سہائے سعادت حسن منٹو
'ایہہ نہ کہو کہ اک لکھ ہندو تے اک لکھ مسلمان مرے نے—ایہہ کہو کہ دو لکھ انسان مرے نے۔...تے ایہہ ایڈی وڈی ٹریزڈی نہیں کہ دو لکھ انسان مرے نے؛ ٹریزڈی تاں اصل وچ ایہہ ہے کہ مارن تے مرن والے کسے وی کھاتے وچ نہیں گئے۔ لکھ ہندو مار کے مسلماناں نے ایہہ سمجھیا ہوئےگا کہ ہندو دھرم مر گیا ہے، پر اوہ جیوندا ہے تے جیوندا رہے گا۔ انج ہی لکھ مسلماناں نوں قتل کرکے ہندواں نے کچھاں وجائیاں ہونگیاں کہ اسلام ختم ہو گیا ہے، پر حقیقت تہاڈے ساہمنے ہے کہ اسلام اپر اک ہلکی-جہی کھرونچ وی نہیں آئی۔ اوہ لوک بےوقوف نے جہڑے سمجھدے نے کہ کسے دھرم جاں مذہب دا شکار کیتا جا سکدا اے۔ مذہب، دین، ایمان، دھرم، یقین، وشواس...ایہہ جو کجھ وی ہے، ساڈے جسم وچ نہیں، روح وچ ہندا اے...سو چھرے، چاقو جاں گولی نال کنج فناہ/نشٹ ہو سکدا اے؟''
ممتاز اس دن خاصہ بھکھیا ہویا سی۔ اسیں صرف تنّ ساں، جہڑے اس نوں جہاز چڑھاؤن آئے ساں۔ اوہ انمتھے سمیں لئی ساتھوں وچھڑ کے پاکستان جا رہا سی، جس دے ہوند وچ آؤن بارے اسیں کدی سپنے وچ وی نہیں سی سوچیا۔
اسیں تنے ہندو ساں۔ پچھمی پنجاب وچ ساڈے رشتے داراں دا بڑا مالی تے جانی نقصان ہویا سی۔ جگل نوں لاہور توں خط آیا سی کہ 'فساداں وچ اس دا چاچا ماریا گیا ہے۔' اس نوں بڑا دکھ ہویا سی تے اک دن اسے دکھ دے سدمیں ادھین، گلاں گلاں وچ ہی، اس نے ممتاز نوں کیہا سی، ''میں سوچ رہاں، جے کدی ساڈے محلے وچ فساد شروع ہو پین تاں میں کی کراں گا؟''
ممتاز نے پچھیا، ''کی کرینگا...؟''
جگل نے بڑی سنجیدگی نال اتر دتا، ''سوچ رہاں، ہو سکدا اے میں تینوں مار دیاں!''
ایہہ سن کے ممتاز بالکل چپّ ہو گیا سی تے اس دی ایہہ چپی لگبھگ اٹھ دن جاری رہی سی...تے اچانک ادوں ٹٹی سی جدوں اس نے سانوں ایہہ دسیا سی کہ 'اوہ پوننے چار وجے والے سمندری جہاز راہیں کراچی جا رہا ہے۔'
ساڈے تناں وچوں کسے نے وی اس دے اس اچانک فیصلے بارے کوئی گلّ نہیں کیتی۔ جگل نوں اس گلّ دا احساس سی کہ ممتاز دے جان دا مکھ کارن اس دا اوہ واک سی، 'سوچ رہاں، ہو سکدا اے میں تینوں مار دیاں۔' شاید اوہ ہن تک ایہی سوچ رہا سی کہ کی اوہ اتیجت ہو کے ممتاز نوں مار سکدا ہے جاں نہیں؟...اس ممتاز نوں، جہڑا اس دا جگری یار سی۔ ایہی کارن ہے کہ اوہ ساڈے تناں وچوں سبھ توں ودھ دکھی تے چپّ-چپّ نظر آ رہا سی، پر عجیب گلّ ایہہ ہوئی سی کہ روانگی توں کجھ گھنٹے پہلاں ممتاز کجھ ودھیرے ہی گالڑی ہو گیا سی۔
سویرے اٹھدیاں ہی اس نے پینی شروع کر دتی سی۔ سامان وغیرہ کجھ اس طرحاں بنھاں-بنھوایا سی جویں کتے سیر-سپاٹے لئی جا رہا ہووے۔ آپ ہی گلّ کردا سی، تے آپُ ہی ہسّ پیندا سی...جے کوئی ہور دیکھدا تاں سمجھدا کہ اس بمبئی چھڈن سمیں انتاں دی خوشی محسوس کر رہا ہے، پر اسیں تنے چنگی طرحاں جاندے ساں کہ اوہ صرف اپنے جذبات چھپاؤن خاطر...تے سانوں تے اپنے آپ نوں دھوکھا دین خاطر ہی انج کر رہا ہے۔
میں بہت چاہیا کہ اس نال اس اچانک روانگی دے سببّ بارے گلّ بات کراں تے اشارے نال جگل نوں وی کیہا کہ اوہ گلّ چھیڑے، پر ممتاز نے سانوں کوئی موقع نہیں دتا۔
جگل تنّ چار پیگ پی کے ہور وی چپّ ہو گیا تے دوجے کمرے وچ جا کے پے گیا۔ میں تے برجموہن اس دے نال رہے۔ اس نے کئی جنیاں دا بھگتان کرنا سی—ڈاکٹر دیاں فیساں دینیاں سن، دھوبی توں کپڑے لینے سن۔...تے ایہہ سارے کم اس نے ہسدیاں-کھیڈدیاں نبیڑے لئے، پر جدوں ناکے دے ہوٹل دے نال والے توں اک پان لیا تاں اس دیاں اکھاں سجل ہو گئیاں۔
برجمون دے موڈھے اتے ہتھ رکھ کے، اتھوں ترن لگیاں، اس نے دھیمی آواز وچ کیہا، ''یاد اے برج اج توں دس سال پہلاں جدوں اپنی حالت کافی پتلی ہندی سی، گوبند نے آپاں نوں اک روپیہ ادھار دتا سی۔''
رستے وچ ممتاز چپّ رہا، پر گھر پہنچدیاں ہی اس نے گلاں دا نہ ختم ہون والا سلسلہ شروع کر دتا—اجہیاں گلاں جہناں دا نہ کوئی سر سی، نہ پیر—پر اوہ کجھ اجہیاں اپنتّ بھریاں گلاں کر رہا سی کہ میں تے برجموہن برابر اوہناں وچ حصہ لیندے رہے ساں۔ جدوں روانگی دا سماں نیڑے آیا تاں جگل وی ساڈے وچ شامل ہو گیا..تے جدوں ٹیکسی بندرگاہ ولّ تر چلی تاں سارے خاموش ہو گئے۔
ممتاز دیاں نظراں بمبئی دے وشال بازاراں نوں الوداع کہندیاں رہیاں۔ اتھوں تک کہ ٹیکسی اپنی منزل اتے پہنچ گئی۔
اتھے بڑی بھیڑ سی۔ ہزاراں رفوزی جا رہے سن—خوش حال بڑے گھٹّ تے بدحال بڑے زیادہ۔ انتاں دی بھیڑ سی، پر مینوں انج محسوس ہو رہا سی جویں اکلا ممتاز ہی جا رہا ہے۔ سانوں چھڈّ کے کسے اجیہی تھاں جا رہا ہے، جہڑی اس دی دیکھی-بھالی ہوئی نہیں، تے جہڑی جان-پچھان ہو جان پچھوں وی اس لئی اوپری ہی رہیگی...پر ایہہ میرا اپنا خیال سی۔ میں نہیں کہہ سکدا کہ ممتاز کی سوچ رہا ہے۔
جدوں کیبن وچ سارا سامان چلا گیا تاں ممتاز سانوں عرشے (ڈیک) 'تے لے گیا۔ ادھر جدھر آسمان تے سمندر آپس وچ مل رہے سن، ممتاز خاصی دیر تک ادھر دیکھدا رہا۔ پھیر اس نے جگل دا ہتھ اپنے ہتھ وچ پھڑ کے کیہا، ''ایہہ صرف نظر دا دھوکھا اے...آسمان تے سمندر دا آپس وچ ملنا۔ پر ایہہ نظر دا دھوکھا، ایہہ ملاپ، وی کنا دلکش ہے۔''
جگل چپّ رہا۔ شاید اس سمیں وی اس دے دل دماغ وچ اس دی آکھی ہوئی گلّ چبھ رہی سی۔ ''سوچ رہاں، ہو سکدا اے میں تینوں مار دیاں۔''
ممتاز نے جہاز دے بار وچوں برانڈی منگوائی، کیونکہ اوہ سویر دا ایہی پی رہا سی۔ اسیں چارے غلاس ہتھاں وچ پھڑھی جنگلے کول کھڑے ساں۔ رفوزی دھڑادھڑ جہاز وچ سوار ہو رہے سن تے لگبھگ شانت سمندر اتے جل-پنچھی اڈاریاں مار رہے سن۔
جگل نے اچانک اکو گھٹّ وچ اپنا غلاس خالی کر دتا تے بڑی ہی تھڑکدی جہی آواز وچ ممتاز نوں کیہا، ''مینوں معاف کر دیئیں ممتاز، میرا خیال اے میں اس دن تینوں دکھ پہنچایا سی۔''
ممتاز نے کجھ چر چپّ رہِ کے جگل نوں سوال کیتا، ''جد توں کیہا سی 'سوچ رہاں، ہو سکدا اے میں تینوں مار دیاں'...کی واقعی ادوں توں ایہی سوچ رہا سیں...دلوں، امان داری نال، دسیں کی اسے نتیجے 'تے پہنچیا سیں توں؟''
جگل نے ہاں وچ سر ہلا دتا، ''پر مینوں افسوس اے!''
''توں مینوں مار دندا تاں تینوں اس توں وی ودھ افسوس ہونا سی،'' ممتاز نے کسے دارشنک وانگ کیہا، ''اس منودشا توں بعد جد توں غور کردا کہ توں ممتاز نوں...اک مسلمان نوں جاں اک دوست نوں نہیں، بلکہ اک انسان نوں ماریا اے...جے اوہ حرام زادہ سی تاں توں اس دی ہرامجادگی نوں نہیں، بلکہ خود اس نوں مار دتا اے۔...جے اوہ مسلمان سی تاں توں مسلمانیئت نوں نہیں، اس دی ہستی نوں ختم کر دتا اے۔...جے اس دی لاش مسلماناں دے ہتھ لگّ جاندی تاں قبرستان وچ اک قبر دا وادھا ہو جاندا، پر دنیاں وچوں اک انسان گھٹ جاندا۔''
کجھ چر چپّ رہن پچھوں تے کجھ سوچ کے اس نے پھیر بولنا شروع کیتا، ''ہو سکدا ہے، میرے دھرم والے مینوں شہید کہندے، پر خدا دی سونہ جے سنبھوَ ہندا تاں میں قبر پاڑ کے چیکنا-کوکنا شروع کر دیندا، 'مینوں شہید دی ایہہ پدوی منظور نہیں...مینوں ایہہ ڈگری نہیں چاہیدی، جس دا امتحان میں دتا ہی نہیں'...لاہور وچ تیرے چاچے نوں اک مسلمان نے مار دتا...توں ایہہ خبر بمبئی وچ سنی تے مینوں قتل کر دتا...دسّ، توں تے میں کس تمغے دے حقدار ہاں؟...تے لاہور وچ تیرا چاچا تے قاتل کس کھلت دے حقدار نے؟ مرن والے کتے دی موت مرے تے مارن والیاں نے بے کار...بالکل بے کار، اپنے ہتھ خون نال رنگے...''
گلاں کردا ہویا ممتاز خاصہ بھاوک ہو گیا سی پر اس بھاوکتا وچ موہ برابر دا سی۔ میرے دل اتے خاص کرکے اس دی اس گلّ دا بڑا اثر ہویا سی کہ 'مذہب، دین، ایمان، دھرم، یقین، وشواس...ایہہ جو کجھ وی ہے، ساڈے جسم وچ نہیں، روح وچ ہندا اے...سو چھرے، چاقو جاں گولی نال کنج فناہ ہو سکدے؟' ''
اخیر میں اس نوں کیہا سی، ''توں بالکل ٹھیک کہہ رہا ایں!''
ایہہ سن کے ممتاز نے اپنے وچاراں نوں ٹٹولیا تے کجھ بے چینی نال کیہا، ''نہیں، بالکل ٹھیک نہیں...میرا مطلب اے کہ جے اس سبھ کجھ ٹھیک اے تاں شاید جو کجھ میں کہنا چاہندا ہاں، ٹھیک طریقے نال نہیں کہہ سکیا۔ مذہب توں میری مراد ایہہ مذہب نہیں، ایہہ دھرم نہیں، جس وچ اسیں لوک نڑھنویں پرتیشت کھبھے ہوئے ہاں...میرا بھاوَ اس خاص چیز توں ہے، جو وکھری قسم دی حیثیت بخشدی ہے...اوہ چیز جہڑی انسان نوں اصلی انسان ثابت کردی ہے...پر اوہ شے ہے کی؟...افسوس ہے کہ میں اس نوں ہتھیلی اپر رکھ کے نہیں وکھا سکدا۔'' ایہہ کہندیاں ہویاں اچانک اس دیاں اکھاں وچ اک چمک جہی آ گئی تے اس نے جویں اپنے آپ نوں پچھنا شروع کیتا، ''پر اس وچ اوہ خاص گلّ سی—کٹڑ ہندو سی...پیشہ بڑا ہی جلیل، پر اس دے باوزود اس دی روح کنی روشن سی!''
میں پچھیا، ''کس دی؟''
''اک بھڑوئے دی!''
اسیں تنے حیرانی نال تربھکے، ممتاز دی آواز وچ کوئی جھجک نہیں سی، سو میں پچھیا، ''بھڑوئے دی...؟''
ممتاز نے ہاں وچ سر ہلایا، ''میں آپ حیران ہاں کہ اوہ کیہو-جیہا آدمی سی تے بہتی حیرانی اس گلّ دی ہے کہ اوہ عامَ بھاشا وچ اک بھڑوآ سی...عورتاں دا دلال...پر اس دی ضمیر بڑی روشن سی۔''
ممتاز کجھ چر لئی رکیا، جویں اس پرانی گھٹنا نوں اپنے اندرے-اندر دہرا رہا ہووے...کجھ پل بعد اس نے پھیر بولنا شروع کیتا، ''اس دا پورا ناں مینوں یاد نہیں...کجھ '...سہائے' سی۔ بنارس دا رہن والا تے بڑا ہی صفائی-پسند سی۔ اوہ جگہ، جتھے اوہ رہندا سی، بڑی چھوٹی سی، پر اس نے بڑے سچجے ڈھنگ نال اس نوں وکھ-وکھ حصیاں وچ ونڈیا ہویا سی۔ پردہ-داری دا پورا پربندھ سی، منجے تے پلنگھ نہیں سن...چادراں تے غلاف ہمیشہ چمکدے رہندے۔ اک نوکر وی سی، پر صفائی اوہ خود اپنے ہتھیں کردا سی۔ صرف صفائی ہی نہیں، ہر کم...پھاہا-وڈھّ کدی نہیں سی کردا۔ تھوکھا جاں فریب وی نہیں سی کردا۔ رات بہتی ہو گئی ہندی تاں آس پاس دے علاقے 'چوں پانی رلی شراب ملدی، تے اوہ صاف کہہ دندا سی کہ صاحبَ، اپنے پیسے برباد نہ کرو...جے کسے کڑی بارے اس نوں کوئی شکّ ہندا تاں اوہ اس نوں چھپاندا نہیں سی۔ ہور تاں ہور...اس نے مینوں ایہہ وی دسّ دتا سی کہ پچھلے تیہہ سالاں وچ اس نے ویہہ ہزار روپئے کمائے نے...ہر دس وچوں ڈھائی کمیشن دے لے کے...اس نے صرف دس ہزار ہور کماؤنے سی...پتہ نہیں، صرف دس ہزار ہور کیوں؟...زیادہ کیوں نہیں؟...اس نے مینوں کیہا سی کہ تیہہ ہزار روپئے پورے کرکے اوہ واپس بنارس چلا جائیگا تے بجاجی دی دوکان کر لئیگا!...میں ایہہ وی نہیں پچھیا کہ اوہ صرف بجاجی دی دوکان کرن دا اچھک ہی کیوں سی...؟''
میں اتھوں تک سن چکیا تاں میرے مونہوں نکلیا، ''عجیب آدمی سی۔''
ممتاز نے اپنی گلّ جاری رکھی، ''میرا خیال سی کہ اوہ سر توں پیراں تیک بناؤٹی ہے...اک وڈا پھراڈ...کون یقین کر سکدا ہے کہ اوہ اوہناں ساریاں کڑیاں نوں، جہڑیاں اس دے دھندے وچ شامل نے، اپنیاں دھیاں سمجھدا سی۔ ایہہ گلّ وی اس سمیں مینوں ہضم نہیں سی آئی کہ اس نے ہریک کڑی دے ناں دا پوسٹ آفس وچ سیونگ اکاؤنٹ کھولھیا ہویا سی تے ہر مہینے اوہناں دے حصے دی کل آمدن اتھے جمع کرواندا سی...تے ایہہ گلّ تاں بالکل ہی وشواس کرن والی نہیں سی کہ اس دس باراں کڑیاں دے کھان-پین دا خرچ اپنے پلیوں کردا اے...اس دی ہریک گلّ مینوں ضرورت توں ودھ بناؤٹی لگی سی۔ اک دن میں اس دے ٹھکانے 'تے گیا تاں اس نے مینوں کیہا، 'امینا تے سکینہ دوویں چھٹی 'تے نے...میں ہر ہفتے اوہناں دوواں نوں چھٹی دے دندا ہاں، تانکِ باہر جا کے کسے ہوٹل وچ ماس-مچھی وغیرہ کھا آؤن...ایتھے تاں تسیں جاندے ہی ہو، سبھ ویشنوں نے...' میں ایہہ سن کے من ہی من مسکرایا کہ مینوں چار رہے...! اک دن اس نے مینوں دسیا کہ احمدآباد دی اک ہندو کڑی دی شادی اس نے اک مسلمان گاہک نہ کروا دتا سی، لاہور توں اسدا خط آیا اے کہ داتا صاحبَ دے دربار وچ اس نے اک منت منی سی، جہڑی پوری ہو گئی اے۔ ہن اس نے سہائے لئی منت منگی ہے کہ جلدی توں جلدی اس دے تیہہ ہزار روپئے پورے ہون تے اوہ بنارس جا کے بجاجی دی دوکان کھوہل لئے۔' ایہہ سن کے میں اندرے-اندر ہسیا ساں...سوچیا سی کیونکہ میں مسلمان ہاں، اس لئی، مینوں خوش کرن دی کوشش کر رہا اے۔''
میں ممتاز توں پچھیا، ''تاں کی تیرا خیال غلط سی؟''
''بالکل...اس دی کتھنی تے کرنی وچ کوئی فرق نہیں سی۔ ہو سکدا اے اس دی نجی زندگی وچ کئی خامیاں ہون؛ ایہہ وی ہو سکدا ہے کہ اس توں اپنی زنگدی وچ کئی غلطیاں ہوئیاں ہون...پر اوہ اک بڑا ہی ودھیا انسان سی!''
جگل نے سوال کیتا، ''ایہہ تینوں کس دسیا سی؟''
''اس دی موت نے۔'' ایہہ کہہ کے ممتاز کجھ چر لئی چپّ ہو گیا۔ تھوڑھی دیر بعد اس نے ادھر دیکھنا شروع کر دتا جدھر آسمان تے سمندر اک دھندلی جہی گلوکڑی وچ لپٹے ہوئے سن، ''فساد شروع ہو چکے سن۔ میں سویرے بھنڈی بازار وچوں لنگھ رہا ساں...کرفیو کارن بازار وچ لوکاں دی آوی-جائی بڑی گھٹّ سی۔ ٹراماں وی نہیں سن چل رہیاں۔ ٹیکسی لبھدا ہویا جدوں میں جے.جے. ہسپتال کول پہنچیا تاں اک آدمی نوں اک وڈے سارے ٹوکرے کول گٹھڑی وانگ پیا دیکھیا۔ میں سوچیا، کوئی پھٹپاتھی مزدور ستا ہویا اے، پر جدوں پتھر دے ٹکڑیاں اتے خون دے لوتھڑے دکھائی دتے تاں میں رک گیا۔ واردات قتل دی سی۔ میں سوچیا، مینوں کھسک جانا چاہیدا اے۔...پر لاش وچ حرکت پیدا ہوئی تاں میں رک گیا۔ آسے-پاسے کوئی نہیں سی۔ میں جھک کے دیکھیا؛ مینوں سہائے دا جانیا-پچھانیا چہرہ نظر آیا، اوہ لہو نال لبڑیا ہویا۔ میں اس دے کول ہی پھٹپاتھ اتے بیٹھ گیا تے دیکھیا کہ اس دی سفید قمیض، جہڑی ہمیشہ بے داغ ہندی سی، لہو نال تر ہوئی ہوئی سی۔ زخم شاید پسلیاں کول سی۔ اوہ ہولی-ہولی کراہا رہا سی۔ میں ساودھانی نال اس نوں موڈھے توں پھڑھ کے ہلونیاں، جویں کسے ستے نوں جگا رہا ہوواں۔ اک دو واری میں اس نوں اس دے ادھورے ناں نال وی بلایا، پر اس نے اکھاں نہیں کھولھیاں۔ میں اٹھ دے جان ہی لگیا ساں کہ اس نے اکھاں کھولھیاں تے دیر تیک اوہناں ادھ کھلیاں نال اک ٹکّ میرے ولّ دیکھدا رہا۔ پھیر اس دے سارے سریر وچ اک پیڑ-پرچی کمبنی چھڑ پئی تے اس نے مینوں پچھاندیاں ہویاں کیہا، 'تسیں؟ تسیں؟'
''میں اپر تھلے اس نوں بہت سارے سوال پچھنے شروع کر دتے...اوہ ایدھر کیوں آیا سی، کس نے اس نوں زخمی کیتا اے تے کدوں دا پھٹپاتھ اتے پیا اے؟؟؟...ساہمنے ہسپتال اے، کی میں اوہناں نوں خبر کر دیاں؟
''اس وچ بولن دی ہمت نہیں سی۔ جدوں میں سارے سوال کر ہٹیا تاں اس نے کرانہدیاں ہویاں بڑی مشکل نال ایہہ شبد کہے، 'میرے دن پورے ہو گئے سی...بھگوان نوں ایہی منظور سی!'
'بھگوان نوں پتہ نہیں کی منظور سی، پر مینوں ایہہ منظور نہیں سی کہ میں اک مسلمان ہو کے، مسلماناں دے علاقے وچ اک آدمی نوں، جس بارے میں جاندا ساں کہ اوہ ہندو ہے، اس احساس نال مردے دیکھاں کہ اس نوں مارن والا مسلمان سی...تے آخری وقت اس دی موت دے سرہانے، جہڑا آدمی کھلوتا سی اوہ وی اک مسلمان سی...۔ میں ڈرپوک نہیں، پر ادوں میری حالت ڈرپوکاں نالوں وی ودھ سی...اک جپھا اس ڈر نے ماریا ہویا سی کہ ہو سکدا ہے مینوں ہی پھڑھ لیا جاوے...جے پھڑیا گیا تاں پچھگچھّ تے دھو-گھڑیس وی کیتی جائیگی۔ جے میں اس نوں ہسپتال لے گیا تاں کی پتے، اپنا بدلہ لین خاطر مینوں ہی پھسا دئے...سوچے، مرنا تاں ہے ہی کیوں نہ اس نوں نال لے مریئے۔ اس قسم دیاں گلاں سوچ کے میں ترن ہی لگیا ساں، جاں انج کہہ لؤ بھجن لگیا ساں کہ سہائے نے مینوں بلایا...میں رک گیا...نہ رکن دے ارادے دے باوزود میرے پیر تھاویں گڈے گئے سن...میں اس ولّ اس انداز نال دیکھیا جویں کہہ رہا ہوواں...جلدی کرو میاں، میں جانا ایں۔ اس نے درد دی تکلیف نال دوہرے ہندیاں، بڑی مشکل نال، اپنی قمیض دے بٹن کھولھے تے اندر ہتھ پایا...پر جدوں کجھ ہور کرن دی ہمت جواب دے گئی تاں مینوں کیہا، 'ہیٹھاں بنڈی اے...اس دی جیب وچ کجھ زیور تے باراں سو روپئے نے...ایہہ...ایہہ...سلطانہ دا مال اے...میں...میں اک دوست کول رکھیا ہویا سی...اج اس...اس نوں بھیجنا سی...کیونکہ...کیونکہ تسیں جاندے ہی ہو، خطرہ بڑا ودھ گیئے ...اس نوں دے دینا...تے کہنا، فوراً چلی جائے...پر...خیال رکھنا ایہہ اسدی امانت ہے...!' ''
ممتاز چپّ ہو گیا، پر مینوں انج محسوس ہویا جویں ایہہ اس دی آواز نہیں، سہائے دی آواز ہے...جہڑا جے.جے. ہسپتال ساہمنے، پھٹپاتھ اتے اپجی سی تے ہن دور...ادھر، جتھے آسمان تے سمندر اک دھندلی جہی شام وچ گلے مل رہے سن، الوپ ہو رہی ہے !
جہاز نے پہلی سیٹی ماری تاں ممتاز نے کیہا، ''میں سلطانہ نوں ملیا...اس نوں زیور تے روپئے دتے تاں اس دیاں اکھاں بھجّ گئیاں...!''
جدوں اسیں ممتاز توں وداع لے کے ہیٹھاں اترے تاں اوہ ڈیک دے جنگلے نوں پھڑھی کھڑھا سی...اس دا سجا ہتھ ہلّ رہا سی...میں جگل نوں کیہا، ''کی تینوں انج محسوس نہیں ہندا کہ ممتاز سہائے دی روح نوں بلاء رہا ہے...اپنا ہم سفر بناؤن لئی ؟''
جگل نے صرف اینا کیہا، ''کاش، میں سہائے دی روح ہندا !''
(انوواد: مہیندر بیدی، جیتو)
