باقی بھیڑ تاں تماشبیناں دی سی۔ نواں بنیاں 'پردھان' کہن لگا، "سادھ سنگت جی! باقی میمبر اسیں آپے ہی آپس وچ بیٹھ کے آپسی صلاحَ نال چن لوانگے۔ دوجی گلّ جہڑی اسیں سبھ توں پہلاں کرنی ایں اوہ ایہہ ہے کہ اسیں لائبریری وچ لگیاں ایہناں دیش بھگتاں دیاں تصویراں دے نال 'اپنے ہن والے ایس دور دے دھرم یدھ دے شہیداں سورمیاں' دیاں تصویراں وی لاؤنیاں نے تاکِ اوہناں دی یاد وی رہندی دنیاں تکّ پنتھ دے چیتیاں وچ جیوندی رہِ سکے۔"
نال کھلوتے بلو نے پھر توں جیکارا چھڈیا۔
"کھلو جا اوئے! بھوتری منڈھیرے!"
اگّ بھبوکا ہو کے ارجن سنگھ گرجیا۔ لال اکھاں۔ تپدا چہرہ۔
اوہ 'نویں چنے پردھان' نوں سدھا مخاتب ہویا، "باقی میمبر توں آپے اپنی صلاحَ نال چن لئینگا! ہیںء! کیوں تیرے پیو دا راج آ اوئے! تے جہڑے 'شہیداں' دیاں توں ایتھے فوٹو لاؤنا چاہندیں، اوہناں دی گلّ تاں بعد 'چ کرداں پہلاں ایتھے ہی میرے ہتھوں جہڑا مائی دا لال شہید ہونا چاہندے، اوہدی فوٹو لائیو ایتھے۔ ہن اگے آوے کوئی اپنی تصویر لواؤن والا! میں چھکاؤندا اوہنوں شہیدی باٹا!" اسنے پچھے ہٹ کے میان 'چوں لشکدی تلوار کڈھ کے وار کرن ورگا پینتڑا لے لیا۔ سبھ نوں سپّ سنگھ گیا۔ مونہاں اتوں ہوائیاں چھٹن لگیاں۔
"اس ٹھیٹھر دی فوٹو لاؤنی جے ایتھے جہڑا غریب جٹاں دی دھی دی عزت کماداں وچ رولدا رہا تے پھر گھیرا پین 'تے 'شہید' ہو گیا!"
ارجن سنگھ نے اپنے ہی بھائیچارے دے اس منڈے دا ذکر کیتا جہڑا اپنے گپتواس سمیں کسے بہک 'تے اکثر جاندا رہندا سی۔ جسنے اوہناں دی مٹیار دھی پھسلا کے اپنے نال بھجا لئی سی تے اسدی پت رولدا رہا سی۔ اس غریب کسان نے اپنی دھی موڑ دین لئی کئی تھائیں ٹکراں ماریاں سن۔ ترلے لئے سن۔ ارجن سنگھ نوں اثر-رسوخ والا بندہ سمجھ کے اوہ اس کول وی آیا سی۔ اوہدی دھی تاں منڈے دے مارے جان توں پچھوں پولیس نوں اردھ-کملی ہوئی کماد وچوں ملی سی۔
کسے دے منہ وچ جویں زبان نہیں سی۔
"آؤ تاں صحیح کوئی اگے۔ میں تاں مرنا ٹھان لئ۔ پر تہانوں کسے نہ کسے نوں 'شہیدی جام' پیا کے ای مروں۔ تے توں کہندیں ایہہ یادغار کسے دی 'نجی جائداد' نہیں! جے پھیر پچھدیں تاں ایہہ میری 'نجی جائداد' ای ؤ اوئے! اس کرکے نہیں کہ میرے پیو نے اپنے پلیو پیسے خرچ کے ایہہ تھاں خریدی سی تے ایتھے یادغار اساری سی۔ ایہہ میری 'نجی جائداد' اس کرکے ہے کہ ایہہ جنہاں دی یاد وچ اساری گئی ہے، اوہ سارے میرے اپنے 'نجی' سن، میرے 'نگدے' سن۔ اوہ کسے نجی رشتے کرکے نہیں، وچاراں دی سانجھ کرکے میرے اپنے نے۔ اوہناں دے وچاراں دی، اوہناں دے عملاں دی وراثت میری اپنی ہے۔ میری 'نجی'۔ ایہہ دھرم-نرپکھّ، اگانھ ودھو وچاراں والی تے سربتّ دا بھلا چاہن والی وراثت ہی میری 'نجی جائداد' ہے۔ میں اس نجی جائداد 'تے انج کسے ڈاکہ نہیں پین دینا اوئے!"
اسدی نظر اچنچیت اپنے سجے-کھبے آن کھڑوتے دو نوجواناں ولّ مڑی۔ اوہدے دوویں پوترے سن۔ مس-فٹّ۔ جوانی دیاں بروہاں دے آر-پار کھلوتے درشنی جوان۔ ہتھاں وچ ہاکی-سٹکاں مضبوطی نال پھڑھیاں ہوئیاں۔ اوہناں دوواں ولّ تردی جھاتی سٹّ کے اسنے للکارا ماریا تے کرسی ملّ کے بیٹھے کسے وافر منڈے دی کرسی نوں پاسے دھکیا، "پاسے ہو اوئے چھوکریا! راہ چھڈّ۔"
تے اوہ اگھری کرپان لے کے اکٹھ دے وچکار جا کھلوتا تے للکارا ماریا،
"ایتھے کیونکہ کمیٹی دی میٹنگ ای سدی گئی اے، بھاویں ایہہ ٹھیک آ جاں غلط، ایہدا فیصلہ وی ہو جاؤ۔ پر حالَ دی گھڑی جہڑا کمیٹی دا میمبر اے اوہ ای ایتھے بیٹھا رہے تے باقی بھلیمانس بن کے حالَ کمرے 'چوں باہر ہو جاؤ۔ اک منٹ وچ۔ پھیر نہ آکھؤ۔ بھگؤتی میرے ہتھ 'چ اے۔ کتے ایہہ گورو دے حکم نال چل نہ جاوے! تہاڈا ایتھے کوئی کم نہیں۔"
کرن-م-کرنی سارا چھوکر-وادھا اٹھ کے باہر نوں تر پیا۔ "وادھا کردا ایں توں چاچا ارجن سئہاں!" اکالی میمبر بھجن سنگھ نے کیہا۔
ہن صرف ارجن سنگھ دے دوواں پوتریاں توں علاوہ کمیٹی دے چنے ہوئے ستّ میمبر ہی حالَ وچ رہِ گئے سن۔
"منڈیو! تسیں وی باہر جا کے کھلووو۔"
ارجن سنگھ نے اپنے پوتریاں نوں کیہا تے پھر بھجن سنگھ نوں مخاتب ہویا،
"وادھا تاں توں کیتٔے بھجن سئہاں! کئی چر دا توں آپ پردھانگی لئی کھڈّ پٹدا پیا سیں اندرے اندر۔ سانوں بھلا اسدی خبر نہیں سی! پر آہ کی طریقہ ورتیا ای! منڈیاں دے ہتھیاراں دے زور 'تے پردھانگی ہتھیاؤنا چاہندا سیں نہ! ملی تینوں اوہ وی نہ۔ پردھانگی تاں لے گیا اجائب سنہہ۔ پر اجائب سئہاں! پردھان توں وی نہیں۔ کیونک ایہہ میٹنگ نیم انوسار نہیں سدی گئی۔ تے جے اس میٹنگ نوں جائز سدیا منّ وی لئیے تاں عہدیداراں نوں عہدے توں لاہن لئی کورم پورا نہیں۔ تے توں تاں کسے صورتَ وچ پردھان بن ای نہیں سکدا کیونکہ کمیٹی دے ودھان انوسار مکھ عہدیدار صرف دیش بھگتاں دے پریواراں وچوں ای کوئی بن سکدے۔ جتھوں تکّ ساڈے ٹبر دی گلّ اے، اسیں اگے توں پردھانگی چھڈی۔ پروارواد والی گلّ ہے ای ماڑی۔ پر سانوں اگے لاؤندے وی تاں تسیں ہی رہے او۔ بھجن سئہاں! جے کمیٹی میمبر تینوں پردھان بناؤنگے تاں توں ای بن جاویں پر بنینگا لوک-راجی ڈھنگ نال۔ ووٹاں پے کے۔ تے جناں چر نویں پردھان دی چون لوک-راجی ڈھنگ نال نہیں ہندی، اونے دن ایتھے میرا ڈکٹیٹری راج چلو۔ تسیں ہن واہگرو کہہ کے ایتھوں اٹھو تے باہر چلو۔"
"اسیں تاں پہلاں ای ایہناں نوں ایہہ گلّ آکھدے ساں۔" دو کو میمبراں نے اٹھدیاں بڑ بڑ کیتی۔
اس رات نوں سارا پریوار روٹی کھا کے سفے وچ منجیاں 'تے جڑ بیٹھے تاں اچنچیت وڈے پوترے نے کلی 'تے لیا کے ٹنگی باپو دی کرپان لاہ لئی۔ پھر اوہنوں مٹھّ توں پھڑھ کے تھوڑھا کو میانوں باہر کڈھ کے ہسیا، "اج باپو جی دے ہتھ پھڑھی کرپان دا چمتکار ویکھیا۔ اکو للکارا ماریا؛ سبھ کچے پلے جھڑ گئے تے حالَ وچوں باہر ہو گئے۔"
ارجن سنگھ نے ورجیا، "کاکا! کرپان ایویں استرھاں میان وچوں باہر نہیں کڈھیدی!"
"کیوں باپو جی؟"
ارجن سنگھ نوں اپنا باپو چیتے آیا، "ادوں کڈھیدی اے جدوں اپنا بچاء کرنا ہووے جاں کسے دین-دکھی دی رکھیا کرنی ہووے!"
تے اسنے کجھ ہور وی نال جوڑ لیا، "تے جاں پھر ادوں جدوں تہاڈے اندر بیٹھا گورو تہانوں ونگار کے آکھے کہ بھائی سکھا! ہن سچ سنا، سچ سناؤن دا ویلا آ گیئے؛ تے جے کسے نوں پھر وی بولیا گیا سچ نہیں سندا، جاں اوہ سننا ہی نہیں چاہندا تے گھوگل-کناں بنیاں پھردے تاں پھر شاید اسنوں کرپان دی آواز سناؤنی ہی ٹھیک لگدی اے۔"
"ایسے کرکے ہی تاں ارداس کردیاں سبھ توں پہلاں بھگؤتی نوں سمریا جاندا اے۔ کہندے نے نہ، 'پرتھم بھگؤتی سمر کے نانک لئیں دھیائے۔' بڑی کرامات ہے بھگؤتی وچ!" ماسٹر ہرجیت سنگھ نے کیہا۔
"نہ نہ نہ! میں پہلاں ایہہ بھگؤتی نہیں سمردا۔"
"پھر؟"
"ارداس وچ تاں 'بھگؤتی' دے ارتھ شاید اوس واہگرو جاں پاربرہم دے ہی نے، پر اسنوں سنن تے سمجھن والیاں ایہہ ارتھ صرف کرپان تکّ ہی گھٹا لئے نے۔ تے جے 'واہگرو' دے تھاں اسدے ارتھ صرف کرپان دے ہی لئے جانے نے تاں پھر میں تاں پہلاں 'پرتھمے نانک سمر کے' ہی اگے ترداں۔ نانک نوں سمرے بناں جاں نانک تکّ پہنچن توں پہلاں چلی بھگؤتی بڑیاں گڑبڑاں کر سکدی اے۔"
جگجیت سنگھ ہسیا، "باپو جی! تہاڈی خواہ-م-خواہ پنگا لین دی عادت نہیں جاندی۔ پہلاں تاں تہانوں اج جانا نہیں سی چاہیدا اوتھے۔ کوئی ابھی نبھی ہو جاندی تاں! میں تاں تہاڈی ضد کرکے استعفٰی لکھ کے دے دتا تے تہانوں جان وی دتا۔ انجھ وی تساں کرنی تاں من دی مرضی ای ہندی اے۔ میں لینا وی کی اے اس پردھانگی توں۔ بنیاں وی تہاڈے آکھے ساں۔ میرے کولوں تاں اپنے محکمے دی سٹیٹ دی سکتری سامبھنی مشکل ہوئی پئی اے۔ پر جھگڑا ہون دا تاں اوتھے سارا سامان اگلیاں کیتا ہویا سی نہ! اسیں ایسے کرکے منڈے پچھے گھلے سن۔ ہن وی ہاء گلّ کدھرے باہر نہ کرن لگّ پیو، اگلے کہنگے ایہہ 'ساڈی ارداس' ای الٹ-پلٹ کرن لگّ پئی۔"
"میں الٹ-پلٹ کی کرنیں! ایہہ ترتیب تاں میرے گروآں نے ہی بنائی اے۔ میں اوہناں دی بنائی ترتیب نوں کویں بدل سکداں! اوہناں تاں 'واہگورو' جاں پاربرہم' نوں ہی پہل دتی سی۔ پر ارتھاں دے انرتھ کرن والیاں نے پہل 'ہتھیار' نوں دے دتی۔ ایسے کرکے بے مہار ہوئے ہتھیار گروآں دے ناں 'تے چلی جا رہے نے!"
"ہچھا! ایہہ گلّ اے! سانوں تاں پتہ نہیں سی!" ہرجیت لئی شاید ایہہ سچمچ نویں گلّ سی۔
"مینوں کہڑا سارا پتے! 'واہگرو' دا تاں مینوں وی پتہ نہیں کہ کی ہے، کتھے ہے، کون ہے! مینوں تاں تھوڑا-بہتا بابے نانک دا ای پتے۔ ایسے کرکے میں تاں پہلاں اپنے بابے دے آکھے ای لگنیں۔ اوہ جے آکھو سچ بول، سچ بولانگا؛ جے آکھو ہن اینے نال سردا نہیں؛ کرپان چکّ تاں کرپان چکّ لؤں۔ میرا گورو وی عمل وچ تاں ایہو ہی آکھدا ہے کہ جدوں سارے حیلے-وسیلے فیل ہو جان تاں ہی تلوار دی مٹھّ 'تے ہتھ جانا جائز ہے۔ میرے گورو تاں جنگ دے میداناں وچ وی سید خاں تے پیندے خان ورگیاں دے ونگارویں پہلے دو وار جھلّ کے تیجا وار ہی تلوار دا بخشدے سن۔"
جگجیت سنگھ دا چہرہ اجے وی کسیا ہویا سی۔
"پاپا! تسیں ایویں باپو جی نوں کہندے رہندے او۔ جے اوہ اج اوتھے نہ جاندے تاں اوہ تاں کر گئے سی نہ یادغار 'تے قبضہ۔" چھوٹے پوترے نے کیہا۔
"کاکا! تیرا پاپا جہنوں میرا 'پنگا لینا' آکھدے، مینوں اوہ اپنی ذمہ واری نبھاؤنی جاپدی اے۔" آکھدا ہویا ارجن سنگھ اپنا پرنا سمبھالدا سون لئی اپنے کمرے ولّ تر پیا۔
"تہاڈیاں تسیں جانوں۔ پر ہن حالات ایہو جہے بن گئے نے کہ بہت ساودھان ہو کے باہر نکلن دی لوڑ ہے ساریاں نوں۔ چپّ چڑھ کے اوہ کجھ وی کر کرا سکدے نے! پتہ نہیں کہڑے ویلے کہڑی گلی 'چوں، کہڑے پاسے توں کسے نے کدوں حملہ کر دینیں۔ لغاتار چوکسی بہت ضروری اے سارے ٹبر لئی۔ پر باپو جی تہاڈے لئی ایہدی کجھ زیادہ ای ضرورت اے۔" ترے جاندے ارجن سنگھ نوں جگجیت سنگھ دی چیتاونی سی۔
- پر اج تاں اوہ بناں چوکسی توں ای 'قابو' آ گیا لگدا سی۔ شاید منڈیاں دا ایہہ ٹولا اج اوہدے پچھے کھیتاں وچ اسنوں مارن ہی آیا سی۔ جے مرنا ہی ایں تاں پٹھّ 'چ گولی کیوں کھاوے! پر پھر خیال آیا؛ جے اوہناں چپ-چپیتے مارنا ہندا تاں اوہدی پٹھّ پچھلی وٹے ہی اوہ بمبی ولّ آئے جاپدے سن۔ مار دندے۔ تاں کی ہن اسنوں ونگار کے مارنگے؟ اوہناں مارنا ای ایں تاں ویکھی جاؤ۔ پر اوہناں نوں ونگارن دا موقع دین توں پہلاں آپ کیوں نہ ونگار بن کے اوہناں اگے جا کھلوواں! گورو دا سنگھ ہو کے میدان چھڈّ کے بھجدا کی میں چنگا لگانگا!
سیک اوہدے سر نوں چڑھدا جاندا سی۔ اوہ اس سیک توں بھار-مکت ہونا چاہندا سی۔ اندروں بہت کاہلا پر باہروں ٹھرھمیں نال ہولی ہولی تردا اوہ بمبی کول گیا۔ منڈیاں نے اوہدے ولّ ویکھیا۔ اوہ کلی ولّ ودھیا۔ کرپان نوں ہتھ لاؤن توں پہلاں اسنے آکھیا، "س-س- سں"
پر اوہدی زبان رک گئی۔
"سنگھا! آہ ہتھیار پاسے کریں ذرا" آکھن نوں اوہدا چتّ نہ کیتا۔
"کاکا! آہ ہتھیار پاسے کریں ذرا" اسنے آکھیا۔
بلو نے اکھاں ہی اکھاں وچ آگوُ گرجیت نوں پچھیا تے اشارہ پا کے گنے دی چھلی گلی نوں ڈکی وڈھدیاں گنیری منہ وچ پائی تے گناں چبچے دے بنیں 'تے رکھدیاں سٹین لاہ کے ہتھ وچ پھڑھ لئی۔
ارجن سنگھ نے کرپان نوں آرام نال کلی توں لاہیا۔ اوہدے متھے وچ فیلی گیس دا دباؤ گھٹنا شروع ہو گیا۔ اوہ ٹکاؤ وچ آ گیا۔
سٹین پھڑھ کے بلو چبچے دے پرلے پاسے کھلوتے گرجیت کول گیا تے ہولی جہی اسدے کنّ وچ کھسر-پھسر کیتی، "ہور نہیں تاں ایہدے پیو مایہ رام دا سنیہاں تاں ایہنوں دے ای جائیے۔ ایہنوں وی کنّ ہو جان!" دھیان دین تے زور لاؤن دے باو جود وی ارجن سنگھ نوں بمبی دے چبچے وچ ڈگدے پانی دے شور وچ اوہناں دی گلّ نہ سنی۔
ترن لگے آگوُ گرجیت دے من وچ پتہ نہیں کی گلّ آئی، کہندا، "چنگا باپو جی! واہگورو جی کا خالصہ؛ واہگورو جی کی فتح!"
ارجن سنگھ اوہناں نوں بڑی بھیڑی بد-اسیس دینی چاہندا سی۔ جہڑی کرتوت اوہناں نے پرسوں کیتی سی، اوہدے لئی تاں اوہ وڈی توں وڈی سزا دے حقدار سن۔ اوہناں نے اوہدے اشٹ دا کتل کیتا سی! اوہدے رہبر دا!
پر اسدے مونہوں نکل گیا:
"واہر جی کا خالصہ پترو! جیوندے وسدے رہو۔"
اوہنے جاندے تناں منڈیاں دیاں پٹھاں ولّ ویکھیا۔ اک پل اوہنوں جگجیت، ہرجیت تے پھمن جاندے لگے۔
اپنے آپ 'تے ہاسہ وی آیا۔ اک دم کی ہو جاندے اسنوں! کدی اگّ دا بلدا گولہ؛ کدی پگھلی ہوئی برف!
دو تنّ 'جان-پچھان' والیاں چڑیاں اوہدے لاگے آ کے 'چوں! چوں' کرن لگیاں۔ "دانہ دے! دانہ دے!" نیانیاں والی ضد!
برف پگھل گئی۔ بمبی والے کوٹھے وچ گیا تے مٹی دے وڈے مگھے وچ اسے مقصد لئی رکھے، کنک، باجرے تے چولاں دے ٹوٹے دی مٹھّ بھر لیایا۔ چبچے دی چوڑی بنی 'تے تھوڑھی جہی مٹھّ ڈھلی کیتی تاں تنّ چار ہور چڑیاں وی پتہ نہیں کدھروں آن ٹپکیاں۔ اوہ لاگے کھلوتا اوہناں دیاں تیز چلدیاں نکیاں نکیاں چنجھاں، ڈھکواں تھاں بدلن لئی ٹپوسیاں لاؤندے پیراں تے پھڑکدے کھنبھاں نوں نہارن لگا کسے ڈونگھ وچ اتر گیا۔
دیش دی ونڈ توں پہلاں دے دن۔ جوانی دا وارا پہرہ! اوہدے عجیب شوق! ککڑ، کبوتر تے بٹیرے پالنے۔ اوہناں نوں چاندی دے ورقاں وچ بداماں، میویاں تے منکیاں دا چورا لپیٹ کے کھواؤنا۔ پھر ککڑاں، بٹیریاں دی لڑائی تے کبوتراں نوں اڈاؤن دیاں شرطاں لاؤنیاں۔
اک وار ترنتارنوں مسیا ویکھ کے آؤندیاں اسنوں اپنے بیلی پھجے تیلی دی دسی گلّ یاد آئی، "جھبال اڈے 'تے مایہ رام مشین والا جنوراں دا بڑا ودھیا دانہ رکھدے۔ اگلے گیڑے جدوں مسیا گئے تاں اوتھوں ہندے آوانگے۔"
اوہنے گھگو دی آواز دی سوہ نال مشین لبھّ لئی۔ مایہ رام کنڈے 'تے بیٹھا دانے جوکھ رہا سی۔ اک منڈا چلدی مشین اگے پیسیدا آٹا پاؤن لئی بوری لائی کھڑا سی۔
"شاہ جی! جنوراں لئی دانہ چاہیدے۔"
"جناں چاہیں جوانا!" مایہ رام آپ اٹھ کے اک نقر ولّ ودھیا۔ اوہنے دو دو سیر دیاں گتھیاں چکّ کے پاسے کردیاں کیہا، "آہ لے کنگنی، آہ باجرہ، آہ چولاں دا ٹوٹا تے آہ-۔"
پنج ستّ تھیلیاں ارجن نے پاسے رکھوا لئیاں۔ بوجھے وچ ہتھ پایا تاں ہتھاں دے طوطے اڈّ گئے۔ ہتھ شرمندہ ہویا بوجھے وچوں ہیٹھاں نکل گیا۔ سولاں روپئے سن گنڈھ دے پلے۔ کسے نے مسیا وچ اوہدی گنڈھ کھسکا لئی سی۔ نراشا وچ سر ہلا کے اوہنے آکھیا، "شاہ جی! رہن دیو دانہ۔ کوئی گنڈھ کپ داء لا گیا پیسیاں نوں۔"
اسنے آپ ہی دانے والیاں گتھیاں چکّ کے ٹکانے سر رکھنیاں شروع کر دتیاں تاں مایہ رام کہندا، "جوانا! گتھیاں لے جا۔ پیسے آپے آ جانگے! پیسیاں دا فکر نہ کر توں۔"
اوہ مایہ رام دی سخاوت تے دریا دلی تے حیران! چنگے بھلے جان-پچھان والیاں نوں وی کوئی چھیتی کیتے ہدھار نہیں دندا۔ اس نال تاں مایہ رام دی نہ کوئی جان نہ پچھان۔ نہ اوہدے پنڈ دا اوہنوں کوئی تھہو پتہ۔ پہلی وار اک دوجے نوں ملے۔
"شاہ جی! دانہ تاں میں لے جاؤں پر پہلاں میرا اک شنکا نورت کرو۔"
"پچھ جوانا!"
"نہ تسیں مینوں جانوں، نہ پچھانوں۔ نہ میرے اگے-پچھے دا تہانوں کوئی پتہ۔ کل نوں میں تہاڈے پیسے دین آواں ای نہ! تسیں ایہہ نہی سوچیا کہ مینوں کتھوں لبھوگے!"
مایہ رام کھچڑی مچھاں 'چوں مسکرایا۔
"جواناں! مینوں پتے میرے ایہہ پیسے مڑ آؤنے نے۔ توں پچھ کیوں؟ بھلیا-مانسا! جہڑا بندہ پنچھیاں جنوراں نوں دانہ پاؤندے، اوہ میرے پیسے کدی مار ای نہیں سکدا!" مایہ رام دے چہرے 'تے جگدا سوے-وشواس اوہدے اپنے چہرے 'تے سوے-مان دی آبھا بن کے لشک اٹھیا۔ اسنے اگے ودھ کے مایہ رام دے گوڈیاں نوں ہتھاں وچ گھٹّ لیا۔
"شاہ جی، تہاڈے پیسے تاں اج-بھلک وچ خرے ہو جانگے۔ پر جے اگوں کدھرے زندگی وچ میرا کسے گلوں کدے بے ایمان بنن نوں جی کیتا وی تاں تہاڈا بھروسہ مینوں ڈگدے نوں سنبھال لیا کرو۔"
مایہ رام دے بولاں نے پتہ نہیں اوہنوں کی کر دتا سی! اوہ کجھ ہور دا ہور سوچی جا رہا سی؛ ہور دا ہور ہندا جا رہا سی! بار بار اپنے آپ نوں سوال کردا، "کی میں واقعہ ہی بڑے دردمند دل والا ہاں! کی میں پنچھیاں-جنوراں نوں اسے کرکے چوغا پاؤندا ہاں کیونکہ میں اوہناں نوں دلوں بڑا پیار کردا ہاں تے اوہناں دی چوغے دی لوڑ تے بھکھ مینوں اپنی لوڑ تے بھکھ وانگ لگدی ہے! کہ کوئی ہور وی گلّ ہے اس پچھے؟
ڈونگھے اندروں لبھّ کے اوہدے من نے آکھیا، 'ہور گلّ وی ہے اسدے پچھے!'
اوہ گلّ ہے کی؟ اسنوں اسدا جواب اندروں ملیا نہ۔
اگلے دن ہی اوہنوں ککڑاں دی لڑائی لئی لگی شرط بھگتاؤن لاگلے پنڈ جانا پینا سی۔
لڑائی لئی اوہدا 'لال سرا' پوری تیاری وچ سی۔ فیصلہ دین والے پنچ اک پاسے وڈے منجیاں 'تے بیٹھے سن۔ مکھ پنچ دیوان چند دے ہتھ وچ مگھدے حقے دی نڑی سی۔ لڑائی کراؤن والا پنچ شہابدین اکھاڑے وچکار کھلوتا سی۔ اسنے ککڑاں دے مالکاں نوں آواز دتی۔ دوویں مالک میدان دے ادھ وچکار پہنچے۔ ارجن نے لال-سرے دی کلغی نوں چمیاں، اوہدی دھون 'تے ہتھ پھیریا تے ہتھوں نکل نکل جاندے جنور نوں لڑن لئی چھڈّ دتا۔
دوویں ککڑ نیویاں تے لمیاں دھوناں کردے بھلواناں وانگ داء لاؤن لئی گیڑیاں کڈھن لگے۔ دو-تنّ چکر لا کے ورودھی ککڑ پیر جما کے کھلو گیا تے اک پل لئی لال-سرے دیاں اکھاں وچ اکھاں پا کے اس 'تے سدھا بھرپور حملہ کر دتا۔ لال-سرا مقابلے لئی تیار سی۔ دوویں ہوا وچ اچھلے۔ زمین 'تے پیر لاؤندیاں لال-سرا تھوڑا کو پچھے نوں الریا۔ پر چھیتی ہی سمبھل گیا۔ اکھاڑے وچ شور دی اک لہر اٹھی۔ دوواں دھراں دے حمایتی اپنے اپنے پٹھے نوں للکار رہے سن۔ بھخے میدان وچ دوویں ککڑ ہٹ ہٹ کے حملہ کردے۔ برابر دا جوڑ۔ جے اک پل لئی اک دا ہتھ اتے ہندا تاں دوجے پل دوجا حاوی ہو جاندا۔ ہوا وچ للکارے تے آوازاں گونج رہیاں سن۔ یدھ دا لماں سماں۔ دوویں اک-دوجے 'تے ہٹ ہٹ کے وار کردے۔ لڑدے لڑدے ہوا وچ اچھلدے۔ ڈگدے، اٹھدے تے پھر جٹّ پیندے۔ دوویں زخمی تے لہو-لہان! لڑائی دے انتم پل۔ پتہ نہیں کی ہویا! دوواں نے ہٹ کے ٹکر ماری۔ ہوا وچ اچھلے تے پھر دوویں اک وارگی دھرتی 'تے ڈگے۔ ورودھی ککڑ ہرفلیا ہویا اٹھیا تے میدان وچوں باہر بھجّ گیا۔ 'لال-سرا' اجے وی زمین 'تے وچھیا پیا سی۔
ارجن نے للکارا ماریا، "اٹھ اوئے میرے شیر بچیا! چھال مار۔ ایلی ایلی کر۔ میدان خالی ہو گیا ای۔"
جتن لئی جیتو ککڑ دا میدان وچ کھڑا ہونا لازمی سی۔ 'لال-سرے' نے اوہدی للکار سنی۔ اٹھ کے کھنبھ فڑپھڑائے۔ لنگڑاؤندا ہویا ایدھر اودھر نظر دوڑا کے دشمن نوں لبھن لگا۔
اودھر اوہدی جت دا اعلان ہویا؛ اودھر لڑکھڑا کے تردے لال-سرے نوں ارجن نے بھجّ کے جا چکیا تے اپنے گل نال گھٹّ لیا۔ اسنے اوہدی زخمی دھون 'تے ہتھ پھیریا۔ ہتھ لہو وچ بھجّ گیا۔ ترپ! ترپ! اوہدا چٹا کڑتا وی لال ہو گیا۔ سہم کے اسنے لال-سرے دے منہ ولّ ویکھیا۔ لال-سرے نے پیلیاں بھوریاں پلکاں وچوں ارجن ولّ ویکھیا۔ تے پھر جویں اوہدیاں اکھاں اگے بھمبو-تارے نچن لگے ہون۔ اوہدیاں کھلیاں اکھاں کمبدیاں کمبدیاں ہولی ہولی مچن لگیاں تے اگلے پل اوہ ارجن دیاں باہواں وچ لڑک گیا۔
"اوہ میریا ربا!" ارجن نے دھاہ مارن ورگی آواز کڈھی۔
دکھ-سکھ دا کیہا عجیب سمیل سی! ارجن نوں ودھائیاں وی مل رہیاں سن؛ آخر اوہ سو روپئے دی شرط جتیا سی تے ایہہ کوئی چھوٹی رقم نہیں سی! پر نال ہی اس نال 'لال-سرے' دی موت دا افسوس وی سانجھا کیتا جا رہا سی۔
ارجن نے لال-سرے دی لوتھ ہکّ نال گھٹی تے پگّ دے لڑ نال اکھاں پونجھدا اکھاڑے 'چوں باہر نکلن لگا۔ مکھ پنچ دیوان چند نے اگے ودھ کے ودھائی دندیاں تے اسدے ہتھ وچ سو دا نوٹ پھڑاؤندیاں دکھ سانجھا کیتا، "ارجن سئہاں! تیرا 'لال سرا' تاں بھراوا وڈے وڈے رناں دا جیتو سی۔ ایہو جہے شیر کتے روز روز جمدے نے!"
"نہیں چاچا! میں اپنے پتّ دی موت دا ملّ نہیں لینا!"
اسنے نوٹ واپس موڑدیاں کیہا، "جدھر گئیاں بیڑیاں اودھر گئے ملاح! جتھے ایہہ گیا، اودھر گئیاں ایہدیاں جتیاں شرطاں!"
دیوان چند نے نوٹ اوہدے بوجھے وچ تنّ دتا۔
اوہ اپنی ڈھانی نال پنڈ نوں تر پیا۔ اوہدے ساتھی پھجے تیلی نے آکھیا،
"سردار! اپنا لال-سرا میدان وچ شہید ہو گیا۔ رن-تتے دا سورما! ایہدی تاں یادغاری سمادھی بناؤنی چاہیدی ہے۔"
"اوئے چل اوئے بجوآ جیہا۔ منہ نہ چنگا ہووے تاں بندہ گلّ تاں چجّ دی کرے۔ جا کے مسالہ لا کے بھنّ کے کھاندے آں۔ سو دا کھڑ کھڑ کردا نوٹ جٹّ دے بوجھے 'چ آ۔ ٹھیکے دیاں دو بوتلاں لیندے جاندے آں۔ جشن ہوؤُ اج تاں۔" ارجن دے چچیرے بھرا پریتو نے پھجے نوں جھڑکیا تاں ارجن نے لال گہریاں اکھاں نال اس ولّ گھور کے ویکھیا۔ پھر نہیں سارے راہ کسے نے گلّ کیتی۔
گھر جا کے چٹے لٹھے دے نویں کپڑے وچ 'لال-سرے' نوں لپیٹیا تے حویلی دی اک نکرے ٹوآ پٹّ کے اسنوں زمین وچ نپّ دتا۔ اسدی نویں بنی 'سمادھ' دے سرہانے بہندیاں ارجن نے پٹھے ہتھ نال سبھ نوں تر جان دا اشارہ کیتا۔ پھجا اوہدے موڈھے نوں گھٹّ کے اوہدے کول ہی بہہ گیا۔
"پھجیا! مینوں کل پنڈت مایہ رام نے جہڑی گلّ آکھی سی اوہدی سوجھی تاں مینوں ہن آئی اے۔ اوہ شاید مینوں بڑا دیالو تے دیاوان سمجھدا سی۔ پر میرا کم تاں ہے سی شرتا لاؤنیاں تے جتنیاں! ودھائیاں لینا، جت دے جشن مناؤنا۔ ودھیا جنور پالن دی سرداری دا مان کرنا تے نال لوکاں دی بلے! بلے! سن کے خوش ہونا! ایہہ سی 'اوہ ہور گلّ' جسدی مینوں سمجھ نہیں سی پئی! پر شرطاں نبھاؤندے اپنے جنوراں دا ہندا گھان تے اوہناں دی تکلیف میں کدی استرھاں محسوس نہیں سی کیتی۔ شاید محسوس تاں میں کردا ساں پر--"
مایہ رام دی گلّ نے اسنوں ہور ہی پاسے سوچن لا دتا سی۔ اوہنوں لگا؛ اوہ مایہ رام اگے پورا سچا نہیں! اوہ نرسوارتھ ہو کے نہیں سی پنچھیاں جنوراں نوں چوغا پاؤندا۔ اس پچھے تاں اسدا اپنا لالچ سی۔ اپنا مقصد۔ اوہدے 'پہلوان' سریروں تکڑے رہن تے جتاں تے ملاں مار کے آؤن۔ اوہ ایڈا دیالو تے دیاوان کتھے سی!
اگلے دن سویرے ہی لسی-پانی پی کے اوہ تے پھجا گھوڑی لے کے مایہ رام دا قرض لاہن جھبال نوں تر پئے۔ مایہ رام دا ہدار اوہدے ہتھ پھڑا کے اتے 'لال-سرے' دی موت دی کہانی سنا کے ارجن کہندا، "شاہ جی! تسیں تاں مینوں بڑے دردمند دل والا بندہ سمجھیا سی، جہڑا جنوراں نوں ربّ دے جی سمجھ کے دانہ پاؤنداں؛ پر میں تاں اصل وچ دھر اندروں کتے ظالم ساں۔ سچی پچھدے او میں تاں قاتل آں اپنے 'لال-سرے' دا۔ تہاڈے پیراں دی سہں۔ جنوراں نوں دانہ تاں پاؤں، پر شرطاں تے مقابلے اگوں توں سدا لئی بند۔"
پھر کئی دہاکے بیت گئے، اوہ گبھرو-جوان توں بابا بن گیا۔ شرطاں لاؤنیاں تاں دور اسنے پنچھی، جنور رکھنے ہی بند کر دتے پر اوہناں نوں دانہ پاؤنا نہ چھڈیا۔ اسنے حویلی وچ وی پانی دا وڈا کجا اک نکرے رکھیا ہویا سی تے سویرے شام اوتھے جانوراں لئی دانہ کھلاردا سی۔ چڑیاں، گٹاراں، گھگیاں اسدے دوآلے بے خوف ہو کے ٹپوسیاں ماردیاں۔ دانہ چگدیاں۔ کدی کدی کوئی اوہدے موڈھے تے ہتھاں 'تے وی آ بیٹھدی۔ کھیتاں وچ وی بمبی والے کوٹھے وچ اسنے دانیاں والا کجا ایسے مقصد لئی رکھیا ہویا سی۔ پت پوترے کہندے سن کہ باپو تاں فصلاں دا ناس مارن لئی جنوراں نوں آپ 'روٹی ورجدے!'
پر اوہ ہسّ کے آکھدا، "ایہناں جنوراں دے پیراں پچھے ای ربّ سانوں روٹی دندے۔"
- اوہنے مٹھّ وچ رہِ گئے دانے وی چبچے دی بنی 'تے کھلار دتے تے چڑیاں نوں چوگ چگدیاں ویکھ ڈونگھی اداسی وچ ڈبّ گیا۔
منڈے شاید اوہنوں ہی مارن آئے سن پر پتہ نہیں کیوں چھڈّ گئے! اسے گرجیت نے، جہڑا ہن سوے-سرجت 'لیفٹینینٹ جنرل' بنیاں ہویا سی، اپنے دستخطاں والے پیڈ 'تے مایہ رام دے کتل دی ذمہ واری اوٹی سی۔ نبے سال دا بڈھا مایہ رام مار کے اوہ بڑی سرہند فتح کیتی سمجھدے سن! مایہ رام دی اگلی اولاد نے وی بتھیری کمائی کیتی سی۔ شیلر لا لئے سن۔ کپڑے دی وڈی دوکان چلدی سی۔ ہور کاروبار وی سن۔ ایہناں نے مایہ رام نوں اغوا کر لیا سی۔ پنج لکھ منگدے سن۔
'سمیں سر' پیسے نہ پہنچے تے وچارا مایہ رام!
کل دی اخبار وچ لہو وچ بھجی مایہ رام دی لاش دی تصویر ویکھ کے اتے اوہدی موت دی ذمہ واری لیندی 'لیفٹینینٹ جنرل' گرجیت سنگھ دی چٹھی دا حوالہ پڑھ کے ارجن سنگھ بوندل گیا سی۔ مایہ رام اجے وی مسکڑیاں وچ ہسدا اسنوں کہہ رہا سی، "جہڑا بندہ پنچھیاں جنوراں نوں دانہ پاؤندے، اوہ میرے پیسے کدی مار ای نہیں سکدا!"
"تے جہڑا کوئی گورو دا سنگھ اکھوائے، اوہدا دسیا بانا پائے، اوہدی بانی دا پاٹھ کرے تے پھر تینوں ہی مار دئے مایہ راما، گورو دے سکھ نوں! اوہ گورو دا کی لگدا اے!"
اوہدے اندروں ہوکا نکلیا۔
اوہناں نے اوہدے اشٹ دا قتل کر دتا سی۔
پہلیاں دو ملنیاں توں بعد اوہ مایہ رام دا مرید ہو گیا سی۔
"شاہ جی! تسیں مینوں دنیاں نوں ویکھن والی نویں نظر دتی ہے۔ تسیں میرے گورو او۔"
"رام رام کہُ سردار ارجن سئہاں! میں پاپی بندہ۔ تکڑی نوں ٹھونگا مارن والا۔ چھوٹیاں موٹیاں بے ایمانیاں کرن والا۔ اینا بھار نہ میرے سر 'تے چاڑھ۔"
پر ارجن سنگھ دے من وچ، سالاں دے سال بیت گئے، مایہ رام دی قدر جیوں دی تؤں قایم سی۔ اوہ جدوں وی کدی دونہ چہوں-مہینیں اودھر لنگھدا، اچیچا مایہ رام دے گوڈیاں نوں ہتھ لا کے آؤندا۔
ارجن سنگھ آکھدا ہندا سی کہ اسدا گورو، اسدا اشٹ تاں ٹوٹو ٹوٹو ہو کے چھوٹے چھوٹے ٹکڑیاں وچ سارے بندیاں وچ بیٹھا ہویا ہے۔
اج ایہناں 'گورو دے سنگھاں' نے مایہ رام دے اندر بیٹھا ارجن سنگھ دے 'گورو' دا اک حصہ قتل کر دتا سی۔
اسنے ترے جاندے 'جرنیل' دے ہتھ وچ پھڑھی سٹین 'تے نظر ماری تاں مایہ رام تڑفدا دکھائی دتا۔ 'باز' 'چڑیاں' نوں 'توڑ' رہے سن۔ اوہدے آسے پاسے مایہ رام دی موت 'تے وین پاؤندیاں چڑیاں چچلا رہیاں سن۔
اوہدے اندروں ہاء ورگا ہوکا نکلیا، "سچیا پاتشاہ! ایہہ کیہا ستم ایں کہ باز تیرا ہی ناں لے لے کے تیریاں چڑیاں نوں توڑ رہے نے!"
اوہناں دے قابو آئے مایہ رام نوں جدوں 'لیفٹینینٹ جنرل' دے ناں دا پتہ لگا سی تاں اسنوں اوہدا پنڈ وی پتہ لگّ گیا سی۔ اخباراں وچ دوجے چوتھے دن اوہدا ناں اخباراں وچ چھپدا ہی تاں رہندا سی۔ مایہ رام نے اسنوں اوسے پنڈ دا جان کے ارجن سنگھ دی پچھان اتے مترتا دا وی واسطہ پایا سی۔ گرجیت سنگھ نے ادوں زہری ہاسہ ہسدیاں کیہا سی، "کوئی گلّ نہیں؛ اوہنوں پاگل بڈھے نوں وی تیری فتح بلا آوانگے۔"
کماد دے اوہلے ہون توں پہلاں بلو نے دھون بھوا کے اچی آواز وچ آکھیا،
"بابا! مایہ رام مرن توں پہلاں تینوں 'اپنی رام رام' بلاؤندا سی!"
تکھا تیر کھبھ گیا اسدے کلیجے وچ!
"اوہ! ظالموں!! مینوں ایہو گولی مارن آئے ساؤ ایتھے!"
- کلیجہ گھٹّ کے اوہ کنک دے کیارے دا پانی ویکھن تر پیا۔ ہور پنج کو منٹ تکّ کیارا بنے لگّ جانا سی۔
اچنچیت ویکھیا؛ اوہناں دے کھیتاں نوں آؤندی کچی سڑک 'تے پولیس دیاں دو جیپاں دھوڑ اڈاؤندیاں آ رہیاں سن۔ بمبی کول آ کے جیپاں رک گئیاں تے پولیس تے سی آر پی دی دھاڑ دی دھاڑ باہر نکل کے اس ولّ ودھی۔ کول آ کے تھانیدار کہن لگا:
"سانوں پکی سوہ ملی اے کہ منڈے ایدھر آئے نے۔ تیری بمبی 'تے نہاؤندیاں ویکھے نے کسے نے۔ پنج منٹ نہیں ہوئے اجے اس گلّ نوں۔ بڈھیا! بندہ بن کے دسّ دے کتھے لکائے ای؟"
ارجن سنگھ دے سر نوں غصے دی کانگ چڑھی، "بندہ تاں میں ساری عمر بنن دی کوشش وچ لگا رہاں پر بندہ بنیاں ای نہیں جا سکیا۔ پر سردارا! بندیاں والی زبان 'چ گلّ کرنی تینوں وی نہیں آؤندی۔ میں وی گورو دا سکھ آں تے ویکھن نوں تاں توں وی انجھ ای لگدیں۔ اک بزرگ نال، جہڑا دس سال پنڈ دا سرپنچ وی رہا ہووے، گلّ-بات کرن دا ایہہ کہڑا سلیقہ تے کہڑا طریقہ اے بھائی!"
تھانیدار کوئی نواں ہی آیا لگدا سی، جہڑا ارجن سنگھ دا جانو نہیں سی۔ ارجن سنگھ دی جھاڑ سن کے تھوڑھا کو جھیپیا ضرور پر پھر سمبھل گیا۔
"میرے نال بہتا گیان نہ گھوٹ تے سدھی طرحاں دسّ اوہ ایتھوں گئے کدھر نوں نے؟" سی آر پی دا انسپیکٹر تواڑی ارجن سنگھ نوں جاندا سی۔ ارجن سنگھ پچھلے دنیں کسے کم لئی اسنوں دو-چار وار ملیا وی ہویا سی۔ گلّ-بات دی واگ-ڈور تواڑی نے اپنے ہتھ لینی چاہی، "بابا جی! ناراض متّ ہوئیے۔ آئے تو وہ ادھر ہی ہیں آپ کے پاس۔"
بلو دی بولی نے ارجن سنگھ دا کلیجہ چیریا ہویا سی۔
اج اوہنوں اپنے پتّ جگجیت سنگھ دا پینتڑا وی ٹھیک ہی لگا۔ بھاویں پہلاں کدی اس بارے اسدی سہمتی نہیں سی ہوئی۔
"ایہناں قاتل ٹولیاں نال تاں بے کرک ہو کے نجٹھن دی لوڑ اے۔ اس توں پہلاں کہ اوہ تہاڈے 'تے وار کرن تہانوں اوہناں 'تے وار کر دینا چاہیدا اے۔ جدوں کوئی تہاڈے خلاف ہتھیار چکّ کے تر پئی، پھر ایہہ نہ ویکھو کہ اسدا قصور کنا کو ہے تے کنا کو نہیں! موقع ملے توں پہلاں اپنا وار کر دیو۔ کوئی لحاظ نہیں، کوئی ترس نہیں۔ ایہہ کہڑا کسے 'تے ترس کھاندے نے!" اس اندروں اسدے پتر جگجیت دی پارٹی-لائن بولن لگی۔
اسنوں خود 'سرکاری' ہون توں بڑی چڑ سی۔ سرکار اتے ستھاپتی نال تاں اوہدا خاندانی ویر سی۔ بھاویں اوہنے آپ ہی گھر دے محاذ 'تے لڑن دا نرنا لیا ہویا سی تے 'باہرلی وڈی لڑائی' لئی باپو اندر سنگھ سمرپت سی تد وی کدی کدی اوہدا باغی آپا اچھال مار جاندا رہا سی۔ پنجابی صوبے دے مورچے وچ تاں اوہ باپو اندر سنگھ نال جیل وچ آپ وی گیا سی۔ خوش ہیسیئتی ٹیکس دے ورودھ وچ اٹھی کمیونسٹ لہر وچ وی دوویں پیو-پتّ گرفتار ہوئے سن۔ انج تے جگجیت دی ساری عمر وی سرکار دیاں ودھیکیاں نال لڑدیاں تے ملازم گھول کردیاں لنگھی سی۔ اک وار ملازم منگاں لئی اوہ لمی بھکھ ہڑتال 'تے بیٹھا سی تاں اوہ مردیاں مردیاں مساں بچیا سی۔ اوہنیں دنیں تاں ارجن سنگھ نوں اس 'تے انتاں دا موہ تے لاڈ آیا سی۔ موہ تاں اوہدے اگانھ ودھو وچاراں تے کرماں نوں اوہ اجے وی کردا سی۔ اس 'تے مان وی سی اسنوں۔ یودھا سی اوہ وی اوہدے لئی۔ پر اج کل اسدے اس 'سرکاری پینتڑے' نال اوہدی سہمتی نہیں سی۔ کسے منڈے نوں ونہدیاں جاں پھڑدیاں ہی اگلے نوں گولی مار دین دا سرکار تے پولیس دا فیصلہ اسنوں ہضم ہی نہیں سی ہندا۔
"توں تے تیری پارٹی تاں ہن اصلوں ای سرکاری ہندی جاندی اے۔ توں وی سرکاری بندہ بندا جاندا ایں جگجیت سئہاں!"
" باپو جی، ساڈے ہیریاں ورگے کامریڈ ایہناں منڈیاں نے شہید کر دتے۔ اسیں ایہناں نوں معاف کویں کر دئیے؟ ایہناں خلاف بے کرک لڑائی لڑن دی ہی لوڑ ہے۔"
ایہہ بحث اوہناں دے پریوار وچ پچھلے توں پچھلے مہینے بڑا ڈاڈھا زور پھڑھ گئی سی۔ رات نوں ٹبر وچ بیٹھیاں اوہ گلاں-باتاں کر رہے سن کہ 'لہیاں دی پتی' دا پرتاپ سنگھ تے اوہدے بھائیچارے دے دو-تنّ بندے اوہناں دے گھر آئے سن۔ اوہناں دے 'بے قصور' منڈے پرمجیت نوں پرسوں بابا بڈھا صاحب دے گردوارے ٹبر نال متھا ٹیکن جاندیا نوں سی آر پی والیاں نے ٹرالی توں لاہ لیا سی۔ کل اوہ منڈے دے پچھے گئے سن، پر سی آر پی والے کہندے سن؛ پولیس نوں پچھو، اسیں تاں پھڑ کے بندے پن-چھان لئی پولیس نوں ہی دے دندے آں۔ جے اس ناں دا کوئی منڈا ہویا تاں پولیس نوں پتہ ہوؤُ۔ اگوں پولیس اوہناں نوں کوئی نیاں نہیں سی دندی۔ سویرے اوہناں پولیس کول پھیر جانا سی تے اوہ ارجن سنگھ نوں آکھن آئے سن کہ اوہ اوہناں دے نال جاوے۔ پرانا سرپنچ رہا ہون کر کے، گلّ-بات دا سلیقہ جانن کرکے تے دلیل وچ زور ہون کر کے اجے وی لوک اوہدا آسرا تکدے رہندے سن۔ اوہ اس لئی وی آئے سن کہ جگجیت سنگھ دی ڈی ایس پی نال وی نیڑتا سنیندی سی۔ جے اوہ وی ڈی ایس پی نوں آکھ دیوے تاں!
اوہناں دے جان توں بعد جدوں ارجن سنگھ نے کیہا، "جگجیت! کر وچارے غریب جٹّ دی مدد؛ جے کجھ کر سکدا ایں تاں!"
"باپو جی، میں تاں قاتلاں دے ٹولے نال دشمناں وانگ نجٹھن دے حق وچ آں۔ ماپیاں دے اس 'بے قصور' منڈے نے کی پتہ کنے بے قصور لوکاں دا گھان کیتٔے! پچھلے تنّ مہینے ایہہ گھروں منڈیاں نال بھجیا رہے۔ اوہناں نال دیوالی ویکھن تاں نہیں سی گیا! میں تاں تہانوں وی روکوں۔ پر تسیں تاں اپنی مرضی ای کرنی ہندی اے۔ کہڑا کسے دی سننی جاں مننی ہندی اے!"
اسنے تاں اصلوں ہتھ کھڑے کر دتے سن۔
منڈا ہرجیت دا ودیارتھی رہا سی۔ اسنے کولوں گواہی دتی، "باپو جی، منڈے نے پچھلے سال ہی اجے دسویں کیتی اے۔ میرے کول پڑھدا سی۔ پڑھدے سمیں نہایت بیبا منڈا سی۔ ہن ہر گھر تے ہر بہک 'تے تاں جدوں جی کرے منڈے آ وڑدے نے۔ ایہناں دی بہک 'تے وی آؤندے-جاندے سن۔ اوہناں دیاں گلاں، بداماں دیاں گریاں تے ہتھیاراں دے رمانس نے کھچّ تاں اوہنوں پا لئی تے اوہ دو مہینے گھروں بھجا وی رہے۔ پر ماپیاں دا اکو اک پتّ ہون کر کے اک تاں ماپیاں نے اگلیاں دے ترلے کیتے کہ ساڈے پتّ نوں موڑ دیو تے دوجا منڈا وی اوہناں نال جا کے فس گیا محسوس کردا سی۔ اجے ہفتہ نہیں ہویا، اوہ مینوں ملیا سی۔ اوہنوں کھلھا پھردا ویکھ کے میں وی پچھ لیا تاں اوہ پھسّ پیا۔ کہندا، "ماسٹر جی ایویں چاء چاء وچ ای اوہناں دا جھولا چکّ کے تر پیا ساں۔ اگے توں کناں نوں ہتھ لائے۔ جنی نھاتی اونا پنّ! میں تاں ہن اودھر منہ نہیں کردا۔ شکر اے جیوندیاں گھر آ گئے آں۔ اوہناں نال بداماں دیاں گریاں کھان نالوں بھکھے رہنا چنگا۔"
"تاں ایہہ گلّ ہے؟ واقعہ ای قصور کوئی نہیں اوہدا؟"
"ویکھو جی، میں تاں ایہہ وی پچھیا سی اوہنوں۔ اوہنے سہں کھا کے آکھیا سی کہ اسدا کسے واردات وچ کوئی ہتھ نہیں۔ میں تاں اسنوں جدوں ایہہ پچھیا کہ ہن توں کرنا کی چاہندیں! تاں بڑا معصوم جواب دتا، "ماسٹر جی! میں تاں جیوناں چاہنداں!" گھردیاں نال بابے بڈھے متھا ٹیکن جان والے دن وی اوہ 'نویاں' دی ٹرالی 'تے بہہ کے سکھنا لاہن ای جا رہے سن کہ اوہناں دا پتّ بابے دی مہر نال جیوندا جاگدا گھر مڑ آئٔے!"
"پھر تاں جگجیت سئہاں منڈے نوں بچائیے یار کسے طرحاں۔" ارجن سنگھ نے ترلا لیا۔
پر جگجیت نہیں سی منیاں۔ اپنے 'سدھانتک پینتڑے' تے قایم رہا سی۔ ارجن سنگھ پنڈ دے ہور موئہتبراں نال مل کے منڈے دا پتہ کرن جاندا رہا سی۔ پہلاں تاں پولیس ہتھ پلہ ای نہیں سی پھڑاؤندی۔ پر آخر اوہناں نوں سوہ مل گئی کہ منڈا سی آر پی دے انسپیکٹر تواڑی کول ہے۔ اوہ تواڑی کول پجے۔ تواڑی منّ تاں گیا کہ منڈا اوہدے کول ہے پر اوہ چھڈیگا نہیں کیونکہ اجے اس کولوں پچھ-پڑتال کر رہا ہے! ارجن سنگھ نے دلیل دتی، "منّ لیا، منڈا تسیں پھڑیا ہے۔ پر پچھلے اینے دناں وچ مڈھلی پچھ-گچھ تاں ہو ای گئی ہوویگی! جے اوہدے 'چ کجھ ہندا تاں ہن تکّ نکل آؤنا سی۔ اسیں سہں دندے آں اوہدی کہ ساڈے منڈے نے کیتا کرایا کجھ نہیں۔ تہانوں وی پتہ لگّ گیا ہونیں۔ انجھ وی جے کل-کلوتر نوں اوہدی کوئی گلّ نکل آوے تاں اسیں آپ منڈے نوں تہاڈے اگے پیش کر دیانگے۔" تواڑی ارجن سنگھ نوں پاسے لے گیا، "بابا جی! آپس کی بات ہے۔ کوئیں مے گری اینٹ تو باہر سوکھی ناہیں نکلے۔ ایک لاکھ پرسوں تک لے آنا اور لڑکا لے جانا۔"
ارجن سنگھ نے دہائی پائی، "جی اوہدا پیو تاں وچارا ڈاڈھا غریب جٹّ اے۔ صرف ساڈھے تنّ کلے پیلی۔ قرضے دا پہلاں ای بھنیاں ہویا۔ گنجی کھاؤ کی تے نچوڑو کی! کتھوں دے لؤ تہانوں لکھ رپیا! اےداں غریب مار نہ کرو۔"
"میں نے ایک بات کہہ دی، سو کہہ دی۔ پرسوں آ جانا۔ نہیں تو--۔ یہ بھی آپ کے کہنے پر بول رہا ہوں۔"
اسنے ڈھٹھے دل نال آ کے ساریاں نوں تواڑی دا فیصلہ سنا دتا۔ سارے آکھن لگے، اس بناں ہور کوئی چارہ نہیں۔ منڈے دی جان نالوں پیسے چنگے نے کتے! اسنوں تاں کسے طرحاں بچاؤنا ای ہویا!
تواڑی نوں ملن جان والے دن اکھاں دے کویاں وچ پانی اتے کمبدے ہتھیں پرتاپ سنگھ، ارجن سنگھ کول آیا، "جتھیدارا! کی کریئے ہن۔ میں تاں سارے انگاں ساکاں دے کھلاں-کھونجے فرول لئے۔ میرے کولوں تاں مساں تیہہ ہزار ہوئٔے۔ نمبردار ہرسا سنہہ نوں زمین لکھا لین نوں کہے منّ وی گیئے اوہ۔ پر اوہدے آڑھتیئے نے پیسیاں دا پرسوں دا قرار کیتٔے۔"
ارجن سنگھ نے اپنے گھر پیا دس ہزار رپیا وی پھڑھ لیا۔ اوہ تواڑی کول گئے۔ ارجن سنگھ نے ہتھ جوڑے، "تواڑی صاحب! آہ چالی ہزار پھڑھو حالَ دی گھڑی۔ اجے سارا تان لا کے مساں اینا ای سرئ۔ کل جاں حد پرسوں تکّ باقی پیسے میں آپ لے کے آؤں۔ پر اج مہربانی کر کے منڈا سانوں دے دیو۔ تہاڈے اگے ہتھ بنھدے آں۔"
تواڑی نے نوٹاں دی دتھی واپس موڑدیاں کیہا، "میں نے ایک بات کری تھی آپ سے۔ وہ بھی گورو کا سکھ جان کر۔ ابھی بھی شام تکّ کا سمیں ہے آپ کے پاس۔ پیسے لے آؤ، لڑکا لے جاؤ!"
نراس ہوئے اوہ واپس پرتے سن۔ تواڑی دے آکھے شبد، "گورو کا سکھ جان کر!" اوہنوں لعنتاں پا رہے سن۔ اوہ گورو اگے شرمندہ سی۔ اوہنے ہتھ جوڑے، "سچیا پاتشاہ! میں دلا نہیں۔ توں وی جاندیں میں کدی ایہو جہی دلالی نہیں کیتی۔ کی کردا میں؟ میرا منڈا ہندا تاں میں لڑدا۔ دھرنے دندا۔ بھیڑاں اکٹھیاں کردا۔ اخباراں کول جاندا۔ لڑائی لڑدا۔ پر ایتھے کی کردا؟ منڈے دے گھر دے ترلے لیندے سن، ہتھ جوڑدے سن، کہندے سن میں گرم نہ ہوواں! بندی کھیڈ کتے وگڑ نہ جاوے۔ جویں وی ہووے، منڈا چھڈوا لئیے۔ پرسوں وچ اک دن ہی تاں باقی ہے۔"
پر منڈے دی جیوندے رہن دی سدھر ادھوری رہِ گئی سی۔ لکھ روپئے تے منڈے وچلا اک دن عمراں نالوں لماں ہو گیا سی۔ شام تکّ اوہ 'وائہدے مطابق' اک لکھ روپیہ نہیں پچا سکے سن۔ اگلے دن پرمجیت دے 'مقابلے' وچ مارے جان دی خبر آ گئی سی۔
کئی دن پرمجیت دے بول جہڑے ارجن سنگھ نے ہرجیت دی زبانی سنے سن اوہدے کناں وچ گونجدے رہے، "میں جیونا چاہنداں! میں جیونا چاہنداں!"
- پر پرمجیت، پولیس اتے منڈیاں وچکار اچنچیت پھیر مایہ رام آ کے کھلو گیا۔
غصے وچ بھرے ارجن سنگھ دا جی کیتا پولیس نوں آکھے، "اوہ جاندے نے ایں نوں۔ کماد دے اوہلے ہویاں اجے مساں پنج منٹ نہیں ہوئے۔"
اوہ مایہ رام نوں قتل کیتے جان اتے ہنے کلیجے وچ برچھی وانگ کھوبھی 'بولی' دا تتے گھاہ ہی بدلہ لے لینا چاہندا سی۔ پر اوہدیاں اکھاں اگے جیون لئی ترلے لیندا پرمجیت آ کے کھلو گیا۔ آکھن لگا، "میں جیونا چاہنداں!"
اگلے پل پرمجیت دا ترلا مایہ رام دے ترلیاں وچ وٹ گیا۔
چار چیفیرے آوازاں آؤن لگیاں، "میں جیونا چاہنداں! میں جیونا چاہنداں!"
اوہ دبدھا وچ پے گیا۔
کی پینتڑا لوے اوہ ہن؟
"آہ ویکھ تازہ گنے چوپے ہوئے۔" تھانیدار نے دانہ چگدیاں چڑیاں نوں سشکار کے اڈایا تے چبچے لاگے چوپ کے سٹیاں گنے دیاں چھلاں نوں وکھاؤن لگا اینے چر وچ ارجن سنگھ نے اپنے من وچ پینتڑا بنا لیا سی۔
"اک منٹ کھلو جو۔" ارجن سنگھ بمبی نال لگدے کماد ولّ ودھیا تے منڈیاں ولوں بھنے گنیاں دا آگ پھڑھ کے ہولی جہی تردا اوہناں کول آیا۔ اوہ اتسکتا نال ویکھ رہے سن کہ ایہہ کی کر رہا ہے! ارجن سنگھ چاہندا سی کہ جناں ودھ توں ودھ سماں لنگھا سکے چنگا ہے، اونے چر تکّ منڈے تھوڑھا دور نکل جانگے۔ ایہہ اوہ جان گیا سی کہ پولیس والے ہنے ہی کسے ولوں دتی پکی سوہ نال آئے ہن۔ اوہناں اگے کورا جھوٹھ بولیاں ہن گزارا نہیں ہونا۔
اوہناں کول آ کے کہندا، "میں کدوں کہنداں اوہناں گنے نہیں چوپے۔ آہ ویکھو! بھنے ہوئے گنیاں دے آگ۔ چھلاں وی ٹھیک اوہناں دیاں نے۔ پر جتھوں تکّ نہاؤن دی گلّ اے، اوہ ایتھے نھاتے بالکل نہیں۔ منہ ہتھ ضرور دھوتا۔ میں تاں اوہ گوبھی دی پنیری گوڈن ڈہا ساں۔ اوتھے ای رہاں میں تاں۔ ڈردا ساں کہ کتے مینوں ای مارن نہ آئے ہون۔ میں تاں صاحبَ جی کول ای نہیں آیا اوہناں دے۔ کہڑا موت نوں ماسی آکھے!" اوہ جان بجھّ کے بےمطلب گلّ لمی کری جا رہا سی۔
"بزرگا! بہہتیاں کھانیاں نہ پائی جا۔ توں ایہہ دسّ ایتھوں گئے کدھر نوں نے اوہ؟ ساڈے کول تیری رمائن سنن دا ٹیم نہیں۔" تھانیدار کھجھ گیا سی۔
"گئے؟" ارجن سنگھ نے جویں اپنے آپ نوں پچھیا۔ پھر اوہ چارے پاسے ویکھدا چارے دشاواں ولّ گھمیاں تے آخرکار اس سو اسی درجے دے کون 'تے منڈیاں دے جان دی بالکل الٹ دشا ولّ ہتھ کر دتا، "ایدھر نوں گئے نے۔ مساں پنج منٹ ہوئے ہونگے۔"
اسدا خیال سی کہ جنے چر وچ اوہ اوہناں نوں اس پاسیوں لبھدے نراس ہو کے مڑنگے، اونے چر تکّ منڈے دوجے پاسے دور نکل جانگے۔
"چلو، چھیتی کرو۔ ہری اپّ۔" اوہ پھٹا پھٹ گڈیاں 'تے سوار ہوئے تے ارجن سنگھ دی دسی دشا ولّ گڈیاں بھجا لئیاں۔
اوہ اندرے اندر 'پنّ دا کم' کرکے خوش سی۔ مایہ رام اسدے ساہمنے آ کے کھلو گیا، "میرے قاتلاں نوں بچا کے توں چنگا نہیں کیتا۔"
اوہ مایہ رام نال اکھاں نہیں سی ملا سکدا۔ شرمندہ جیہا ہو گیا اوہ!
اینے چر وچ بمبی دی بتی چلی گئی۔ اسنے کوٹھے نوں تالا لایا تے کرپان ہتھ وچ پھڑھ کے پنڈ نوں ترن لگا۔ دو قدم ہی چلیا سی کہ گولیاں دی گڑگڑاہٹ نال چوگردا گونج اٹھیا۔ دانہ چگدیاں چڑیاں-گٹاراں دا جھنڈ 'چیں چیں' دا شور کردا اڈّ گیا۔ ارجن سنگھ نے کلیجہ پھڑھ لیا۔
"جاہ جاندیئے! ہونی ورت گئی لگدی اے!"
پر منڈے تاں گولی چلن دی الٹ دشا نوں گئے سن! اودھر کیوں مڑ گئے؟ کویں مڑ گئے!
ارجن سنگھ دے قدماں نال پہاڑ بجھّ گیا سی۔ ترنا محال ہو گیا۔ اپنے آپ نوں کھچدیاں دھوہدیاں اوہ اجے پنڈ نوں جاندی پکی سڑکے چڑھیا ہی سی کہ پولیس دی جیپ پچھوں آؤندی دسی۔ تھانیدار نے بابے نوں تریاں جاندا پچھان کے ڈرائیور نوں جیپ ہولی کرن دا اشارہ کیتا تے ہولی ہوئی جیپ وچوں اس ولّ ہتھ ہلاؤندا بولیا، "بابا! ودھائی ہووے۔ تیرے دسے تنے دے تنے پنچھی پھنڈے گئے نے!" تے جیپ دھوڑاں اڈاؤندی تھانے ولّ بھجّ گئی۔ سپیڈ پھڑ رہی جیپ دا انومان لاؤندیاں نیڑے بیٹھے حولدار نے سجھا دتا، "بابے توں ای نہ ایہناں دی شناخت کرا لئیے!"
"شناختاں تے کاغذی کاروائی بعد دی گلّ اے۔ ڈھیکیا! پہلاں وڈے افسراں نوں خوشی دی خبر تاں سنا لئیے۔"
ارجن سنگھ دے تاں تھاں 'تے ہی پیر جم گئے۔ تھانیدار دے بول گولیاں دی گڑگڑاہٹ وانگ ہی اسدے اندر گونجن لگے۔
"بابا! ودھائی ہووے۔ تیرے دسے تنے دے تنے پنچھی پھنڈے گئے نے! تیرے دسے -–تیرے دسے--تیرے دسے-۔"
"میرے دسے؟ میرے دسے! پر میں کدوں دسیا سی۔ توں دسیا نہیں سی؟ کدو؟ نہیں دسیا۔ دسیا سی۔ نہیں۔"
بھجی جاندی دھوڑاں اڈاؤندی جیپ دا گھٹا اوہدے اندر دھندوکار بن کے پھیل گیا۔ جیپ دی آواز آکھی جاندی سی، "ارجن سنگھ ساڈا مخبر! ارجن سنگھ ساڈا مخبر!"
اتہاس دے سارے مخبر اوہدیاں اکھاں اگے گھمن لگے۔ لوکاں دیاں پھٹکاراں دے مارے ہوئے! اوہناں وچ اوہ وی کھلوتا سی!
اوہ بوندل گیا۔
"میرا کی قصور اے ایہدے وچ؟ میں تاں نہیں دتی اوہناں دی سوہ!" اس اپنے آپ نوں کیہا۔
سارا تان لا کے زمین نال چمبڑ گئے اپنے پیر پٹے تے پنڈ نوں ترن لگا۔ اکھاں اگے بار بار ہنیرا آوے۔
اینے چر وچ ایدھر مڑدی سڑک 'تے تھانیدار جاندا جاندا دو سپاہی کھڑے کر گیا سی۔ اوہ پنڈ ولوں ایس راہے جان والیاں نوں روک رہے سن، "اودھر مقابلہ ہوئٔے!"
ناکے 'تے ڈکے کھلوتے دو-چار جنیاں نے ساہمنیوں ارجن سنگھ نوں آؤندا ویکھیا۔ اک گبھرو نے پچھیا، "بابا! تھاڈیاں پیلیاں کول ہویا لگدے مقابلہ! اوتھوں کو کھڑاک سنیاں سی گولیاں دا! کون سن بھلا؟"
ارجن سنگھ نوں جاپیا جویں گبھرو نے وی اسنوں ٹیڈھے طریقے نال ایہو کیہا ہووے کہ تیرے دسن 'تے ای تیریاں پیلیاں کول مارے گئے نے منڈے!
"مینوں نہیں کجھ وی پتہ جواناں!" اسنے کھجھ کے آکھیا تے پنڈ دے راہے پے گیا۔ "سبھ پتے بابے نوں۔" اسنوں پچھوں آواز سنی۔ ایہہ ناکے 'تے کھلوتا سپاہی سی، جہڑا کجھ چر پہلاں پولیس دی جیپ وچ اوہناں دی بمبی 'تے پولیس نال گیا سی۔
سر وچ بمب پھٹن لگے۔
"تیرے دسے تنے دے تنے پنچھی پھنڈے گئے نے!--- سبھ پتے بابے نوں!"
لگا ہنے سپاہی نے ناکے 'تے کھلوتے بندیاں کول ساری گلّ کھولھ دینی ایں۔ تے سویر تکّ اوہدی 'کرتوت' تاں بچے بچے دی زبان 'تے ہوویگی۔
"میں نہیں منڈیاں دا قاتل۔" اوہناں زور نال اپنے آپ نوں آکھنا چاہیا۔ پر اوہدے اندرلے نے اس آواز نوں سننوں انکار کر دتا۔
گھر آؤندیاں تکّ ارجن سنگھ نوں جہڑا وی بندہ راہ وچ آؤندا ملیا، اوہدیاں نظراں ایہو کہندیاں لگیاں، "منڈے مروا کے توں چنگا نہیں کیتا ارجن سئہاں!"
گلیاں دے ککھّ وی اوہنوں مہنے مار رہے سن ، "بڑا پاپ کیتٔے توں! در لعنت اے تینوں!"
"مینوں کاہدی در لعنت! در لعنت اوہناں نوں جہڑے بے دوسیاں دے کھونّ وچ نہاؤندے نے ہر روز! جہناں مایہ رام جہی ہستی نوں قتل کیتٔے! نالے میں تاں اپنی ولوں اوہناں نوں بچاؤن دی ہی کوشش کیتی سی۔"
تھانیدار دے بول اوہدے ٹکن دا یتن کر رہے من وچ پھر وسفوٹ کرن لگدے، "بابا! ودھائی ہووے۔ تیرے دسے تنے دے تنے پنچھی پھنڈے گئے نے! تیرے دسے -–تیرے دسے--تیرے دسے-۔"
اوہ اپنے آپ نوں گناہ گار سمجھن لگّ پیا سی۔ اج سپاہی نے دسّ ستا سی کل نوں تھانیدار نے ساری دنیاں نوں دسّ دینیں کہ میں ہی اوہناں نوں منڈیاں دی سوہ دتی سی۔ گلّ باہر آؤنوں تاں رہنی نہیں! باہر تاں آ ای گئی اے ہن تاں!
پتراں اوہدیاں بڑا سمجھایا، "باپو جی! اس وچ تہاڈا قصور کی اے! پہلی گلّ تاں تسیں اوہناں نوں نہ پھڑوایا تے نہ مروایا اے۔ تساں تاں پولیس نوں اوہناں توں الٹ راہے تور کے اپنی ولوں بچاؤن دا ہی چارہ کیتا سی۔ ایہہ تاں اوہناں دی ماڑی قسمت کہ اوسے پاسے موڑا کٹّ گئے تے پولیس نوں ٹکر گئے۔ جے قصور گنیئیں وی تاں کسے اوس دا اے، جس نے اوہناں نوں اپنی بمبی ولّ آؤندیاں ویکھیا تے پولیس نوں سوہ دتی۔ تسیں تاں بالکل نردوش او۔ اجھ وی اوہ جہڑیاں کرتوتاں کردے سن، اوہناں دی کیتی دا پھل کسے نہ کسے دن ملنا ای سی اوہناں نوں۔ کل نہیں تاں اج مل گیا۔"
پر ارجن سنگھ دا من دھیر نہیں سی دھر رہا۔
"میں اپنی انخ لئی، خاندان دی عزت لئی اپنا پتّ تاں مروا سکداں، پر کدی پولیس دا مخبر نہیں بن سکدا!"
تے اوہدے پتّ جگجیت سنگھ نوں اوہ دن چیتے آئے جدوں اسنے اپنی جتھیبندی دے فیصلے انوسار ملازم منگاں دی پورتی لئی چنڈی گڑھ وچ پنجاہ دن دی لمی بھکھ ہڑتال نبھائی سی۔ ادوں تاں اجے باپو اندر سنگھ وی جیوندا سی۔ باپو اندر سنگھ نے کیہا سی، "ساڈا منڈا غلط فیصلہ لے بیٹھے۔ بھکھ ہڑتال سرے چڑھاؤنا بڑا اوکھا کم ایں۔ اسیں کر کر کے ویکھیاں نے۔ ماسٹر تارہ سنگھ تے سنت فتح سنگھ نے بناں کجھ پراپت کیتیاں مرن ورت توڑ کے اپنی تے قوم دی بڑی ہیٹھی کرائی اے۔ ایہہ تاں پھیرومان رکھ وکھا گیا تے ایہناں ولوں لبیڑیا قوم دا منہ دھو گیا۔ ہن ساڈا منڈا کتے سانوں الھاماں نہ دوا دیوے! میرے 'چ تاں اس عمر 'چ جان دی ہمت نہیں۔ جاؤ منڈے نوں دلبری دے کے آؤ۔"
جس دن اوہدا پیو ارجن سنگھ پنڈ دے دس بندیاں نوں نال لے کے اوہنوں بھکھ-ہڑتال تے بیٹھے نوں ملن گیا سی تاں جگجیت دی بھکھ ہڑتال نوں بتی دن گزر چکے سن۔ اوہ مرن-ہار، نڈھال ہویا ادھ میٹیاں اکھاں 'چوں پنڈ دے بزرگاں ولّ جھاکیا سی۔ باپ ارجن سنگھ دی چٹی ہو گئی داہڑی ولّ ویکھدیاں اس سوچیا سی، "پہلاں وڈے باپو جی دے بکھڑے راہیں ترن کرکے میرے باپو نوں ساری عمر اپنے بھین بھراواں دا تے ساڈا پریوار پالنا پیا سی۔ تے ہن بھاویں میرے مرن توں بعد اسنوں میرا پریوار وی پالنا پے جائے!"
باپ دے عمر بھر لمے سنگھرش دا دھیان دھردیاں اسدیاں اکھاں وچ پانی بھر آیا سی۔ پر ایہہ کسے کمزوری دا پانی نہیں سی۔ دادے تے باپ بارے سوچدیاں پیدا ہوئے گورو دا احساس سی۔ اوہدی اکھ دے کوئے 'چوں کردی پانی دی بوند اوہدے پیو نے تاڑ لئی سی۔ اسدی آواز غرضی سی، "جگجیت سنئہاں، 'اجیت' بن! تیرا پنڈ شہیداں سورمیاں دا پنڈ اے۔ اوس پنڈ دے ناں نوں وٹا نہ لاویں۔ اپنے دادے تے پیو دی چٹی داہڑی تے اجلی پگّ نوں داغ نہ لگن دئیں۔ ویکھیں کدھرے راہ 'چوں نہ مڑ آئیں۔ پچھے دی فکر نہ کریں۔ آہ تیرے ساتھی تے وڈیرے تینوں ایہو گلّ آکھن آئے آں، شہید ہونا پئے تاں کھڑے متھے ہوئیں۔ گھبرائیں نہ۔ میرے گورو دے پتّ وی میدان وچوں نہیں سی مڑے تے میرا پتّ وی نہیں مڑنا چاہیدا۔"
باپو دے گرجدے بول اوہدی طاقت بن گئے سن تے اوہناں دے آسرے اوہ باقی اٹھاراں دن وی کڈھ گیا سی۔ سرکار نوں اوہناں دیاں منگاں منن لئی آخرکار جھکنا پیا سی۔
جگجیت نے پھیر سمجھایا، "باپو جی! تہاڈا کوئی قصور نہیں۔ تسیں ایویں من نوں وہم لا لئ۔"
"کیوں ہرجیت سئہاں! جگجیت سنہہ ٹھیک آکھدے؟ مینوں تاں لگدے کہ سویرے سارا پنڈ مینوں تھوہ تھوہ کروگا۔"
"باپو جی کی گلاں کردے او! تہاڈا سارا جیون صاف ستھری سلیٹ ہے۔ اصلوں بے داغ! تہانوں کوئی ایہو جہی تہمت کویں لا سکدا اے!" ہرجیت نے حونصلہ دتا۔ اسنے کول کھلوتے اپنے پتّ تے بھتیجے نوں اشارہ کیتا تے اگلے پل دوواں پوتریاں نے اپنے دادے دے گل نوں جفی پا لئی۔
"ساڈا باپو دلا دا سورماں۔ شیر ببر" وڈے پوترے نے اوہدی سفید داڑھی نوں لاڈ نال سہلایا۔
ارجن سنگھ نوں کوئی بھلی ہوئی گلّ چیتے آ گئی، "بچیو! تہاڈا وڈا باپو اجے جیوندا سی، جد اک دن میں سبھاؤکی اوہنوں آکھیا، "باپو جی! تسیں تاں اپنی زندگی سوہنی نبھا لئی؛ اگوں ساڈی ویکھیئے کویں لنگھدی اے۔ تاں اوہنے اگوں پتے کی اکھیا سی؟ آکھن لگا، "ارجن سئہاں! پترا!! کاہدی چنگی نبھ گئی! میری پوری چنگی نبھی اس دن جانیوں جس دن آہ چٹی داہڑی ایسترھاں چٹی دی چٹی ہی میرے نال مڑھیاں وچ سڑ گئی۔ بندے دا کی پتہ کہڑے ویلے کدوں کالخ لگّ جاوے!-"
اینی آکھ کے اس نے دو-تنّ وار نانہہ وچ سر ہلایا۔
"باپو توں تاں لے گؤں چٹی داہڑی نال اپنے پر میری تاں داہڑی نوں لگّ گئی کالخ!"
اسنے دھاہ مارن وانگ آکھیا تے دوواں ہتھاں وچ سر گھٹّ لیا۔
ٹبر دے زور دین 'تے وی اس روٹی دی برکی منہ نہ لائی۔ ساری رات بسترے 'تے پیا اسل وٹے لیندا رہا۔ اوہدی نظر اپنے پنڈ دے مان-متے اتہاس 'تے فیل گئی۔ ایسے پنڈ دے بھائی ہرداس سنگھ نے اوہ ناغنی بنائی سی جہڑی بھائی بچتر سنگھ نے گورو دا تھاپڑا لے کے مست ہوئے ہاتھی دے متھے وچ ماری سی۔ پر اج ایہہ ناگنی اسدے اپنے کلیجے وچ کھبھی پئی سی۔ ایسے پنڈ دے بھائی مہاں سنگھ نے سر دی بازی لا کے گورو دی گود دا نگھّ مانیاں سی تے بھراواں ولوں لکھیا بے دعویٰ پڑوا کے مڑ توں 'ٹٹی گنڈھ لئی سی۔' پر اج گورو نے اس نالوں آپ ہی توڑ لئی سی۔ اسنوں خود نوں گود وچوں دھکہ دے کے گورو نے پاسے سٹّ دتا سی۔ اوہ اپنے گورو گھروں دھکیا گیا سی۔ نموشی وچ گل گل دھسیا ہویا! اس محسوس کیتا اوہدی داڑھی اتھرواں نال بھجّ چلی سی۔
کدی اوہنوں اپنے غدری سورمیاں 'تے بڑا مان سی۔ اپنے پنڈ دا تے اپنے خاندان دا گورومئی اتہاس لوکاں نال سانجھا کردیاں اوہدی چھاتی مان وچ پھلّ جایا کردی سی۔ چہرے 'تے جلال آ جاندا سی۔ پر اج اوہنوں اپنے پنڈ دے غدری پریم سنگھ نوں دھوکھے نال پھڑاؤن والے اوہدے غدری یار بھوریاں والے لال سنگھ دے پتّ چنن سنگھ دا خیال آ رہا سی جسنے اپنے مامے بلونت سنگھ نال مل کے پریم سنگھ نوں گرفتار کروا دتا سی۔ اج اوہ آپ چنن سنگھ تے بلونت سنگھ بن گیا سی!
پھر اوہدی سوچ اوہنوں ہور پاسے کھچّ کے لے گئی۔ اوہ تاں ایویں اپنے پنڈ دے مان-متے اتہاس اتے گورو دا رولا پاؤندا رہا سی۔ مایہ رام دے قاتل ایہہ منڈے وی تاں ایسے پنڈ دے سن۔ کسے غریب جٹّ دی کڑی دی عزت رولن والا اج دا 'شہید سورما!' وی تاں ایسے پنڈ دا سی تے سی وی اوہدے اپنے بھائیچارے وچوں! نہال سنگھ وی تاں ایسے ہی پنڈ دا سی، جہڑا پریم سنگھ ہراں دا ساتھی سی تے جسنے پچھوں وائہدا معاف گواہ بن کے پریم سنگھ ہراں نوں پھاہے لوایا سی! اسنوں عدالت وچ وائہدا معاف بنیاں ویکھ کے پریم سنگھ نے اپنا منہ پرنے نال ڈھکّ لیا سی تے کیہا سی، "میں اس غدار دا منہ نہیں ویکھنا چاہندا۔"
پریم سنگھ نے تاں ایہہ وی کیہا سی، "نہال سئہاں! جہڑی موت توں ڈردیاں توں وائہدا معاف بنیاں ایں، یاد رکھیں! تیری غداری تے تیری نموشی تینوں ساڈے توں وی پہلاں لے ڈبیگی۔ ساڈے توں پہلاں مرینگا توں!"
نہال سنگھ نموشی دا ماریا گھر آ کے پچھلے اندر لک گیا سی۔ پریم سنگھ دی بولی اسدے اندر کھبھ گئی سی۔ جے کتے ہنیرے-سویرے، باہر-اندر جنگل-پانی جاندا وی تاں کسے نال اکھ ملاؤنوں ڈردا۔ اسنوں لگدا سی جویں اوہنوں ویکھن والا ہر بندہ ویکھدے سار منہ اتے پرنا لے لین لگا ہووے! سارا دن اوہ پچھلے کمرے دے ہنیرے وچ لکیا رہندا۔ آئے گئے کسے نوں وی ملدا نہیں سی۔ پچھلے دناں وچ تاں اوہ گھر دے جیاں نوں وی کہن لگّ پیا سی، "اپنے منہ توں پرنا پاسے کیوں نہیں کردے! کی وگاڑئ میں تہاڈا! میرے ولّ ونہدے کیوں نہیں تسیں؟ کیوں منہ موڑدے او میرے توں؟"
تے سچیں نموشی دا ماریا نہال سنگھ پریم سنگھ ہراں دے پھاہے لگن توں پہلاں ہی پران تیاگ گیا سی۔ ایہہ کسے ولی-اؤلیئے پریم سنگھ دا سراپ نہیں سی۔ ایہہ تاں اک دیش بھگت اندروں غداری کر گئے اپنے ہی ساتھی لئی سہج-سبھا نکلی در-اسیس سی، جس نے بھے وچ پھس کے آدرشوں ڈگّ پئے نہال سنگھ دی ضمیر نوں لعنت پائی سی۔ اپنے ہی اندروں پئی اس پھٹکار نے اوہدی ضمیر ڈھیری کر دتی سی تے نال ہی سریر وی۔
اج اوہ خود وی نہال سنگھ بن گیا سی!
سویرے کسے نوں کی منہ وکھائیگا اوہ! سارے لوک اوہنوں ویکھ کے منہ 'تے پرنے لے لینگے۔ کویں کریگا اوہ اوہناں دا ساہمنا! کی ہن اوہ وی پچھلے اندر لک جاوے! جگجیت تے ہرجیت تاں بار بار آکھدے سن کہ اسدا کوئی قصور نہیں! منڈیاں دی موت تاں 'بازاں' دی 'بازاں' نال لڑائی دا پھل سی۔ اوہناں 'بازاں' نے ہی تاں مایہ رام دا قتل کیتا سی۔ مایہ رام دے قاتل پریم سنگھ دی تھاں کویں لے سکدے سن! پریم سنگھ تے اوہ آپ تاں 'چڑیاں دے یار' سن!
ٹھیک ہی تاں سی۔ مایہ رام دے قاتل پریم سنگھ دی تھاں کویں لے سکدے نے! پر تھانیدار ہسدا ہویا آکھ رہا سی، "بابا! ودھائی ہووے۔ تیرے دسے تنے دے تنے پنچھی پھنڈے گئے نے! تیرے دسے -–تیرے دسے--تیرے دسے-۔"
اوہ اک طرحاں اپنے منڈیاں 'تے چیک پیا، "مصلیٰ 'مایہ رام دے قاتل مارے ہی جانے چاہیدے نے' دا نہیں سگوں مصلیٰ میرے سہون ہی 'مخبر' بن جان دا ہے؛ جسدی دھکھّ تھانیدار تے ہورناں پلسیاں راہیں اج-بھلک باہر نکل ہی جانی ہے! اسنے پھر توں سر پھڑھ لیا۔
ساری رات اس جاگدیاں کٹی۔ لوء لگی تاں اسنے دیوار 'تے ٹنگیاں گورو نانک دیوَ تے گورو گوبند سنگھ دیاں تصویراں ولّ ویکھیا۔
"میرے بابا نانکا! میں تاں سدا پہلاں تینوں ای سمریئے! توں ای ہن راہ دسّ کوئی۔ میرے نانک دی دسویں جوت، ہورناں دے 'بازاں والیا'، پر میریا 'چڑیاں والیا!' توں تاں جاندیں کہ میں کتیوں وی امرت نہیں سی چھکیا۔ میں تاں جدوں فاتماں نوں چھڈاؤن جان لئی گھروں کلی نالوں باپو دی کرپان لاہی سی تاں کیول تیرا ہی آسرا تکایا سی۔ میں تاں لوڑ ویلے اپنی ذمہ واری سمجھدیاں تیرا ناں لے کے تیری کرپان کدی کدی اٹھا لیندا ساں تاں بھولے لوک سمجھدے سن کہ میں امرت چھکیا ہوئٔے! لوکاں لئی میں امرتدھاری ساں۔ میں لوکاں دے وشواس نوں توڑ کے تیری ہیٹھی نہیں ساں کرواؤنا چاہندا۔ اس لئی انچھکے امرت دا بھید میں کدی کسے 'تے اجاگر نہیں سی ہون دتا۔ میں انچھکیا امرت وی کدی تیرے لئی مہنا نہیں سی بنن دتا۔ ہن توں دسّ تاں صحیح میں ماچھیواڑے دے جنگل وچوں کویں پار جاواں! پھس گیا میں تاں بھلّ بھلئیاں وچ۔"
دوویں بابے اگوں کجھ نہیں بولے۔ اوہ پریشان ہویا اپنے 'پنڈ' نوں پچھن لگا۔ سارے جویں کہہ رہے سن؛ توں سانوں کیوں پچھدا ایں؛ اپنے من نوں پچھ۔ پر من وچ تاں چار چپھیرے ہنیرا ہی ہنیرا سی۔
اوہ وار وار اپنے آپ نوں سوال کردا۔ وار وار وکھرے وکھرے جواب ملدے۔
تے پھیر جویں اسنوں اچنچیت راہ دس پیا ہووے۔
دن چڑھے اوہ خوشی خوشی سارے ٹبر نوں ملیا۔ چاہ وی پیتی، ناشتہ وی کیتا۔ کرپان کلی نالوں لاہی تے مضبوط قدمیں تردا اوہ پنڈ وچ وڑدی سڑک دے ساہمنے پیندے چوراہے وچلے تھڑھے 'تے آ کے بیٹھ گیا۔ اسنوں پتہ سی پولیس اس ویلے روز غشت 'تے آؤندی ہے۔
پولیس دی جیپ آئی تاں اسنے ہتھ دے کے روک لئی۔
"کل والا بابا ارجن سنہہ ایں۔" حولدار نے تھانیدار نوں آکھیا۔
"سنا بابا!" تھانیدار نے 'اپنا بندہ' جان کے چاء وچ کھبا پیر جیپ توں ہیٹھاں لاہندیاں اتشاہ نال پچھیا۔
"سناؤنداں تینوں حرامیاں!" اوہنے میان سنے کرپان اوہدیاں باہواں 'تے ماری۔ اوہدی گرجدی آواز دور دور کھلوتے لوکاں دے کناں تکّ جا گونجی۔
"توں مینوں مخبر بنا 'تا کنجرا! میں دنیاں ساہمنیں کتے منہ دین جوگا نہیں رہِ گیا۔ حرامیاں! کلنک لوا 'تا ای میرے متھے 'تے۔ میرے پنڈ دے متھے 'تے۔ میری عمر بھر دی کمائی مٹی چ روڑھ 'تی۔ منڈیاں نے تاں جو اوہ کردے سن، اج بھلک مرنا ای سی۔ پر توں اوہناں دی موت میرے لیکھے کیوں پا 'تی۔ دلا بنا 'تا توں مینوں۔" پولیس دے بندے بھجّ کے باہر نکلے۔ ارجن سنگھ دا حملہ جیپ دے ساہمنے پاسیوں ہون کر کے پچھلیاں سیٹاں توں اترے سپاہیاں دے اگے ارجن سنگھ نال گتھّ-م-گتھا ہندا تھانیدار آ گیا۔ اوہ پاسہ ول کے ہرفلی کاہلی نال ارجن سنگھ ولّ ودھن لئی لپکے۔
ارجن سنگھ پہلاں تاں تلوار نوں میانوں کڈھن لگا پر پھر کجھ سوچ کے اسنے تھانیدار دی پیٹی نال لمکدے ریوالور نوں ہتھ پا لیا۔ تھانیدار نے اسنوں دھکہ مار کے نالوں توڑنا چاہیا۔ پر اوہدے ہتھ تاں لوہے دے بنے ہوئے سن۔ جیپ توں بھجّ کے اترے ساہو-ساہ ہوئے حوالدار نے اسنوں پچھوں دی جپھا مارن دی کوشش کیتی پر اوہ جھٹکے نال اسدے جپھے 'چوں نکل گیا۔ پورے زور نال اسنے تھانیدار دا ریوالور کھچ لیا۔
"پھڑھو اوئے ایہنوں۔ جدوں مینوں مار ای دؤگا، ادوں ای کجھ کروگے۔" تھانیدار دی کمبدی-ولکدی چیک گونجی۔
"کتیا میں تینوں مارنا نہیں۔ پر میں تینوں سکا وی نہیں چھڈنا۔ تیرے لہو نال میں اپنے متھے 'تے لگّ گئی کالخ دھونی ایں۔" اوہنے کھبے ہتھ وچ کرپان سمبھالی تے سجے ہتھ نال ریوالور دا بٹّ پورے تان نال تھانیدار دے متھے وچ ماریا۔ لہو دیاں گھرالاں وگن لگیاں۔
"بئیس!" اینی کر کے اس تسلی دا ڈونگھا ساہ لیا تے ریولور نوں ہوا وچ اچا اچھال کے دور سٹدیاں جیتو خوشی وچ کیہا، "ہیء، آہ لے۔"
میچی مٹھی والا اسدا سجا گٹّ مضبوطی نال اگے ودھیا ونگار رہا سی، "لؤ، پھڑھ لؤ مینوں۔"
دو پلسیاں نے ارجن سنگھ نوں جپھا مار لیا۔
لہو چوندے متھے نوں پونجھدیاں گھرکدے ہوئے تھانیدار نے نال دے ساتھیاں نوں للکاریا، "ہن مارو وی گولی ایہنوں بھین چودو! پیو نوں جپھیاں کاہدیاں پاؤن ڈہے جے!"
جپھا پاؤن والیاں ارجن سنگھ نوں دھکہ دے کے اک پاسے کر دتا۔
سپاہی نے سٹینگنّ سدھی کیتی تے نشانہ بنھ کے گولی چلا دتی۔ 'گڑ گڑ' ہوئی تے اگلے پل ارجن سنگھ زمین 'تے ڈگا، لہو وچ لتھّ پتھّ، تڑف رہا سی۔
پلاں وچ لوکاں دی بھیڑ جمع ہو گئی۔ ایہہ کی بھانا واپر گیا سی!
رومال نال متھے توں لہو پونجھدا ہویا تھانیدار کدے مٹھّ-بھیڑ وچ پاٹ گئی تے تپ تپ ڈلھدے لہو نال لبڑ رہی اپنی وردی ولّ ویکھ رہا سی؛ کدی زمین 'تے ڈگے ارجن سنگھ ولّ۔ لہو چو چو کے اوہدے چہرے تے اکھاں نوں بھیوں رہا سی۔ پولیس نے دبکا مار کے بھیڑ نوں پاسے ہٹ جان لئی کیہا۔ لوک دور جا کے کھڑے ہو گئے۔ جنہاں کجھ اک جنیاں نے اپنی حاضری وچ گھٹنا واپردی ویکھی سی، اوہ ڈرے-سہمے وی سن تے ہلاس وچ وی سن۔ کمبدے، سہمیں تے اتشاہی بولاں نال اوہ گھٹنا دا بیان کر رہے سن۔ ودھا چڑھا کے ارجن سنگھ دی بہادری تے جواں-مردی دی کہانی سنا رہے سن۔
"نہیں اوئے ریساں! ساڈے سورمے باپو دیاں! اوس ببر شیر دیاں!" کسے نے جوش وچ بھر کے پر پولیس توں ڈردیاں ہولی جہی آکھیا۔
بھیڑ توں پرھے اک پاسے آن کھلوتا اکالی بھجن سنگھ اپنے نال کھلوتے ساتھی نوں ہولی جہی کہندا، "ایہو جہے انج ای کتے دی موت مردے ہندے نے۔ جہڑے نہ ایدھر ہون نہ اودھر۔"
"شرم کر او بھجن سئہاں! انج 'اکالی' بنیاں پھردیں!" نال دے گالھ کڈھن وانگ آکھیا۔
"ٹھانیدار نے تاں اپنی ڈیوٹی نبھاؤنی سی! پہلاں منڈیاں دی سوہ نہ دندا ایہہ!" بھجن سنگھ اجے وی اپنی گلّ 'تے قایم سی۔
"کوئی نہیں اوہنے وی اپنی ڈیوٹی نبھا دتی آ۔"
بھجن سنگھ دے موڈھے 'تے کسے نے ہتھ رکھیا۔
ایہہ پچھے آ کھلوتا بابے دا منڈا جگجیت سنگھ سی جہڑا کسے دوکان توں حادثے دی خبر سنکے بھجا آیا سی۔
جگجیت کاہلی نال کھونّ وچ لبڑے باپو دی لاش ولّ ودھیا۔ لہو دا چھپڑ لگا ہویا سی۔ چھاتی گولیاں نال چھلنی ہوئی پئی سی۔ تے چھاتی دے نال ہی کھبے پاسے اسدی مٹھّ وچ گھٹی اوہدے بابے دی کرپان پئی سی۔
چڑھدے سورج دیاں کرناں دے سنہری چانن وچ بابے دی چٹی داڑھی لش لش کر رہی سی۔