Sakhira Charanjit Singh Pannu

سکھیرا چرنجیت سنگھ پنو

سكهیرا

دوڑدے دوڑدے ہفیا پیا ساں۔ ساہ نال ساہ نہیں سی رل رہیا۔
‘اک ٹکٹ...س...س...سکھیرا...۔’
سٹیشن ‘تے کھڑی گڈی وسلاں ماردی سن کے گھڑی ول جھاتی ماردے میں مولوں ہی گھبرا گیا ساں’ کتے گڈی نہ نکل جائے۔
‘سکھیرا؟... کون سکھیرا! کیہڑا سکھیرا؟’ میری گھبراہٹ بھانپدے ہوئے ٹکٹ کھڑکی دے اندر بیٹھی بی بی دے بھروٹے پھرکے تے بلھ ہلے۔
اس نے میرا پنجاہ دا نوٹ ہتھ ‘چ پلوسدے’ میز دے خانے چ رکھدے پھر سوال کیتا۔"
‘کیہڑا سکھیرا بھاء جی!...کتھے جانا؟’
‘جی...جی... سکھیرا...میرا...سکھیرا...۔’
اک پاسے میرا گڈی کھنجن دا بھے تے دوسرا میرے نوٹ دا بونے ہو جان دا جوکھوں میری گھبراہٹ دی پرت نوں ہور گوڑھا کر گیا’ مانو ہُنے ہی ایہہ بی بی میرا پنجاہ دا نوٹ تھلے رکھ کے دس دا نوٹ پلوسدی باہر کڈھے گی تے کہے گی ‘پندراں روپے لگدے نے انکل جی... باقی ہور دیو... اس دس دے نوٹ نال نہیں سرنا۔’ دُدھ دا سڑیا لسی نوں وی پھوکاں ماردا ہے۔ پہلاں پٹنے تے پھر دِلی سٹیشن دا ڈریا ہویا میں بہت سچیت ہو کے اس دی ہر حرکت تاڑ رہیا ہاں۔
‘سکھے والا سکھیرا...؟’ اس دے بلھاں تے مسکراہٹ اگی ویکھ کے مینوں کجھ کجھ حونصلہ ہویا۔
‘ہاں جی ہاں... نالے بھگوان والا... بلکار والا... جتندر والا.. رشپال والا..۔’ میری کلیان سن کے اوہ ہور کھڑ جاندی ہے تے کمپیوٹر ‘تے ٹک ٹک کردی کجھ نوٹ سکے گندی پرنٹر ‘چوں ٹکٹ کڈھ کے ہتھ چ پلوسدی ہے۔ میں اس دی ایمانداری تے ایویں شک کرکے پچھتاؤندا ہاں۔ اک گندی مچھی سارا تلاب گندہ کر دیندی ہے پر ساریاں مچھیاں اکو جہیاں نہیں ہوندیاں۔ میرے اندروں اسیس ورگا کجھ پنگردا ہے۔
‘لؤ بھاء جی...جنڈوکے دی ٹکٹہے۔سکھیرینام دا کوئی سٹیشن نہیں۔’ اسدے شبد میرے دماغ ‘تے بھارے پتھر وانگ ڈگدے ہن۔ مینوں پسینہ آؤن لگدا ہے۔
‘ہور ہر تھاں اگے...گولی مارن نوں’ گولی کھان نوں’ شہیدیاں پان نوں... تے اس پکھوں پچھے۔ کھان پین نوں بھاگبھری تے ڈنڈے کھان نوں جمعہ۔’ بڑ بڑ کردی ٹکٹ باہر ول وگاہ ماردی ہے۔
اس نے جویں مینوں پھٹکار پائی ہووے’ مہنا ماریا ہووے۔ میں ٹکٹ تے پیسے سانبھدا پچھے کھسکدا ہاں۔ اس دے چھوھیاں ورگے بول اگن بان وانگ میرا پچھا کردے ہن... ریل گڈی تک۔ پچھلے ڈبے ‘چ پیر دھرن دے نال ہی اک چیک جہی وجی’ جھٹکا جیہا لگا’ گڈی ہلی تے اس نے ہولی ہولی تیز چال پھڑ لئی’ جویں مینوں ہی اڈیک رہی سی۔
ٹکٹاں والی بی بی دا سبھاء تے شکل صورتَ’ اس دے گل کرن دا سلیقہ’ عقیدہ... پھہاراں ونڈدی اس دی مٹھی نگھی تکنی میرے ذہن وچ دھر اندر تک اتر گئی۔ اس دا چہرہ مہرا بار بار میرے ساہمنے آ ٹپوں ٹپوں کرن لگا’ جویں اس نوں پہلاں وی میں کئی وار دیکھیا ہووے’ جویں اوہ میری پہلاں ہی بہت نزدیکی واقف ہووے...جویں اس نال میری کوئی کئی دہاکے پہلاں دی پرانی سانجھ ہووے۔
‘کنی واقف ہے میرے پنڈ بارے ایہہ...؟ کداں؟ کویں؟’
کئی سوال میرے ساہمنے ہوا وچ لٹک گئے۔ پنڈ دی تعریف اخباراں ‘چوں پڑھی ہووے گی اسنے...جاں پھر ٹی وی ریڈیو توں ویکھی سنی ہووے گی۔ کنی ویراں میرا پنڈ میڈیئے دیاں خبراں دی سرخی بندا رہیا ہے۔ جاں...جاں...پھر کتے سکھے جہے شریف زادیاں دے ہتھ لگے ہون گے اسنوں۔ میں اٹکلاں لگاؤندا ہاں۔ شکر ہے اوہنے ہور کجھ مندا نہیں کیہا۔ بھلا ہووے اس نے کوئی ہور نامی وشیشن نہیں ورتے۔ مینوں تسلی ہوئی۔ ٹکٹ کڈھ کے دیکھدا ہاں۔
‘جنڈوکے’...ہاں ٹھیک’ ‘جنڈوکے’...’امرتسر توں جنڈوکے۔’
اس کہانی دا پچھوکڑ تاں مینوں پتہ ہے...پھر پتہ ہوندے ہوئے وی میں اس کولوں جنڈوکے دی ٹکٹ کیوں نہیں منگی! سکھیرے دی ٹکٹ ہی کیوں منگی گئی میتھوں؟ جد مینوں پتہ ہے اجیہے نام دا کوئی سٹیشن ہے ہی نہیں۔ میرا اپنا من وی اس سوال دا جواب دین توں ناقابل سی۔ مینوں جاپیا جویں میں اک بے رنگ غلط سرناویں والا لفافہ ہوواں۔
میرے ویاہ توں بعد پہلی ویراں میں جالندھر وکھے اپنی جیون ساتھن دے سکولے گیا۔ سارے سٹاف نال جان پچھان ہوئی۔ ودھائیاں تے شبھ اچھاواں دے وٹاندرے ہوئے۔ ہیڈماسٹر صاحب ہنڈھے ورتے پرانے گھراٹیئے پچونجا نوں ڈھکے ہوئے... سارے سٹاف نال چاہ دی چسکی سانجھی کردے جان پچھان کرن لگے۔
‘کیہڑا پنڈ اے تہاڈا نوجوان؟’ اوہناں گل بات دا مڈھ بنھیا۔ ‘سکھیرا ہے جناب..۔’ میں بڑے فخر نال موڈھے اچے کیتے۔
‘ہے...ت.. تیرے کی...۔’ اوہ منٹ دی منٹ گمبھیر جیہا ہو کے کجھ یاد کرن لگا۔
‘اوہ جنڈوکے والا....مہیندر سرپنچوالا؟’بلھ جہے ٹکدا اوہ اکھاں مٹکاؤن لگا۔ شرارت دے تیور اس دیاں مچھاں تے کیڑیاں دے بھون وانگ کربل کربل کرن لگے۔
‘ہاں... جی... ہاں...بالکل اوہو...۔’ میں ہاں وچ سر ہلایا۔ ‘دھوکھا ہوئے بھین جی تیرے نال...۔’ اس نے اچی دینی کہہ کے میری سج ویاہی دی جویں جان ہی کڈھ دتی۔ اوہ تریلیؤ تریلی ہو گئی۔ مُونہہ اسدا رونہاکا... چاہ دا بھریا گھٹ اس دے گلے اترن دی تھاں باہر ٹھوڈی تے چوء پیا۔ اوہ ڈری ہوئی بلی وانگ اک نظر میرے ول تے اک ہیڈماسٹر ول دیکھ رہی سی’ پتہ نہیں اگے کی کہہ مارے۔
‘دساں... بھاء جی...؟’
اوہ اکھاں وچ شرارت بھر کے ہن میرے ول بھوتریا کھڑا سی۔ مینوں اس دی نیت کجھ بھاس تاں گئی پر ایہہ کدے وی توقع نہیں سی کہ اوہ اینی دور اس ٹکانے اک دم سدھا آنے والی تھاں پہنچ جاویگا۔
‘کھیسے کٹ سکھیرا! چھاپے مار سکھیرا!...ہا...ہا...ہا۔’ اوہ اک ہتھ میرے ول ودھاؤندا ہتھ ملاؤندا’ زور دی ٹھہاکا مار کے ہسیا۔
‘او خوش کیتا ای... کھیسے کٹاں دے علاقے ‘چوں ہوندا ہویا کویں ساڈی گٹکوں گٹکوں کردی انبھول کومل جیہی کڑی پھسا لئی توں۔’
کیہ دا کیہ بن گیا۔ میں اپنے آپ نوں نیواں نیواں’ نگھریا نگھریا محسوس کیتا تے میری پتنی تاں مولوں ہی دھرتی وچ غرقن والی ہو گئی سی۔ اس دی مانگ دا سندھور تے بلھاں دی لالی شرمسار ہو گئی۔ چار چفیرے جویں ہنیرا جیہا چھا گیا... ڈراؤنا جیہا سناٹا۔ سٹاف دے سارے ممبر میری پتنی ول ہمدردی بھری نگاہ نال دیکھن لگے’ جویں سچ مچ ہی کہہ رہے ہون’
‘چ..چ..چ’ سچیں! بہت ہی بے انصافی ہوئی ہے’ اس پڑھی لکھی شریف لڑکی نال۔’ کمرے وچ گجھی جہی چپ پسر گئی۔
ہیڈماسٹر پھر اٹھیا...اس نے مینوں گلوکڑی وچ لے لیا۔ ‘بڑی ودروہ بھری ججھارو ہسٹری ہے تیرے پنڈ دی کاکا! توں شاید جاندا ہوویں جاں ناں۔’
تھلے دھرتی تے ڈِگے نوں جویں اٹھا کے مڑ اسمان ول ودھا دتا ہووے۔ میری گواچی ہوئی ہوش تے حونصلہ کجھ کجھ واپس پرتے۔ میں وی اپنیاں دوویں بانہاں اس دے لک دوالے ہور زور نال کس لئیاں’ جویں اس دی ہاں وچ ہاں ملا رہیا ہوواں۔
‘معاف کریں... غصہ تاں نہیں کیتا؟’ اوہ مینوں بچیاں وانگ پچکار رہیا سی۔
‘بڑی دلچسپ گل ہے... بڑی رومانٹک اتسک کہانی ہے’ اس دے پنڈ دے کھیسے کٹاں دی’ چھاپا ماراں دی۔’ اکیراں پھر مینوں ہینتا جہی محسوس ہوئی۔ میں مُونہہ اپر چک کے اکھاں راہیں کھما دا ترلا جیہا کیتا۔
‘مینوں ہور ذلیل نہ کرو’ اجیہے گھٹیاں شبد تے وشیشن ورت کے’ میری نوَ ویاندڑ دے ساہمنے... اوہدے سہیوگیاں دے کول... متاں اوہ اج ہی واپس اپنے پیکیں جا کے کھنوٹی پٹیی لے کے پے جائے تے کہے میں نہیں جانا اجیہے نامی بدنام سوہرے پنڈ۔’
ہیڈماسٹر نے میریاں اکھاں وچ چبھی لاؤندے سنویدنا دی ہاتھ ناپی۔ پھر میری پٹھ تے تھاپی دتی جویں میں کسے بڑے وڈے پلاڑ یدھ دا ہیرو ہوواں۔
‘ریلوے لائن کڈھن لگے سی انگریز امرتسر توں قصور تک’ سکھیرا پنڈ دی زمین وچوں۔ لوکاں دی مالی حالت بہت پتلی سی اس ویلے۔ تنگی ترشی دے دن سن۔ دھرتی لوکاں دی ماں ہے... زمین کسان دی ماں ہی نہیں جند جان وی ہے جو اس نوں روٹی کپڑا مکان تے زندگی دیاں ہور ضرورتاں مہیا کراؤندی ہے۔ زمین توں بنا کسان دا ارتھ چارا سبھ فضول تے استھ واست۔ پارلا کھوہ... جس نوں شاید جڑاں والا کھوہ جاں ولی والا کھوہ کہندے’ اتھے اک انگریز افسر اپنے عملے پھیلے نال سروے واسطے آ کھڑا ہویا۔ کھوہ دا مالک... جد اس نوں پتہ لگا’ برچھا پھڑ کے انگریز افسر دے اگے آ دھمکیا۔ ‘میں ویکھوں کیہڑا رانی خاں دا سالا ریل کڈھدا اتھے ساڈیاں پیلیاں وچوں۔’
اس نے جھپٹا مار کے گھوڑے چڑھے فرنگی نوں گلوں پھڑ کے تھلے سٹ لیا تے لیرو لیر کر دتا۔ اسے ویلے درخت تے لگا ڈومنا بابے دا جیکارا سن کے اتیجت ہو گیا تے انگریزاں تے ورھ پیا’ جویں پالتو رکھیا ہووے۔ بابا آپ مڑاسا سانبھدا موقعے واقعیات توں ہرن ہو گیا بھاویں بعد وچ اس نوں دس سال قید کٹنی پئی سی۔ ریل لائن وی نکلی... نکلی وی اتھے... پر اس سٹیشن دا نام چڑ کے انگریزاں نے سکھیرا دی تھاں گوانڈھی پنڈ ‘جنڈوکے’ لکھ دتا جو اجے تک اوہی ہے تے اویں ہی چل رہیا ہے۔ اوہ تاں قید ہو گیا سرکاری کم وچ رکاوٹ تے دخل اندازی دے دوش تحت پر ہور سارے پنڈ دے لوک اس گھور بے انصافی دے خلاف سراں تے مڑاسے بنھ کے نکل ترے۔ اوہناں نے سنگھرش وڈھ دتا تے ایہہ پرتگیا کیتی کہ اتھوں ریل ہٹاؤنی ہے جاں نام بدلنا ہے۔
اس لئی اوہناں ٹولے بنائے... گریلا ٹولے... جو رات دن ریل گڈی تے چڑھے انگریزاں جاں سرکاری کرمچاریاں تے مسافراں دی لٹ مار کردے... کھیسے کٹدے تے کجھ آسے پاسے کھڑاو کے چھاپیاں موہڑیاں نال گڈی تے چڑھے جاں لٹکدے مسافراں دے کپڑے’ پگاں’ لوئیاں تے بھورے وغیرہ کھچ کے اپنے اندرلی کڑتن توں جانُو کراؤندے۔ پھر پنڈ دی جوہ وچ گھوڑ سوار پولیس’ گڈی دے نال نال چلن لگی۔ ایہہ اک پنڈ دا مورچہ نہ ہو کے علاقے دا مورچہ بن گیا پر سرکار اگے کاہدا زور...! کجھ ناں ہتھ پلے پیا لوکاں دے...۔’ کہندے کہندے ہیڈماسٹر نے اک وسرام جیہا لیا۔
سارے سروتیاں دے کسے تنے ہوئے چہرے کجھ کجھ نرم ہوئے۔
‘سرکار نے ایہناں چھاپیماراں نوں وکھ وکھ کئی کئی مقدمے بنا کے دس نمبریئے قرار دے کے تھانیاں وچ بند کرنا شروع کر دتا۔ ودیشی حاکماں نے جیب کٹے تے چھاپا مارا اوہناں دے نام نال پکا جوڑ دتا۔ پگ بنھ نو جواناں دیاں لسٹاں بن گئیاں جو پولیس تشدد توں ڈردے پنڈ چھڈ کے محفوظ تھانواں تے چلے گئے۔
ہیڈماسٹر اکیراں مسکرایا تے پانی دا گلاس مُونہہ نوں لایا۔
‘ایویں دل نہ ڈُلھا بیٹھیں بی بی! میں تاں ایویں مشکولا کر رہیا سی۔ ویکھ! کداں دا چن ورگا تیرا نینگر چند! پڑھیا لکھیا سوہنا سندر سنکھا درشنی گبھرو۔’
جویں جھکھڑ ہنیری وگدے اسمان تے پھر ٹھنڈیاں ٹھنڈیاں کنیاں دی چھہبر لگ گئی ہووے۔ اوہ پھر اڈول شانت منا منا مسکرا رہیا سی’ تے میری پتنی سمیت میں تے ہور سارے اس دے ہاسے وچ شامل ہو رہے ساں۔
‘بڑے ملاپڑے لوک نے اوہ’ صاف دل نرچھل! میں پندراں سال کٹے نے اتھے ہائی سکول وچ۔ بڑا مان دتا لوکاں’ بڑی عزت دتی۔ ساگ’ گنے’ چھلیاں’ چھولیا’ ہولاں’ لسّی’ مکھن’ دودھ’ گھیؤ تے ہور ہر لوڑیندی شے میرے گھر اپڑدی رہی بے بہاری۔ میری تاں گھر والی تے بچیاں دا اینا دل لگا اتھے کہ جد میری بدِلی ہوئی میرے اپنے علاقے وچ’ تاں ادوں ایہہ سارا ٹبر کئی دن روندا رہیا۔’ ہیڈماسٹر دے وکھیان نے کالی کالکھ تے پونجھنا پھیر کے جویں پھٹی پوچ کے پھر صاف نویں نکور بنا کے ہوراں دے مناں ‘چوں سبھ شک شبہ نورت کر دتے۔ آپے پیچے پا کے آپے کھول دتے’ بڑی سیانپ نال۔
ہیڈماسٹر صاحب! میری وی اک کہانی سنو۔’ ہیڈماسٹر دی سنائی بیر گاتھا نے میرا حوصلہ ودھا دتا۔
‘بد نالوں بدنام برا ہوندا ہے۔ ایہہ پنڈ بدنام ہو گیا پر بد نہیں سی۔ آسے پاسے دے نامی کھیسے کٹ’ بدمعاش جد میلیاں مسادھیاں وچ پھڑے جاندے تاں میرے پنڈ دا نام لیندے... اکھے’
‘اس پنڈ والیاں نوں چار گناہاں تے قتل معاف نیں۔’
اکیراں اک کھیسے کٹ پولیس نے پکڑ لیا۔ ٹھانیدار کہن لگا... اوئے توں کنا کو چاتر ہے جو لوکاں دے اکھیں گھٹا پا کے کھیسے کٹ لیندا ہیں... میرا کٹ کے وکھا....تینوں انعام دواواں۔’
‘ہاں مینوں اس کہانی دا وی پتہ ہے۔’ ہیڈماسٹر اکیراں پھر اپنی سیٹ توں اچھلیا۔
‘تے اوہ کھیسے کٹے اگوں کہن لگا’ میرے مائی باپ! میں تیرا کھیسا کٹ کے کی لینا... تیری جیب وچ تاں اک روپے دا سکہ ہے’ اوہ وی کھوٹا۔ میں ایویں اپنی بدنامی کراؤنی تیرے جہے ننگاں دی جیب تراش کے! تے نالے کل نوں توں وی تاں حصہ منگ لینا’ میں کتھوں بھروں۔
شرمندے ہوئے تھانیدار نے اپنی جیب ٹوہی’ سکہ کڈھیا۔اکھاندے نیڑے کرکے نیجھ لائی تے مڑ اندرلی فتوحی دی جیب وچ پا لیا۔ اس بارے اگلی پچھ پڑتال ہوئی تاں اوہ کسے ہور پنڈ دا ہی نکلیا۔’ ہیڈماسٹر نے گل اندرلے پڑائ ‘تے پہنچائی۔
‘ہور سنو... سر!... اک نامی بدمعاش سی دیپا! مکھی والا دیپا سرحدی علاقے دا۔ تخت پوش دے لاگے کسے گھر چھت تے بیٹھ کے شراب پیندا گھر والیاں نال کھہبڑ پیا تے پھر اوہناں نوں گالاں کڈھن لگا۔ سارے پنڈ دیاں دھیاں بھینا ں نولن لگا۔ میزبان دے قابو توں باہر ہوندا ویکھ سن کے تختپوش ‘تے بیٹھے لوک بفر پئے۔ تخت پوش توں للکارا وجا’ سن کے اوہ چھال مار کے ڈیرہ مائی داس ول دوڑیا۔ پنڈ دی واہر’ جویں شکاری کتے’ بلی سہے نوں نوچدے ہن’ اس دی بوٹی بوٹی کر دتی۔ جس دے پیو نے کدے بلی نہیں سی ماری اوہنے وی اٹّاں وٹّیاں نال اپنا حصہ پایا۔ کِلے نال بدھی اس دی گھوڑی ہنکی تے کھرود کرن لگی۔ دلتے ٹیٹنے مار مار کے پینکھڑ رساڑ تڑا کے اس دے پچھے دوڑی۔خونخار ہوئی گھوڑی وچاری ہنکدی ترلے جہے پاؤندی بھیڑ نوں پچھے دھکیلدی اس دے چکر کٹن لگی۔ نر حرکت پئی مالک دی لاش نوں سنگھیا’ بوتھا اپر چک کے پھنکارا جیہا ماریا تے اکھاں ‘چوں گلیڈو کیردی چار چفیرے کھڑی تماشبین حملہ آور جنڈلی ول ویکھن لگی جویں صراف دے رہی ہووے۔ تیراں بندیاں نوں قید ہوئی سی نوں نوں مہینے پر اس جیتے کیاں دے ‘جوگی’ نوں نہیں ہوئی جس دی پہلی برچھی نال اوہ مریا سی۔’ وگدی لوک کہانی وچ اپنا حصہ پا کے میں وی ودھیا ودھیا محسوس کیتا۔
‘ہاں جی ہاں مینوں پتہ بڑے مارخورے نے اوہ لوک’ بڑے انکھیلے نے...۔’ ہیڈماسٹر نے سر ہلاؤندے گھڑی دیکھی تے باقیاں نوں نکھرن دا اشارہ دتا۔
‘شریکاں نوں تھلے لگاؤن دا سبھ توں چنگا تے سوکھا طریقاں ایہہ ہے کہ اس دی پنگردی نویں پنیری نوں نشیاں دی چیٹک لاؤ۔ پہلاں مفت پیاؤ تے پھر اوہ آپے ہی لگ جان گے اس چانٹے۔’ ایسے ہی ہیڈماسٹر دا وکھیان پھر میرے موہرے آ کے کہانی دی چال ڈھال تے دھراتل بدل دیندا ہے۔
چاچا کدے کدے شام نوں تخیئے نوں جاندا’ مینوں سیٹی جہی مار لیندا تے میں ماتا توں اکھ بچا کے اس دے پچھے ہو تردا۔ اوہ چادر دے لڑ وچوں اڑنگیا ادھیا کڈھ کے ہاڑا سائیکل دی گھنٹی وچ پاؤندا تے اس وچ کھوہ دے چبچے ‘چوں چلی بھر پانی ملا کے میرے اگے کر دیندا۔
‘لے بھتیج! چک لے شیر بن کے۔’
‘کوڑی ہے چاچا...۔’ مینوں دھڑدھڑی جہی آؤندی۔ میں شی شی... کرکے واپس موڑدا پر اوہ پھر میرے مُونہہ نوں لا دیندا۔
‘او پُتر! ایہہ مُونہہ توں جنی کوڑی ہے اندروں اتنی ہی گن بھرپور ذائقہ دار...۔’ اسدا اک ہتھ میرے سر تے اتے اک میری پٹھ تے تھپکی دیندا۔ پھر میں اس دی چھاں بن کے باہرلی فرنی پے کے تخیے پہنچ جاندے جتھے کوڈیاں والا جوآ... بھنگ’ پوست افیم وغیرہ دے وجری وکھ وکھ ڈھانیاں بنا کے بیٹھے ہوندے تے کجھ کجھ لیٹ رہے ہوندے۔ کوڈیاں سٹن وچ میں چھیتی ہی بڑا ماہر ہو گیا۔ میں اٹھ ہی منگدا تے میریاں اٹھے ہی پیندیاں۔ اتھے ہی بیٹھے اک بھگویں بانے والے سادھ نال میری جان پچھان ہو گئی۔ اوہ سورگاں دے نظارے دکھاؤن دا بڑا کاسب سی تے اس لئی اک آنا ٹکٹ لیندا سی۔ اوہ وڈے سارے کونڈے ڈنڈے نال بھنگ پوست تے ندھان سنگھ آدی دی شردائی بنا کے پیاؤندا سی۔
‘مینوں وی نظارہ دکھا دے اج بابا!’ چاچے دی سفارش نال میں اس کول جا عرض گزاری تے اس دا مرید بنن دا پرن کیتا۔
‘ہلا! تے پتر ٹکٹ کیہڑی لینی؟’ اس نے کونڈے ‘چ ہتھ پھیردے میری جیب ول سینت ماردے میری گرہن شکتی تے جیب دی گنجائش جاچنی چاہی۔
‘جیہڑی مرضی دیو بابا جی! میرے پاس چار آنے ہن۔’ جتے ہوئے بھان والے بوجھے ول میں ہتھ چھنکایا۔
‘شاباشے او پترا! توں ضرور پنڈ دا نام روشن کرینگا۔ میرا مطلب ہے کہ توں ٹکٹ اڈ اڈ پڑاواں دی لینی ہے کہ دھر نان سٹاپ؟’
‘دھر دی ہی دیو بابا جی نان سٹاپ! میں واپس جلدی جا کے پٹھے لیاؤنے نے مجھاں واسطے۔’
میرے ہتھوں اک آنا لے کے اس نے کونڈے وچ ہتھ ہنگھالدے کھدر دے گلاس وچ دو چلیاں بھر کے پا دتیاں۔ ‘لے! چک جاہ ملا بھلوان بن کے! اکھاں میٹ کے اکو ڈیکے کھچ جاہ۔’ میں گٹگٹ چڑھا گیا ساری... تے گھر ول فرنی دے رستے پے گیا۔
ایہہ کی! میرے پیر دھرتی ‘تے نہیں سن لگ رہے... جویں اڈوں اڈوں کر رہے ہون۔
‘ہاں ٹھیک ہی لگدا ہے... سورگاں وچ پہنچن ہی والا ہاں..۔’
پر ایہہ کیہ! میرے پیر ہی نہیں’ سر وچوں وی کجھ سیک جیہا بن کے گھمن گھیریاں مچاؤن لگا۔ میں ڈگن ڈگن کردا گھر دی دیہلی تے پہنچیا۔
‘آ گئیں ڈُب جانیا! میں تے کیہا سی پئی توں بچیا رہیں گا ایہناں شریکاں غرق جانیاں توں... پر اوہناں نہیں چھڈنا تینوں...۔’ میری ماتا ڈنڈا لے کے دوڑی تے میں دوڑ کے کھوہ ول چلا گیا جی بھیاناں۔ لتاں اڈدیاں’ زبان خشک ہو کے تالو نال لگ رہی سی۔
اوہی چاچا کھوہ ‘تے بیٹھا میرے ول ویکھ کے ہس رہیا سی۔
‘آیا لطفَ بھتیج...!’
‘چاچا! مینوں بچا لے...۔’ میں ڈگدے ڈگدے للھکڑی جہی کڈھی۔
‘مینوں پانی پلا چاچا! میں مر چلیا۔’ میں ہتھ جوڑے۔ اوہ میری حالت ویکھ کے کماد وچ جا وڑیا۔ اس دی گھناؤنی بدنیت بھانپ کے میں پدیڑ وٹ دتی’ مڑ اسے سادھ کول! جسنے پھر کوئی چٹکی دوائی مینوں سنگھائی’ کجھ پیائی تے مینوں تھلے لٹا کے گھٹن لگا۔ میں کجھ دیر بعد سہجہویا۔باہریباہر گھاہ دی پنڈ لے کے کلے تڑاؤندی مجھ اگے جا سٹی تے ڈنڈا لے کے کھڑی ماتا دے چرنی ڈگ پیا۔
روز دی پؤئے دی لت تے جوئے دے جھس نے میرا جیب خرچ بند کروا دتا۔
‘میں وی گھڑا پاوانگا... ایہہ کیہڑا اوکھا کم ہے! نالے آپ پیا کراں گا نالے ویچ کے اپرلا جیب خرچ پورا کراں گا۔’
چاچے نوں گھڑا پاؤندے’ گڑ گھولدے’ بھٹھی کڈھدے تے بوتلاں بھردے ویکھ کے میرا وی شوق جاگ اٹھیا۔
اٹھ آنے دا مٹ’ اٹھ آنے دا گُڑ’ نشادر’ ککر دے سک’ سنترے دے چھلڑ’ پائیا انگور’ گاچنیتے ہور مسالہ نک سک گھول کے گھر دے اندر توڑی وچ نپ دتا۔ مجھ دے گتاوے لئی اندر جاندا توڑی ‘چوں ہتھ ڈونگھا کر کے گھڑے وچ پھیردا۔ سوں سوں ہوندی’ اک لپٹ جہی کوٹھے وچ پھیلدی’ سنگھ کے بڑا مست ہوندا۔ چاچے دے دسن انوسار گھڑا چل پیا سی تے تیسرے دن ایہہ کڈھن یوگن ہو جانا سی۔ چھکالا’ نالی’ لہانڈا’ بالن بھٹھی تے ہور سامان میں چاچے دی ہی ورتنا سی تے اس لئی اس نوں اپج دا ادھا حصہ دینا سی۔
اچانک پتا جی آ گئے۔ گھر وچ گہما گہمی ہو گئی۔ سرحدی چوکسی توں وہلے ہو کے اوہناں نوں بڑی مشکل چھٹی ملی سی۔
‘ہُن کیہ بنے گا! چور دی داڑھی وچ تنکا۔ اتھے ہی ڈوہل دتا جائے جاں...جاں...۔’ میں سوچ ہی رہیا سی کہ پتا جی میرے پچھے کھڑے سن۔
‘کیہ گل پت! گھبرا نہ... توں سخت محنت کرکیپڑھ۔اہتوڑی تاڑیڑی دا کھہڑا چھڈ۔ میں پشواں لئی واگی رکھ دیاں گا ۔’
‘ہچھا جی!’ میں اتنا ہی کہہ سکیا۔
ساری رات مینوں نیند نہ آئی۔ جے پتا جی نوں پتہ چل گیا تاں چھتر پتان توں اپرنت اوہناں دا اقرار کہ جے میں چنگی محنت تے نیک نیتی نال پڑھدا رہیا تاں اوہ مینوں نواں سائیکل لے دین گے’ وی ہتھوں چھٹن والا سی۔ گھڑے نوں بلے لگاؤن لئی توڑی ول گھمیٹنیاں کڈھدا رہیا پر کدے کتے دے بھونکن تے کدے ککڑاں دی کڑ کڑ نے میرے اپرالے روکی رکھے’ داء نہ لگا۔ اگلے دن سویرے گھر وچ کہرام مچ اٹھیا۔
‘ایہہ کیہ کچجیے... حرام زادیئے...؟’ پتا جی نے ماتا دی گت پھڑ کے کھچ کے توڑی والے اندر نوں گھسیٹ لیا۔
‘ادھر آ اوئے...۔’ اس دے فوجی پھنکارے نال میری سدھ بدھ اڈ گئی۔ نویں سوئی سجر مجھ دی بہلی دا چھنا میرے ہتھوں تلک کے ٹن کردا تھلے ڈگ پیا۔
‘کڈھ باہر... کیہ ہے ایہہ!’ توڑی وچ پائے بھانڈے دا بھانڈا سچ مچ ہی بھج گیا سی۔
کچے گھول دی مہک تے میریاں رات دیاں اواجاریاں نے ایہہ سبھ کجھ ننگا کر دتا سی۔
میں تُوڑی پاسے کر کے باہر کڈھیا۔ ماتا دے موراں تے دھول پیندی ویکھ کے میں غرق گیا ساں تے ماتا ایہہ سبھ کجھ ویکھ کے میری بے حیائی تے دغے بازی تے ڈھڈ پٹ رہی سی۔
‘چک ایہنوں سر تے... تے چل باہر! سٹ کے آ اولو وچ۔’ باپو دا فوجی دبکا میرے سر ہتھوڑے وانگ وجا۔
‘اتھے بھن دیؤ... باہر ہن شریکاں کولوں مکھولکراؤنا؟’ ماتا نے ڈردے ڈردے ہتھ جوڑے۔
‘نہیں! نہیں... چل... پاسے ہو جاہ میرے رستے ‘چوں۔’
ماتا دی کوئی پیش نہ چلدی ویکھ کے میں گھڑا سر تے چکیا تے چلدے کھوہ دے چلھے وچ سٹ کے سرعام لوکاں دے ساہمنے گھڑا بھن دتا۔ اپنے ہتھیں پایا...اپنے ہتھی بھنیا...ایہہ میں اپنا گھڑا...پر اس توں بعد میں بڑا سرخرو سرخرو محسوس کیتا تے باپو دے پیراں نوں چمبڑ گیا۔
باہر دیکھدا ہاں۔ کوئی پتہ ہی نہیں چلیا’ گڈی کنی ویراں رکی ہے کنی ویرا چلی ہے بھوتکال دی رومانچک کہانی وچ۔ ہن گڈی پھیر کجھ ہولی ہوئیہے۔بریکاندی آواز آئی تے گڈی رکدی رکدی پھر چل پئی جویں کسے نے زنجیر کھچی ہووے۔ ‘ترنتارن سٹیشن دے باہر جنڈیالا پھاٹک ہے۔’ اک ہور مسافر دوجے نوں کہہ رہیا سی۔
اتھے باہروں آؤن والے پڑھیار جاں بن ٹکٹے مسافر جاں چنگی دین توں ڈردے مال اسباب والے روزانہ یاترو زنجیر کھچ کے اتھے باہر ہی اتر جاندے نے... چنگی چور۔
ہر روز ٹی. وی.’ ریڈیو اخباراں توں اوہی خبراں بار بار! بار بار نہیں ہر روز تازہ... ڈاکے’ پولیس مقابلے’ بساں گڈیاں وچ قتل عام۔ سندے سندے اکیراں آپا کمب جاندا سی اس ویلے۔ باہر جان بناں وی کوئی کم نہیں سی سردا’ باہر جان توں وی من ڈردا سی... پر سرکاری نوکری دی مجبوری سی۔ اس دن جانا سی تے جانا وی اتھے’ جتھے اتوادیاں دے ڈھیراں دے ڈھیر ڈومنے لگے ہوئے سن۔
میری وی ڈیوٹی لگی سی انہیں دنیں ترنتارن دِلی سرکار دے حکماں انوسار۔ ترنتارن دا سرویکھن کرنا سی۔
بس تے جائے جاں گڈی جاں سکوٹر تے؟ منٹ دی منٹ میں سوچیا۔ بساں گڈیاں وچ تے پتہ نہیں کد لائن ‘چ کھڑاا کرکے ہتھ اپر کروا لین۔ سوچ کے سکوٹر تے جانا ٹھیک سمجھیا۔
سہمیاں سہمیاں سڑکاں’ سنسان واتاورن لنگھ کے ترنتارن دے باہر اس ساہمنے گولے والے کارخانے دا گیٹ جا کھڑکایا۔ تھوڑی دیر بعد چوکیدار نے آ کے دروازے دی موری وچوں باہر جھاکیا تے مڑ واپس چلا گیا۔ واپسی تے آ کے اس نے دروازہ کھولیا۔
‘آؤ بھاؤ جی آؤ... دھن بھاگ... جی آیاں نوں۔’
چوکیدار نے متھے ‘تے بناؤٹی جہی مسکراہٹ لیا کے ہتھ جوڑ کے سواگت کیتا۔
‘لالا جی تہاڈی ہی انتظار کر رہے نیں۔’
‘میری انتظار؟ اوہ کیوں؟’
میں من ہی من وچ سوچیا۔ میں تاں کوئی اگاؤں سوچنا جاں پروگرام نہیں سی گھلیا۔
‘مینوں پتہ سردار جی! تہاڈا ہنے فون آیا سی... تہاڈی امانت تیار ہے۔’
چوکیدار نے سکوٹر دی ٹوکری وچ پئی کیسری پگڑی دیکھ کے اشارہ کیتا جو میں گھروں للاری نوں دین لئی لیایا سی۔
‘ارے بھئی نہیں’ لالا جی نوں بلاؤ میں امانت لین نہیں آیا’ میں تاں سرکاری کم کرنا ہے’ کجھ کاغذ چیک کرنے نیں۔’
اینے ‘چ لالا جی آپ ہی آ پہنچے’ اوہ اولھے کھڑے گل بات سن رہے سن۔
‘آؤ انسپکٹر صاحب’ تہاڈے آؤن دا دھنواد! تہاڈی انسپکشن وی تاں ڈیو ہے۔ پر اج ‘اوہ’ آؤن والے نے’ پتہ نہیں کیہڑے ویلے آ جان... اوہ! شاہاں دے شاہ...۔’
میں لالے دی اگلی گل سنن توں پہلاں ہی کک ماری تے میرا سکوٹر باہر نوں چھوٹ وٹ تریا’ کھاڑکُوآں دی گولی وانگ’ کھاڑکوآں دی گولی توں ڈردے۔ اج وی ایہہ گھٹنا یاد کرکے میرا پسینہ چھٹ جاندا ہے۔
آسے پاسے ہریالی ہے... بھیڑ بھڑکا وی کجھ زیادہ ہے’ لگدا ہے ڈومنے کجھ گھٹ گئے نے’ تھمھ گئے نے جاں دور دریڈے اڈ گئے نیں۔ کسے ویلے کالا دور چلیا سی چراسی دا جد ایہہ سارا علاقہ ڈومنیاں نال بھر گیا سی۔ کوئی وی اوہناں کھاڑکوآں دی مار توں محفوظ نہیں سی رہیا۔ اس لال ہنیری تے بھوچال دا وڈا کیندر ترنتارن تے اس دے آسے پاسے دا علاقہ سی۔ گھسیٹ پریا مکھتار سنگھ’ جوگندر پال وکیل’ راجپال ڈاکٹر تے کئی ہور اس قیامت دی بھینٹ چڑھ گئے۔
اک ہور کارخانے دے اندر بڑی مشکل نال لنگھیا۔ مالک موجود نہیں سی’ آسے پاسے کھسک گیا سی وچارا شاید جان بجھ کے۔ بیٹھے بیٹھے سرسری اخبار ‘چ نظر ماری ‘اتواد نوں للکار’ پڑھدیاں میرے لوں کنڈھے کھڑے ہو گئے۔ اسدے لیکھک بارے جاننا چاہیا۔ میں پڑھ کے ہور وی ڈر گیا پر کجھ حونصلہ ہویا کہ اجیہے گھنونے گھٹنا کرم اگے جتھے ہور سبھ قلماں سر سٹ بیٹھیاں سن’ اتھے کوئی ہے مرجیوڑا جو اپنی موت دی پرواہ نہ کردے ہوئے اوہناں دے خلاف لکھ رہیا ہے... اس سچی سرکار دے خلاف۔ میری اتسکتا بھری تلاش نے لیکھک دا نام پڑھیا ‘جتندر پنو۔’ میرے من وچ اس نوں ملن دی چاہت پربل ہو اُٹھی۔میں پچھلے ویہہ سالاں توں سرکاری نوکری کرکے پنڈ توں ان بھج ہو گیا ساں.
اس دا تھاں ٹکانا پچھیا۔
‘ہیگا تاں ہے اوہ سکھیرا پنڈ دا... پر اوہ گرڑ بھگوان وانگوں کسے نوں درشن گھٹ ہی دیندا ہے۔ صرف اس دیاں لکھتاں ہی باہر آؤندیاں ہن... اخباراں وچ!’ نپالی چوکیدار بڑی اتسکتا نال میری دلچسپی دی گھوکھ کر رہیا سی۔
‘اوہ کنا سر لتھا یودھا ہے۔ اس ویلے جو کہندیاں کہاؤندیاں قلماں نے رستے بدل لئے نیں’ وفاداریاں بدل لئیاں نے اتے قلم کار اوہناں دے ہی سوہلے گاؤن لگ پئے نیں... اوہ اگ وچ پیر رکھ کے اگ بجھاؤن دی کوشش کر رہیا ہے۔’
میں چوکیدار دا حونصلہ ودھایا۔
‘بابو جی! اس دیاں اجہیاں ونگارو ٹپنیاں نے دہشت واد نوں بے اثر کرکے کھاڑکو واد دے حوصلے پست کیتے ہن تے وچارے گٔو غریب نوں ہتھاں ‘چ تلواراں پھڑ کے مقابلہ کرن لئی اتشاہت کیتا ہے۔ جے مرنا ہی ہے تاں اندر لک کے کیوں؟ مارن والے دھاڑوی دے گل لگ کے مرو۔
اوہ ہیرا ہے قیمتی وڈملا ہیرا... جو اہلے چھپیا وی روشنی ونڈ رہیا ہے تے آپ سچ مانیئے صاحب! کہ جلدی ہی اس دی روشنی باہر آ کے اسمان تک پھیلیگی... لوگ اس کا مان ستکار کریں گے... اس کی مانتا ہو گی۔’
میرا پرتیکرم اڈیکن توں بناں ہی اوہ پردیسی گورکھا اپنی وچاردھارا دا خلاصہ کردا اس لیکھک دے سوہلے گاؤندا میرا پرتیکرم اڈیکدا رہیا۔
اک نمانے جہے نپالی گورکھے چوکیدار کولوں ایہہ نڈر شبد سن کے میرے من دے کپاٹ چنگی طرحاں موکلے ہو گئے۔
لُکویں اشاریاں نال اس نے مالک نوں خبر پہنچا دتی کہ اجنبی کوئی خطرے والا نہیں۔ مالک آ گئے سہمے ہوئے مُونہہ لٹکائی۔ ست کست توں بعد ایہی ذکر چلیا’ اتواد دا جھکھڑ تے اسدی مار بارے۔ سرکاری مختصر گفتگو توں بعد اس نے کمبدے ہتھاں نال اک چٹھی کڈھ کے میرے ساہمنے رکھ دتی۔ میں چٹھی پڑھنی شروع کیتی۔ پڑھدے پڑھدے میرا سریر پسینو پسینہ ہو گیا۔
‘سردار جی مینوں بچا لؤ’ میرا ٹبر بچا لؤ’ اوہ میرا منڈا اٹھا کے لے گئے نیں۔کہندے گھڑے ‘چوں اس دے نام دی پرچی نکلی ہے۔’ ہردے ویدھک پکار لالے دیاں اکھاں تھانی ویہہ تری۔
‘تے تے... ستاراں طریق نوں ملن دی محلت دتی ہے۔’ ‘سکھدیو سکھیرا..۔’
میرے مونہوں آپ مہارے نکل گیا۔ میں وی پڑھ کے حیران خوفزدہ ہو گیا۔
‘تہاڈا وی تاں پنڈ سکھیرا ہی ہے... میں سنیا ہے۔’ اوہ میرے گوڈے پھڑ بیٹھدا ہے۔
‘تہاڈی تاں گل منیں گا’ تہاڈے پنڈ دا جو ہویا۔ اسیں اس دی ہر شرط منن نوں تیار ہاں’ ساڈا فیصلہ کرا دیو۔’
‘لالا جی میں سرکاری بندہ ہاں’ تہانوں پتہ! میرا اوہدے نال کوئی واسطہ نہیں۔ نالے ایہہ ضروری نہیں کہ اک پنڈ دے سارے لوکاں دی سوچنی تے وچاردھارا اکو ہووے۔ پھر وی میں کوشش کراں گا کہ کسے طرحاں تہاڈے کم آ سکاں۔’ کہندے کہندے میرا آپا کمب اٹھیا سی کہ پتہ نہیں اوہ اپر ہی آ کے دبوچ نہ لئے۔ اوہناں دی سمان انتر اکھوتی حکومت نے سارے علاقے وچ ڈونڈی پٹوا رکھی سی کہ جے کوئی سرکاری کرمچاری اڑکے آوے تاں پھڑ کے منڈ وچ پہنچا دیو جاں اندر بند کرکے سانوں خبر کر دیو۔
‘ایہہ وی کیہ سببیں موقع میل ہویا... دہشت پھیلاؤن والا وی اتھوں دا’ اس دے خلاف لکھن والا وی اتھوں دا تے سرکار دا نمائندہ اس دی پچھ پڑتال رپورٹ کرن والا وی اتھوں دا۔ بڑا کرما والا پنڈ ہے ایہہ۔ بڑے وڈے بہروپیئے مہانپرکھ ہو بابیو! تیغاں وی واہی جاندے او’ مرہماں وی لگائی جاندے او تے جنتا نوں بھرمائی جاندے ہو۔’ کہندے کہندے لالے دے چہرے تے کجھ امیداں رتیاں رونق جہی چمک آئی۔
‘میں کوشش کراں گا... تسیں حوصلہ کرو۔’ میں لالے دی حالت ویکھ کے اپنیاں اکھاں پونجھدا اک ہاء دا نعرہ لگاؤندا اس نوں تسلی دیندا ہاں۔
کئی دن اس سوال دا حل لبھدے میری نیند حرام ہوئی رہی۔ اک دن مکندے لمبڑ نوں مل کے مینوں کجھ تسلی ہوئی کہ اس دے راہیں نال میں سکھے تائیں سفارش پہنچا کے اس ترن تارن والے لالے دی جان خلاصی کروا سکاں گا کیوں کہ میں سنیا سی کہ اوہ سکھے دا ایہہ بہت نیڑلا وشواس پاتراس ہے۔
اس نوں پچھن تے اوہ پہلاں ہی درکن لگا۔
‘نہ بابا نہ! اوہ وڈا بابا جی کسے دا لحاظ نہی کردا’ ناں ہی اوہ کوئی سفارش منداہے۔تسینوی اس جھیڑے وچ نہ پؤ۔سرکاری افسر تے کٹی داڑھی والے پگڑی دھاری نوں تاں اوہ دوروں ہی گولی داغ دیندا ہے۔’
‘چھڈ توں ہن! میں آپ اوہنوں فون کرا کے ملا دوں تینوں پر پہلاں آہ داڑھی ودھا لے بھورا۔... ایہہ وڈا گپی ہے’ سکھدیو دے نام تے پیسے اکٹھے کری جاندا۔اہداوی گھگو وجن ہی والاہے۔اوہنوں وی ایہدیاں کارستانیاں دی خبر پہنچ چکی ہے۔’ اک ہور دوست نے میرے کن چ پھوک مار کے میریاں کوششاں ستھگت کر دتیاں جو میں کدے وی پوریاں نہیں کر سکیا۔
جیوں جیوں گڈی میری منزل ول پلانگھاں پٹدی نیڑے پہنچ رہی سی’ میرے من وچ ماضی دے کڑتن بھرے طوفان امڈ امڈ پے رہیسن۔روڑیاسل دا سٹیشن لنگھیا’ مغل چک وی نکل گیا۔
‘باہرلا کانٹا!’ میں باہر سر کڈھ کے جھاکدا ہاں۔ سجے ہتھ تکھو چک پنڈ۔ اسے ہی پنڈ دا مدی’ تیسری جماعت چ پڑھدا منڈا۔ اک دھیلا مہینہ سکول دا چندہ ویلے سر نہ دے سکیا۔ غریب سی وچارا۔ اس دا پتا برف دے گولے ویچدا سی۔ ماسٹر لچھمن سنگھ دے ڈنڈے توں ڈردا اس کانٹے ول نوں ہو تریا تے جماعت وچ بیٹھن لئی گھروں لیاندی اک پرانی بوری اپنے سر ‘تے ولھیٹ کے اسے ہی تھاں... ہاں اسے ہی گڈی تھلے سر دے کے ماسٹر دے ڈر توں چھٹکارا پا گیا سی تے پھر اس دی قربانی نے اتھے گڈی کھڑی کر دتی سی۔ میں اج وی اک ہاء دا نعرہ لایا جویں ادوں لگایا سی پنجاہ سال پہلاں۔ دوسرے اندرلے کانٹے کول پہنچدے پہنچدے اک ہور منحوس گھٹنا... جدوں مربیبندی دا پٹواری جس نے پارلے کھاہریاں لاگلے کرھے والا مربع پنڈ دی نیائی لاگے بدِلیاؤن لئی اک سو روپے لئے سن’ گڈی نال لٹکدے اس اندرلے سگنل نال ٹکرا کے ڈگ گیا سی۔ حدوانے وانگ اس دی کھوپری کھکھڑیاں ہو گئی سی تے پھر میرے بابے نوں ایہہ کم کراؤن لئی اس دے کانونگو نوں پھر اتنے ہی ہور پیسے دینے پئے سن۔ اس توں ہور وڈا نقصان میرا ہویا سی۔ میں اس کولوں سنتھیا لیندا سی’ پکے اکھر کنٹھ کردا سی۔ اوہناں دا ڈیرہ ساڈی حویلی وچ ہی سی۔ میں اسنوں ماتا توں اکھ بچا کے آلے والی کاڑھنی ‘چوں گرم گرم دودھ دا گلاس لیا کے دیندا۔ اوہ منا منا مسکراؤندا’ آسے پاسے دیکھدا تے پلک جھلک وچ دودھ دا گلاس مچھاں ‘چ جذب کر لیندا۔ جے کدے آلے ‘چوں داء نہ لگدا’ میں اپنے حصے والا گلاس لے کے اس کول آ جاندا۔ اجے مسیں الف بے والی مہارنی وی پوری نہیں سی ہوئی کہ ایہہ بھانا ورت گیا تے میں اردو سکھن توں وانجھا رہ گیا’ نہیں تے ہُن تک میں اردو نوں وی ہتھ ماردا کجھ نہ کجھ لکھ کے اپنے شہر وکھے اردو مشاعریاں وچ شامل ہونا سی۔
سٹیشن تے اتر کے میں اپنے آپ نوں بالکل اجنبی محسوس کردا ہاں۔ اینے سالاں بعد سبھ کجھ بدِلیا بدِلیا’ اوپرا اوپرا۔ مینوں اپنے آپ ‘تے بے یقینی جہی ہون لگدی ہے’ کتے غلط جگہ تے تاں نہیں پہنچ گیا۔
بیگانے نام والے سٹیشن دے نال ہی گھٹا اڈاؤندے پرائمری سکول دی تھاں لشکاں ماردی نویں پوشاک پائی ہائی سکول دی عمارت! تے اوہ وی میرے پنڈ دے نام!ایسے ہی سکول دے کچے ویڑھے وچ گھراں توں تپڑ بوریاں لیا کے بیٹھ کے پڑھیا کردے ساں۔ میں ماسٹر لچھمن سنگھ دے رول کھا کھا کے چوتھی جماعت وظیفہ لے کے پاس کیتی سی۔ اتھوں سرہیالی والی نہرے نہر چھ میل پیدل جا کے رسول پور دے کیندری سکول وظیفے دے امتحان وچوں اوّل آیا سی۔ اتھے ہی ہر سال کھیتاں وچ اگدے پوہلی تے بھکھڑے دے انبار وڈھدے ہتھاں نوں پچھیا سی تے اتھے ہی ٹڈی دِلی دے آؤن کرکے گھروں پیپے لیا کے کھڑکا کھڑکا کے حالَ پاہریا مچا کے اگے اڈا دتی سی۔
اتھوں کھیم کرن نوں جاندی ریل گڈی دا رومانچک سفر تے کدے کدے گڈی کھنجن کرکے ریلوے لائن دے کنڈھے کنڈھے چھ میل کیروں سکول تک پیدل سفر نہ بھلن والا ہے۔ اسیں سارے ساتھی بن ٹکٹ سفر وی کردے تے ٹی ٹی نوں وی چڑاؤندے چھیڑدے مخول وی کردے رہندے۔ اک دن اک ٹی ٹی چلدی گڈی وچ باہر دی دوسری بوگی ‘چوں ڈنڈیاں نال چمبڑ کے اپنی جان خطرے ‘چ پا کے ساڈے ڈبے آن وڑیا۔ سارے اٹھ دس منڈیاں جنہاں کول ٹکٹاں جاں پاس نہیں سن’ کولوں جرمانہ منگن لگا۔ پیسے انکار کرن تے بستے اکٹھے کرکے اپنے موڈھے ‘تے پائی گیا۔ کیروں سٹیشن ‘تے اتر کے جنکے نے اچانک ‘جےَ بجرنگ بلی’ جیکارا چھڈیا تے ٹی ٹی دے موڈھیاں توں بستا کھچ لیا تے اگلے ہی پل کنتا تے پھر دوجے سارے اپنے اپنے بستے کھچ کے دوڑ گئے۔
پھر سکولے شکائت’ ہیڈماسٹر کیہر سنگھ ولوں گراؤنڈ حاضر! مرغا دوڑ’ ڈنڈا پریڈ تے پھر اسے ٹی ٹی دی حاضری ‘چ اوہناں توں معافی! دس دس بیٹھکاں تے اس نال صلح صفائی ہوئی۔ایہہ وی من گیا کہ آرام نال سفر کرو میں تہانوں نہیں ٹوکاں گا۔ اوہناں ہی دناں ‘چ اک بام ویچن والا’ اس طرحاں باہر لٹک کے دوسرے ڈبے ‘چ جاندا ڈگ کے وڈھیا گیا سی وچارا... وچارا بام ویچن والا۔
ماسٹر شنگارا سنگھ دے ہتھوں دسندے دی تھاں بھل بھلیکھے پئی تامبڑ تے پھر اس ماسٹر دا پچھتاوا میرے من وچ تروتازہ ہو جاندا ہے۔ میں تے دسندا دونوں اسے پنڈ دے ہم عمرے جماعتی اک دوجے نال مقابلہ کردے۔ کدے اوہ پہلے درجے ‘تے آ جاندا ‘تے کدے میں۔ اٹھویں دے بورڈ دے امتحان دے دن... ہوراں منڈیاں وانگ کیروں سٹیشن دے ساہمنے کماد دے کھیت... ادھی چھٹی دوڑ کے کماد وچ لکن میٹی تے چوری گنے چوپن دا جھس! اک دن ماسٹر نے اٹھویں پیرڈ آؤندے ہی مینوں باہر کھچ لیا تے بنا کچھ پچھے دسے دو چار دس... پتہ نیں کنیاں کو دھولاں چپیڑاں میرے جڑ دتیاں۔ کلاس وچ سن ورت گئی۔
‘بیڑیبہنیاں میں تاں تینوں پنجاب چوں اول پہلے درجے چ پاس ہون دا ٹیچا لگائی بیٹھاں تے توں سکولوں چوری کنی قطرہ کے کماداں دی سیرکرداں؟’ غصے نال ایس دی بلھ تے مچھاں کمب رہیاں سن۔
‘سر میں تاں کدے وی نہیں گیا۔’ اچانک پئی بج توں میں اک دم گھبرا گیا ساں۔
‘چپ کر بدمعاش! کل کتھے سی اٹھویں پیرڈ؟’ تیری شکائت ملی سی’ میں چروکنا تیری پیڑ نپ رہیا سی۔’
‘سر میں تاں اتھے ہی سی۔ تسیں کل نہی آئے’ میری پیڑ کویں نپ لئی! تہاڈا پیرڈ ماسٹر نند لال جی نے لیا سی۔’ میں شیر ہو گیا۔
‘پھر جھوٹھ ماردوں! نالے چور نالے چتر! میں تینوں آپ ویکھیا اپنیاں ایہناں اکھاں نال۔’ اوہ ہور دا ہور اگ بگولا ہوئی جا رہیا سی۔
‘جاہ اوئے لیا... ماسٹر نند لال توں حاضری رجسٹر۔ میں ہنے نبیڑا کرداں تیرا۔’ دبدھا وچ پھسے شنگارا سنگھ دا اٹھیا تنیاں ہویا ہورا ہوا وچ لٹک گیا۔
‘سر کل تاں ایہہ ایتھے ہی سی۔’ جوگندر منیٹر دے کہن تے کلاس وچوں ہور وی آوازاں نے میری گواہی دتی۔ رجسٹر وچ میری حاضری لگی ویکھ کے وی اسنوں یقین نہ آیا۔ آپ باہر چلا گیا تے پنڈت نند لال نال واپس آ کے دوبارا پوری دریافت کرن لگا۔ ماسٹر نند لال نے وی جتھے میری پہلے دن دی حاضری ‘تے موہر لگا دتی اتھے میری ایماندار تے ہشیار محنتی پہنچ دی وی تعریف کرکے ماسٹر شنگارا سنگھ نوں ترس تے پچھتاوے دے پاتر بنا دتا۔
‘سر میں سی کل اتھے۔’ دسندے نے بے گناہ انبھول پنچھی پھسیا ویکھ کے اپنے آپ نوں پیش کر دتا۔
‘میں سی سر اتھے کل۔ مینوں ٹیکو لے گیا سی... کہندا چل تینوں پونے گنے چپاؤں گا پولے پولے۔ نالے گدڑ ویانکدے تے لوَ کردے دکھاؤں گا۔’ کلاس دے گمبھیر ماحول وچ ہاسے دی چھنکار جہی کھنڈ گئی۔ رولا رپا سن کے ہیڈماسٹر کہر سنگھ تے سیکنڈ ماسٹر گردت سنگھ وی دوڑے دوڑے آن پہنچے ویکھ کے اوہ ماسٹر شرمسار پسینیو پسینیں ہو گیا۔ میرا چھٹکارا ہو گیا۔ ہیڈماسٹر نے کنی دیر مینوں اپنے نال گھٹی رکھیا تے پچکاردا رہیا جویں ماسٹر شنگارا سنگھ دی کیتی تے پچھتاوا کر رہیا ہووے۔ اوہناں ہی دناں وچ پرتاپ سنگھ کیروں چیف منسٹر دے ووٹاں جتن دی خوشی وچ شکرانے وجوں اس دی کوٹھی ساہمنے لڑکیاں دے ہائی سکول دے احاطے وچ اس ولوں کیتی بڑی تکڑی وشال چاہ پارٹی وچ چاہ پانی ورتاؤن دی سیوا کرن والیاں وچ میرا وی نام سی۔ سارے علاقے دی وہیر جویں ٹٹ کے پے گئی سی۔ برفی’ لڈو تے ہور مٹھیائی تے کدھرے کدھرے دیسی ولیتی دارو نال رجے لوٹنیاں لیندے لوک کویں کپ پلیٹاں تے مچھی دیاں بوٹیاں وی کھیسیاں وچ پا کے لے گئے سن۔ کجھ دناں بعد انعام وجوں مینوں اک بہت ہی سندر بستا جس وچ کاپیاں’ پین’ جمیٹری بکس’ ٹافیاں دا پیکٹ تے برفی دا ڈبہ سی’ ہیڈماسٹر نے اپنے ہتھیں دے کے میری پٹھ تھاپڑدیاں شاباش کہی سی۔
اج میرا من اُچھل اُچھل کے چھالاں مارن نوں کردا ہے۔ پنڈ دے کچے پہے دی تھاں ہن پکی سڑک نے مل لئیہے۔سڑکدے دوہیں بنے سورجی اورجا نال جگن والیاں بتیاں سڑک توں لے کے پنڈ دی گلی گلی تک پہنچ گئیاں لگدیاں ہن۔
اس سڑک تے قائم‘ماتا رانی’ ہُن بالکل ہی نگونی جہی بونی ہو گئی ہے۔ اتھے اس ویلے چنگی چہل پہل رونق رہندی سی۔ ملے کریر ککراں بیریاں دی سنگھنی جھڑی تے اس دوالے کچے دھاگے دی کیتی ولگن نے اس نوں پوجن یوگ ستھان بنا دتا سی۔ وڈی ساری ورمی نے اس دا نام گگے سپاں نال جوڑ کے اس دی مانتا تے مہانتا وچ ہور وادھا کر دتا سی۔ آؤندے جاندے لوک اتھے یتھاشکتی آنا دوانی روپیہ پیسہ چڑھاؤندے تے اسیں پڑھن والے منڈے کڑیاں اتھے متھا گھسا کے سکے چک لیندے۔ اس دے برف دے گولے’ مائی بڈھی دا جھاٹا لے لیندے تے جاں شامے توں پتیسا خرید کے کھا لیندے۔ ایہہ بڑی کرڑی ظاہری جگہ سی۔ اس دا گوانڈھی ہزارا سنگھ فوجی سیوا مکت ہو کے آیا سی۔ اوہ کئی دن اکلا ہی کہیاں بیلچیاں نال پسینو پسینی محنت کردا اس نوں پٹدا رہیا سی۔سیانیاں دے روکن تے اوہ نہیں رکیا تے کہندا سی کہ فوج وچ ہم نے کئی مڑھیاں مسان ڈھاہ دتے ہم کو کجھ نہیں ہویا تے ایہہ تاں کجھ وی نہیں۔ ہٹھ نال پٹ پٹ کے اس نے کافی جگا پدھری اکسار واہی یوگ کر لئی سی۔ تھوڑے دناں وچ ہی کسے ریڑھے والی اکھڑ کھرودی خچر نے کھچ کے اس اتے ریڑھا چڑھا کے اس دی ریڈ دی ہڈی ملیا میٹ کرکے اس نوں اس جرم دی سزا دے دتی سی۔ گیاراں دن اوہ اس نوں پٹدا رہیا سی تے گیاراں دن ہی پھیر ہسپتال داخل رہیاسی۔اسماتا رانیتا دی کرامات توں سارے لوک کناں نوں ہتھ لگاؤندے سن۔
پنڈ دی دکھ پنڈ دے باہر لگے گہیریاں’ مہاریاں جاں کھلواڑیاں توں سپشٹ اجاگر ہو جاندی ہے۔ گلیاں نالیاں پکیاں... ڈرینیج دا لوڑیندا پربندھ... ہڑ دی روک تھام لئی نکھاسو! واہ... واہ! کنا آدرش نمونے دا پنڈ۔ مینوں جاپیا جویں میرا پنڈ میرے قیافے ہوئے اندازے توں کتے اگے چھڑپے مار گیا ہے۔
پنڈ پہنچدے ہی فرنی دے نال سجے ہتھ دا کھوہ جتھے اس ویلے اک وڈے سارے پپل تھلے دوہاٹا کھوہ چلدا سی’ ٹنڈاں والا کھوہ! ردے نال اسارے دو کچے چنیاں وچکار’ لٹین وچ پرچی لٹھ تے تھلے جڑیا چوکھلی کتا’ گراری تے پھر اک ہور لمبی لٹھ نال جڑے بیڑ’ اپر گڑدی ٹنڈاں والی ماہل’ پاڑچھے ‘چ واری واری پانی سٹدیاں ٹنڈاں میرے ساہمنے آ وگن لگیاں۔ اسے کھوہ تے پپل تھلے بنھے پشواں نوں ڈومنا آ چمبڑیا تے تڑپھاؤن لگاسی۔باپوموہن سنگھ پشواں نوں بچاؤندا کلے کھولدا ڈومنے دے اڑکے آ گیا۔ اتھے اسدی جسو بڑی مردانگی دِلیری نال گھوٹیاں دی دھکھدی بھڑولی سر تے لے کے اس دے اپر جا کھلوتی تے مٹی دیاں مٹھاں بھر بھر کے سٹ کے سارا ڈومنا اڈا دتاسی۔پھربیہوش پئے کنت نوں کندھاڑے چک کے متھرے وید کول لے گئی سی جس نے مور کھمبھے جھاڑو نال جھاڑا کر کے ڈومنے دے ڈنگ نرئسر کر دتی سن۔اتھے ہن دو ٹیوب ویل لگ گئے نیں۔ نال دے کھیتاں دیاں ٹاہلیاں’ دھریکاں’توت جیہناں تے چڑھ کے منھے بنا کے میں پڑھدا ہوندا سی’ گوپیئے نال غلیل نال اتے پیپے کھڑکا کے چھلیاں دے کھیتاں ‘چوں کاں طوطے تے ہور جنور’ جو دودھا پین دے نال ہی فصل تے حملہ کر دیندے سن’ اڈایا کردا سی’ اوہ وی غائب ہن۔ جھونے دیاں منجراں بھرونہدا جھلوں گی بھردا گنگا چاچے نے والاں توں پھڑیا ہتھ جوڑدا پیریں پے رہیا ہے۔ خربوزیاں دا واڑا جتھوں توڑ کے خربوزے کھوہ وچ سٹ کے ٹھنڈے کرکے’ چوری چوری کھوہ وچ اتر کے کندھ نال مار کے بھن کے کھاندے ہوندے سی’ الوپ ہے پر اوہناں دی خوشبو’ سواد تے بابے کشن سنگھ دیاں جھڑکاں…
‘سور’ دیو پتو’ نکلو باہر! نہیں تاں میں لگا کتا کڈھن۔’ تے میرے ساتھی دسوندی نے اچی اچی چلاؤندیاں معافی منگی سی۔
‘ہائے بابا جی! اس ویراں معاف کرو’ بابا جی کتے نہ چھڈیو’ پھر کھوہ وچ نہیں وڑدے۔’
کجھ دن پہلاں بابے نے چتاونی دیندے سمجھایا سی۔ ‘کھوہ وچ چھلاں بیج تے ہور کھاد پدارتھ سٹن نال کھوہ وچ کورے کیڑے جراثیم جم پیندے نیں جس نال پانی پین دے یوگ نہیں رہندا تے کدے کدے انسانی گندھ نال کھچی سرالھ دھرتی وچوں نکل آؤندی ہے جو بندیاں نوں کھچ کے پتال وچ لے جاندی ہے تے کچے کھا جاندی ہے۔’ اج وی بالکل تروتازہ ہے۔ اس مٹھی یاد نال میرے بلھاں تے پھر مسکان امڈ پئی ہے۔ ایہناں پکیاں سڑکاں تھلے لکے کچے پہے دے گھٹیاں وچ کچی جوانی دی ادھواٹے ٹُٹی محبت دے ٹکڑے ٹولدا میرا
دل رون رون کردا ڈر نال اندروں کمب اٹھدا ہے۔ اوہ میرے ہان دی اک کڑی اپنی بھوآ کول رہندی توں میں اس کرکے کنارہ کر لیا سی کہ میری دادی انوسار پنڈ دیاں ساریاں کڑیاں بھیناں ہوندیاں ہن تے جے غلطی نال پیار پے جائے تاں سرے نہیں چڑھدا تے پریمی ساری عمر روندے پچھتاؤندے رہندے نیں۔
دُوجا چاچے دیپے نال اس پیار نے جیہڑی درگت کیتی سی اس توں تاں ہاری ساری کنّاں نوں ہتھ لا کے توبہ کردی سی۔ تیجی مہیندر سرپنچ دی جوڑے نہر ‘چوں گلی سڑی لاش تے اس پچھے عشقَ دا پچھوکڑ سکھیا لئی گرما گرم چیتاونی سی۔ اوہ وچاری ‘بزدل’ ڈراکل! انھے اگے رونا اکھیاں دا کھپاء’ کہہ کے لکھے رکے دے ٹکڑے میرے مُونہہ تے مار کے روندی روندی اسے کھوہ ول دوڑ گئی سی تے پھر کدے نہیں دسی۔ کہندے ہن تک اس دی بھٹکدی آتما کئی نوجوان منڈے کڑیاں نوں چمبڑدی رہی ہے۔
فرنی چڑھدے کھبے ہتھ کھڑا بلڈوزر تے روڑی کٹدے کامے مینوں ویکھ کے منٹ دی منٹ اٹکے ہن۔ اتھے کچی فرنی تے پڑل ہوندا سی چھالاں مارن والا۔ اس توں ذرا ہٹ کے کھدو کھونڈی دا اکھاڑا’ گلی ڈنڈے دیاں گھاسیاں’ گولہ سٹن دی اسی... تے اتھے اڈدا گھٹا... میرے ہانڈی ساتھی ننجو’ گھدو’ بدھو’ رتو’ پیارو’ گجن سارے میریاں اکھاں ساہمنے تھاپیاں ماردے’ ڈولے پھرکاؤندے نطر آؤندے ہن۔ کھتی بنٹیی’ ٹاہناں’ ٹھیکریاں کھیلدے’ رول گھچول ماردے مٹھی مٹھی لڑائی کردے چوبر ساتھی میرا رستہ مل کھلوندے ہن۔ چنتو تے اس دے ساتھی بازی گراں ولوں پائی جاندی باجی دے جوہر’ الٹیاں سدھیاں ٹپوسیاں تے قلابازیاں’ نٹ’ بھنڈ’ راس لیلا’ گلزاری مراسی تے چنتو بازی گر دے ہتھوں کٹے جاندے ڈھول ٹمکاں کناں وچ مدھر سنگیت چھیڑ دیندے ہن۔
‘کتھے جانا ویر وے؟ کیہدے جانا؟’ اگے کھڑایاں دو جنیاں مینوں تاڑ رہیاں نیں’ شاید میریاں اجنبی حرکتاں ویکھ کے۔ فرنی والے چوک وچ آ کے میرے قدم اٹک گئے۔
‘اپنے ہی جانا ماتا جی۔’ میں جھوٹھا جیہا ہو کے اگے قدم رکھدا ہاں۔..پر کدھر... کس ول کہاں... کس ول جاواں؟ سبھ کجھ ہوندے ہوئے وی میرا اپنا کجھ وی نہیں! اوپرے اجنبی پردیسی وانگ چار چفیرے نظر گھماؤندا ہاں۔
اوہ اک بزرگ آ رہیا ہے۔ ہتھ وچ کھونڈی پھڑی... ٹوہ ٹوہ کے پیر پٹدا۔ میں پچھان داہاں۔اہوی اینا بڈھا ہو سکدا... چاچا سنتوکھ سنگھ! ہاں اوہی ہے... چاچا سوکھا! کہندا کہاؤندا پھنینیں خاں اکھڑ جٹ’ اسمانیں تھکاں سٹدا’ نک ‘تے مکھی نہیں سی بہن دیندا۔ اوہ وی شاید گڈیؤں اتر کے ہی آ رہیا سی میرے پچھے ہولی ہولی۔
‘چاچا!....۔’ میں اچھل کے اس نوں جپھی پا لیندا ہاں۔ شکر ہے باہر ہی مل پیا’ نہیں تے نواں پوچ نہاں پوترے پتہ نہیں کداں پچھاندے۔
‘کون؟..چن!’ اوہ اک دم آواز پچھان لیندا ہے۔
‘ہاں چاچا۔’ آپ مہارے میرے ہنجو میریا گلاں تے ٹپک جاندے نیں۔ اوہ میرے سر توں لے کے موڈھیاں تک مینوں پلوس رہیا ہے۔
‘کد آیا پت؟... پہلاں کوئی چٹھی تار ہی مار دیندا؟ ٹیلی فون کر دیندا...۔
بلّے بلّے...بڑی دیر بعد ملیا میرا سرون پت!... پت تساں تے جا کے مینوں بھلا ہیدتے۔کتی چندریو پچھے جھاتی تاں مار چھڈدے دن دہار نوں۔’ اوہ بچیاں وانگ پھس رہیا ہے۔ اس دیاں بانہاں دی پکڑ میرے ادالے پیڈی ہو رہی ہے۔
‘چل پت! دھن بھاگ... جی آیاں نوں...کوئی نہ’ کماں کاراں وچ کتھے ویلھ ملدی ادمی بندیاں نوں۔’ اکھاں پونجھدا اوہ میرا بیگ پھڑھن لگدا ہے۔
‘نہیں نہیں...!’ میں اک ہتھ وچ بیگ تے دوسرا اس دی ڈنگوری پھڑ کے اسدے نال ہو تردا ہاں۔
‘دیدے جواب دے گئے نے پت!... ہن میں دارو لے کیایاں۔ڈاکٹرکہندا’ پا کے ویکھ لا۔ انج اس نے اک طرحاں دا جواب ہی دے دتے’ کہندے کویاں وچوں پچھلی روشنی ہی ختم ہو گئی ہے۔ پچھلے سال اتھے کیمپ لگا سی’ اکھاں دا مفت سرکاری کیمپ۔ اوہناں دی چیرپھاڑ نے روشنی دین دی بجائے میری روشنی کھوہ لئی۔ روشنی ہی نہیں’ میرا سارا جہان ہی لٹ گیا اوہناں ماڑے ڈاکٹراں نیں۔’ اوہ ہؤکا جیہا بھردا ہے۔
‘اکھاں نال جہان ہے... رب ایدوں تاں ہن چک ہی لئے تاں چنگا بیگانے ہتھیں آجھی بنن نالوں۔ اخبارپڑھ کے لوک پرلوک دی خبر ہو جاندی سی’ ہن ایہہ نیانے وی لاگے نہیں لگدے’ کہندے بابا رپیا دیوینگا تے اخبار پڑھ کے سناواں گے۔’ اوہ اپنے ویگ وچ وہِ تریا ہے’ مینوں اسدی حالت ‘تے ترس وی آؤندا ہے تے ہاسہ وی۔
‘تے پت توں وی تے ڈاکٹر بن گئیں... ودیش جا کے۔’ ‘ہاں چاچا! پر میں ایہناں بیماریاں دا ڈاکٹر نہیں۔’ ‘ہلا!..۔’ اوہ پھر نیاسرا جیہا ہو کے چپ کر جاندا ہے۔
‘ہور دس چاچا! پت پوتریاں دا... نہاں دا...پنڈ دا...!’
‘ٹھیک اے پت....سبھ ٹھیک اے’ سواس پورے کردے ہاں... دن کٹی ہی تاں کرنی ہے۔باکیپنڈ تاں سبھ بہشت ہے بہشت۔’ چاچے نے پہلے شبد کجھ اوکھ محسوس کردے اچارے پر پنڈ بارے بول کے جویں اوہ آپ سارا کھڑ گیا۔
‘توں چنگا رہیا پت پنڈ چھڈ گیا... بھاؤ جی دی دور اندیشی نے تہانوں نرک ‘چوں کڈھ لیا۔’
‘نہیں تے ہن تک میرا وی کئی وار بھوگ ورھینا تے برسیاں منائیاں جانیاں سن۔’ میں ہس کے کاٹ جہی کردا ہاں۔
‘واگرو! واگرو کہو... سکھی ساندی! ہن پھیر دن پھرے نیں۔ پنڈ دی نویں پیڑھی پنڈ دا مُونہہ متھا سوار رہی ہے۔ ویکھ لے ہن پنڈ دا کوئی وی گھر کچا نہیں۔ لوکاں نے ودھ چڑھ کے ریجھاں نال ون سونیاں کوٹھیاں اسار لئیاں نیں۔ ہر گھر وچ ٹیلیفون ہے۔ ہُن نہ کوئی شراب کڈھدا ہے’ نہ ویچدا ہے۔ بینک’ سوسائٹی’ ڈاک خانا’ منڈی... ساری سہولت پنڈ وچ ہے۔ سرکاری ڈسپینسری وی ہے’ اتھے ڈاکٹر بھاویں لنگے ڈنگ ہی آؤندا ہے۔ ماڈل گرام دا اتم نمونہ ہے ہن ایہہ پنڈ۔ پولیس دی دھڑ پکڑ توں بری ہے۔ پولیس پنڈ وڑن توں کتراؤندی ہے۔ شریف جاندیاں دے پنڈ پولیس دا کیہ کم!
نویں اٹھے کئی نوجوان چنگا پڑھ لکھ کے چنگے چنگے محکمیاں وچ سرکاری نوکریاں وچ وڈے وڈے عہدیاں تے پہنچے ہوئے ہن۔ کجھ تہاڈے جہے دھکھدے گھراں والے دو چار گھر انگلینڈ کنیڈا چلے گئے نیں۔کاراں’ ٹریکٹر’ کمبائیناں’ سکوٹر ہن عامَ جہی گل ہو گئی ہے۔گھٹو گھٹ 25 جوان فوج وچ دیش سیوا کر رہے نیں۔پنڈدا اک کرتار’ سپاہی توں ترقی کردا کردا ڈپٹی بن گیا تے دوجا کرتار سپاہی توں انسپکٹر بن کے مڑ پٹھے گئرے پے کے سپاہی دا سپاہی رہ گیا۔ پھڑیا گیا سی وچارا’ کسے اپری زنانی نال کسے ہوٹل وچ۔’ چاچے نے اخیرلا جملہ کہندے اک کرنامئی جیہا ہؤکا لیا جویں بہت کجھ ہور وچے وچ پی گیا ہووے۔
‘پنڈ وچ کھیڈاں دی کلب بنی ہوئی ہے جو نویں نوں جوان پیڑھی نوں نشیاں ویلاں تے عیباں توں اپر اٹھا کے کھیڈن دی پریرنا کردی ہے۔ ہاکی کبڈی تے گھول سویرے شام گبھروآں دا شوق ہے۔ ایہہ کلب پنڈ دی پنچائت نالرل کے پنڈ دے چھوٹے موٹے جھگڑے وی آپ ہی نبیڑدی ہے۔ پنڈ وچ ہن بارہویں دا سکول ہے۔ بھٹھیاں تے جاں تخت پوش تے بیٹھن لئی جاں وادھو گپاں مارن دی کسے کول فرصت نہیں۔ سارے اپنے اپنے کمیں رُجھے پئے نیں۔ ہاں! کدے کدائیں شام ویلے اخیرلی پیڑھی والے بزرگ تخت پوش تے اکٹھے ہوندے نیں تے پنڈ دی بہتری لئی صلاحاں کردے نیں’ دعاواں منگدے نیں۔’ چاچے دیاں گلاں سن سن نے میرا لہو سیر بھر ودھ جاندا ہے۔
‘شکر ہے اینے جھکھڑ ہنیری جھلن توں بعد اس تے نکھار آیا ہے’ نویں جوانی چڑھی ہے۔’ میں اپنی خوشی دا اظہار کردا ہاں۔
چاچا تُردا تُردا گھر نوں مڑن دی تھاں سجے ہتھ کھُوہ نوں ہو تردا ہے۔
‘سچ چاچا! میں تاں بھل ہی گیا! پہلاں گردوارے متھا ٹیکنا سی۔’
اوہ کمزور جہیاں اکھاں جھمکدا میرے ول جھاکدا ہے تے کھڑکھڑا کے ہسدا ہے’ جویں اس نوں وی کجھ یاد آ گیا ہووے۔
‘ہچھا!... سمجھ گیا پتر۔... پر نہیں بھتیج ہن اتھے کجھ نہیں۔ اوہ تکیہ چار چفیرے ولگن وچ ولیا گیا ہے۔ اتھے بھنگ پوست شراب جوئے دی تھاں ہن لائبریری ہے’ جتھے نوجوان اخباراں کتاباں پڑھدے نے... اس دے نال دا چھپڑ... سنگھاڑیاں والا...۔’ ہسدا ہے۔
‘ہاں ہاں مینوں یاد ہے’ جتھوں سنگھاڑے مچھیاں پھڑدا پھڑدا میں اپنی جان گواؤن لگا سی۔’ میں گل اگے کٹدا ہاں۔ ‘سرکار نے ہن کجھ سختی کر دتی ہے تے کجھ بدلے حالاتاں نے تخیے دے طور طریقے بدل دتے’ اس دی قسمت بدل دتی۔ لوکاں نے اپنے ہتھ مُونہہ بھنا کے’ جھگے چوڑ کروا کے جوئے توں توبہ کرلئی۔ایہہ چھپڑ ہُن اک سندر تلاب بن گیا ہے۔’
‘چلو ایہہ تاں چنگا ہویا چاچا! میں ہنے ہنے لاسویگس جا کے آیا ہاں’ امریکہ دا شہر لاسویگس’ کیلیفورنیا تے نواڈا صوبیاں دی حد تے ماروتھل ریگستان وچ وسیا اکو اک سنسار پرسدھ جوئے دا بڑا وڈا اڈا ہے جتھے گوریاں دے ہشیار تے اپجاؤ دماغ نے اجاڑ بیابان وچ ایہہ سیرگاہ پرپھلت کرکے کل دنیا دے امیر کھڈاریاں جوئے بازاں نوں اتھے آ کے کھیڈن تے تفریح کرن لئی کھچیا ہے۔ طرحاں طرحاں دی سہولتاں دے کے آکرشک کیتا ہے۔ اتھے پولیس پھڑدی روکدی نہیں’ سگوں جوآ کھیڈن والیاں دی حفاظت کردیہے۔اس شہر دے وچکار دی سڑک دو صوبیاں دی حد ہے۔ کیلیفورنیا وچ جوآ وورجت ہے پر نواڈا کھیتر وچ پورا پرپھلت ہے۔’
‘ہچھا! تے پُترا سانوں وی دکھا چھڈ ایہو جیہا نظارہ سورگاں دا’ اسیں وی کوئی داء لا کے ویکھ لئیے۔’
‘مینوں تاں چاچا اویں لگا پئی جویں کوڈیاں’ چرکھڑیاں’ تاش آدی ساریاں تکنیکاں جوئے دیاں اتھے لوکاں نے ساڈے پنڈ توں ہی لئیاں ہون جویں اتھے دے ہوور ڈیم نوں ویکھ کے پنڈت نہرو نوں بھاکھڑا ڈیم بناؤن دا پھرنا پھریا سی۔ جواریاں نوں لبھاؤن لئی’ بھرماؤن لئی’ ورچاؤن لئی’ پھساؤن لئی اوہناں نے شکاریاں وانگ کئی کئی رسک پھاہیاں تے جال وچھا چھڈے نیں۔ سینکڑے کروڑاں دا ہر روز جوئے وچ آدان پردان ہوندا ہے۔’ میں ہسدا ہسدا اس نوں گھٹ لیندا ہاں۔
‘اوہ ساہمنے لہندے پاسے مائی داس دا ڈیرہ جتھے کدے اک اےکڑ وچ پھیلیا دھرتی تک لٹکدی لمی لمی کھلری داڑھی والا بوہڑ دا درخت سی’ بونا ہو کے ادھے کلے وچ سمٹ گیا ہے۔ اتھوں دا سادھ جو رات نوں سون ویلے اپنے ہتھ پیر لتاں بانہاں پیچاں وانگ اتار کے پاسے رکھ کے سوندا سی’ جویں کئی لوکاں نے ویکھیا سنیا سی’ اوہ اتھوں منفی ہو گیا ہے۔ ویسے پنڈاں دیاں زنانیاں ہمیشہ وانگ اتھے دودھ کچی لسی پرسادِ کھیر آدی چڑھاؤندیاں ہن۔ نقر والی بیری تے کچے دھاگے’ چنیاں’ پراندیاں ولھیٹدیاں چنگا دودھ پت’ لین دی سُکھنا سُکھدیاں ہن۔ پنڈ دے شہیداں دے نام ‘تے اتھے اک اسمان نوں چھونہدا نشان صاحب! عالیشان گرودوارہ بن گیا ہے۔ اتھے ہن سکھ سوربیر جودھیاں دی پنیری اگدی ہے تے پھلواڑی کھڑدی ہے۔ ہر مہینے دن دہار نوں امرت سنچار ہوندا ہے۔ نویں اٹھے سینکڑے نوں جوان منڈے کڑیاں امرت پان کرکے گورو دے لڑ لگے ہن۔ شہید سنگھاں دیاں برسیاں منائیاں جاندیاں ہن تے اوہناں دے ٹبراں دی لوڑیندی ہر طرحاں دی مدد کیتی جاندی ہے۔
سارا پِنڈ پکی فرنی نال گھریا پیا ہے تے پکیاں سڑکاں نال چار چفیرے دے ہور پنڈاں نال جڑیا ہویا ہے۔ روز تن چار ریل گڈیاں توں علاوہ اٹھ دس سنھیں بساں دے ٹائم ہن۔’
چاچے سوکھے نے جویں سارے پنڈ دا نقشہ کھول کے میرے ساہمنے وچھا دتا۔ تھوڑی دیر وچ ہی سارے پنڈ دی سیر کروا دتی۔ چاچے نے چلدے چلدے سارے پنڈ دی پرکرماں کرا دتی۔ کنا کجھ پرانا ڈھکیا ہویا نروستر کر دتا۔
میں من ہی من وچ ایہناں گلیاں وچ گھم رہیاہاں۔ایہناں نال میرا عشقَ ہے... اس مٹی نال میری بڑی گوڑھی سانجھہے۔مینچاہندا ہاں میں ایہناں گلیاں وچ بہاراں کھلار دیاں’ مرچاں وار دیاں’ کارپٹ وشا دیاں... ایہہ میری جمن بھوں...۔ اس پنڈ دا ہر گھر’ ہر گلی’ موڑ میری عبادت گاہ ہے۔’ جذبات وچ میریاں اکھاں ترل ہو جاندیاں ہن۔
‘لے پردیسی جواناں! سنان پانی کر لے پہلاں۔’
چاچے نے بمبی دا کمرہ کھول کے بٹن نپ دتا۔ پانی دی چاندی رنگی موٹی لمبی دھار ٹھنڈا ٹھار ہوا دا جھونکا چھڈدی کلھ کلھ سنگیت پیدا کرنلگی۔آپلاگلی کیاری وچوں بھوکاں والے گنڈھے پٹ لیایا تے گندھالا لے کے بمبی دے باہروں نکر پٹن لگا۔
‘وارث شاہ لکائیے جگ کولوں بھاویں اپنا ہی گُڑ کھائیے جی...۔’ اوہ گنگناؤندا جوانی والیاں ٹاہراں تے اُتر آیا۔
سنترے دے چھلڑاں چ کڈھی چٹی نتری ہوئی دارو دا اک ادھ ہاڑا ہی مینوں اسمانی لے اڈیا۔ نکے نکے وی آئے تے وڈے وڈے وی آؤندی رہے۔اک حسین سپنے وانگ ست کست کردے اوہ میرے ذہن ‘چوں لنگھدے رہے۔ امریکہ دے سکے خشک میویاں والا لفافہ کڈھ کے میں پرنے تے ڈھیری کر دتا۔ ساریاں نے گورو دے لنگر وانگ بڑے پریم بھاوَ نال تنکا تنکا کھا کے آنند مانیا۔
پنڈ دے تخت پوش دے ساتھی تے ہور جس جس نوں جویں جویں پتہ لگا’ کالے جادو والے کسے غیبی شکتی والے بابے وانگ میرے ادالے اکٹھے ہوندے رہے۔تکیئے والے’ ستھ والے’ سکول والے’ بھٹھی والے’ سارے یار بیلی جن جن سنیاں ساری پرھے چاچے دی بمبی تے آن ڈھکی۔
تیر کمان وانگ کبا ہویا لک ڈنگوری کھڑکاؤندی ماتا جسو آؤندی ویکھ کے ہسدی فضا تے سراپیا جیہا ماتم چھاگیا۔مینؤٹھ کے پیریں ہتھ لایا۔ اوہ میرا سر پھڑ بیٹھی۔
‘شکر اے میرا پت آیا کنے چراں بعد۔'
'پت! ویکھ لے اوہ وی دن سن’ جد لوک کہندے سن’ ایہہ گھڑی وی نہیں تے پل وی نہیں۔’ میرے ول اشارہ کردی ماتا جسو کہہ کے چپ جہی کر گئی’ من بھر آئی تے میرا من وی بوجھل جیہا ہو گیا۔
‘ہاں... جد تینوں جادو پائے سن’ ٹونے کیتے سن’ تویت کھوآئے سن تینوں...۔’
اُداسی چ بسکدی اوہ مسکڑیاں وچ ہسی تے میرا وی ٹھہاکا نکل گیا تے نال ہوراں دا قہقہہ ٹاہلی اپر آلھنیاں چ آسرا ٹولدے پنچھیاں نوں بے آرام کر گیا۔
‘ہاں...ہاں... جد مینوں پنج وڑ والے موٹے جہے سادھاں اگے جا بٹھایا سی’ میری دادی ماں نیں۔’
‘ہاں بچہ بول! کی اوہر ہے تینوں؟ میریاں اکھاں وچ جھاک۔’
اک موٹے جہے سادھ نے چمٹا کھڑکاؤندے اپنے پٹیاں دیاں لٹاں پچھے سٹدے’ میری ٹھوڈی اپر کر کے اکھاں ‘چ خماری جہیبھر کے پریم بھجے بول سٹے سن۔
‘جی بابا جی! مینوں کوئی بیماری نہیں۔’
‘ہاں... ہاں اتھے جو وی آؤندا’ سبھ ایہو کہندا... ایداں ہی کہندا... پر ایہہ ویکھ ڈنڈا پیر!... ایہنوں ویکھ کے سبھ چت ہو جاندے نے تے رہندی کھوہندی کمی ایہہ پوری کر دیندا۔’ بابے دیاں اکھاں وچ روہ تے کھڑکدا چمٹا ویکھ کے میرا اندر ہل گیا۔ ‘بابا جی... انتر دھیان ہو کے ویکھو’ چنگی طرحاں... چنگی طرحاں؟’ میری دادی دی ارجوئی سی۔
‘ایہہ بیمار رہندا... ہر وقت چپ چاپ! ایہنوں بھکھ تیہ وی گھٹ ہی لگدی ہے’ کھاہدا پیتا نہیں لگدا’ نگھردا ہی جاندا دنو دن۔’ دادی ماں نے ہتھ جوڑے۔
‘سبھ ٹھیک ہو جےَ گا ماتا جی! گھبراؤ نہ۔ جوانی ‘چ قدم رکھدے جوان تے سنکھے سندر کُڑیاں مُنڈیاں نوں اوپریاں اؤہراں جلدی نپ لیندیاں نیں۔’ بابے نے میرے ول نظارے عنایت کردے کٹاکش جہی ماری۔
اوہ چونکڑی مار کے اکھاں میٹ بیٹھا۔ انگیٹھے اُتے دُھکھدے دھوف اگربتیاں دی سڑیہاند ‘تے ڈھولکی’ چھینیاں’ چمٹیاں دا شور دماغ نوں چڑھ کے سن کرن لگا۔ بابے نے دو چار ویراں سر گھمایا... ہلایا اکھاں کھول کے اپر نوں’ اسمان ول جھاکیا تے پھر چمٹا میرے ول ٹیڈھا کر دتا۔
‘بابا جی میں سر نہیں جے مارنا۔ میرے ‘تے مہربانی کریو۔’ میں ڈریا نہیں۔ اپنا درڑھ وشواس دو ٹک ظاہر کر دتا۔ ‘ہاں لبھ گیا... بہت قصر ہے اسنوں... بڑی بھیانک مارو اوہر ہے’ بڑا گستاخ بھارو پہرہ ہے اس دے مستک تے۔’ بابے نے پھر چمٹا ہوا وچ چھنکایا۔
‘دھن ہو مہاراج! تسی سبھ گھٹ گھٹ دی جاندے ہو۔’ دادی نے پھر ہتھ جوڑ کے سر نوایا۔
‘ایہنوں بھیرو ناتھ دی چونکی ہے۔...تے تے ہور ڈھائی تویت پئے نے... ایہدا اندر گال رہے نیں۔اہدیچاچی نے کھوآئے نے کھیر وچ پا کے... پئی ایہہ شریک ایداں ہی ایتھے ہی گھٹ گھٹ کے گھل گھل کے ختم ہوجائے۔اہدائگا کیل دتا اس کم ذات نیں۔’ کہندے کہندے بابے نے خونخار نظراں ‘چوں زہر اگلدے میری دادی ماں نوں اندروں ہلون دتا۔
‘نہیں بابا جی نہیں! میریاں نہاں اےداں دیاں نہیں۔ اوہ تاں سکیاں بھیناں وانگ رل مل کے رہندیاں نیں۔کوئی ہور کلہینی ہوؤُ پواڑے پاؤنی۔ حلیہ دسو پیر جی۔ میں اوہدیاں جنڈیاں پھڑ کے تہاڈے پیش کراں۔’
‘نہیں بے بے! فقراں دا تیر ایویں پھوکی مار نہیں کردا۔’
ماں دیاں بھباں نکل گئیاں سن۔ اوہ واپس آ کے کئی دن اندروں باہر نہیں سی نکل سکی۔ مینوں سکھاؤندی رہی سی پئی بابے دے ایہہ بول پنڈ جا کے کسے نوں نہیں دسنیں۔
‘کہندے نیں نہ! بابے نے تنیاں نال پنجاہ بندے کھچ لئے سی’ او ویرے کجھ ساڈا وی سر پتہ لینا سی۔ پنڈ دے دو چار بندے مریکا لے جا کے یادگاری کم کر دیندا’ کلا بیٹھ گئیں جا کے۔’ لنگ ماردا آؤندا ننجو جو میراتکیئے دا ساتھی سی’ نے گجھی رمزی چوٹ مار کے جپھی پا لئی تے چلدے نکال دا نکا موڑ دتا.۔
‘دھن بھاگ میرے! جیہدے نال میری تشبیہ کردے او’ کئی انسانی جامے پا کے اوہدے تاں کوئی جتی دے وی پاں پاسکو وی نہیں بن سکدا’ میں کون آں کسے نوں کھچن والا۔’ میں اٹھ کے اوہنوں جپھی وچ گھٹ لیا۔
‘آ اوئے یارا میریا! توں تے کملیا سپنا ہی ہو گیا! آپاں تاں بھراوا’ تیری ٹھنڈی مٹھی ہوا دے جھونکے دا انند مان مان کے ہی دھرتی توں اپر اپر اڈدے جائیدا۔ چنگا ہویا توں آ گیا۔ تیرے بھتیجے نے دسویں پاس کر لئی ہے... تے نال لگدے ہی میں اس دا پاسپورٹ وی بنوا دتا... ایجنٹ واقف کار سی میرا۔ لے جائیں اوہنوں بھاویں بھلکے ہی نال اپنیں۔ ویچ دیؤں چار کلے... اسیں تاں ساری عمر لنگھا لئی جھوٹے کٹ کٹ کے... منڈا موج لؤ تیرے وانگ۔’ گھچیاں دا رتو اپنا مسلہ واہ لیا۔
ملکھی سانسی نے ڈھول تے ڈگا آن لگایا۔ اوہ کلیان کرن لگا۔ ننجو نے دبکا مار کے چپ کرا دتا۔ میں چاہندا سی ملکھی کولوں اپنے سارے پچھلے اگلے کنبے دے تے وڈے وڈیریاں پرکھیاں دے نام دی مہارنی مہما سنی جاوے۔ پر ساتھیاں دا روں رنگلا ہون کرکے’
‘آہ لے! تے توں سویرے آویں۔’ نال کم سارنا پیا۔
سو دا پتہ پھڑ کے اس دیاں وراچھاں کھڑ گئیاں۔
‘ویل بئی ویل! مریکا والے پنو شاہاں دی ویل! بلے بلے... رب ودھاوے... لکھیں کروڑیں پچاوے۔’ شبھ اسیساں دے گپھے ونڈدا اوہ آپے ہی ہاڑا پا کے چڑھاء گیا تے کاجو دی مٹھ بھر کے اڈی تے نچدا گھمدا پھلاؤنیاں دیندا ڈھول تے ڈگا ماردا چلدا بنیا۔
‘دیالتا تے دان پن دے نام تے اس پنڈ دی طوطی بولدی سی۔ کوئی منگتا’ بھکھا’ بھکھاری’ کمیں کمین آس وند اس پنڈ ‘چوں خالی نراس ہو کے نہیں سی مڑدا۔ رولیاں ویلے وی گوریاں نوں داکھو دانہ دین والے انقلابی کئی ویراں لکدے لکاؤندے ادھر آ کے پرشادا پانی چھک کے اپنے منتوَ ول ودھ جاندے۔سرکاردے سوہیئے اوہناں دی پیڑ نپدے کئی ویراں پنڈ نوں گھیرا آ پاؤندے۔ اوا توا بولدے اس پنڈ نوں اتوادی انقلابیاں دی پناہ گاہ گرداندے لوکاں نوں طرحاں طرحاں دے کشٹ تسیہے دھمکیاں دیندے پر میزباناں نے ہمت نہینہاری۔پنڈدیاں سکھیاں سوانیاں خریت پاؤن وچ سبھ توں موہرے اگے سن۔ ایسے لئی سخی توں ‘سکھیرا’ نام پے گیا سدا۔پتانہیں ہن کیہدی نظر لگ گئی! کیہدی مار وگ گئی۔اینابھرشٹیا گیا میرا سوہنا پیارا پنڈ۔’ دولے سرپنچ نے بڑے فخر نال پنڈ دی ہسٹری الدی۔ ‘او پُت سانوں تاں کوئی سمجھ نہیں پئی’ ہُن ایہہ کیہ کیہ ڈرامے ہوئے۔ پہلاں کالے جمدوت آئے۔ اوہ جیہڑے اپنے آپ نوں اپرلی اکال پرکھ دی فوج کہندے سن تے پھر کالیاں بلیاں آئیاں’ اکھے اسیں سرکاری کھوجی ہاں... تہاڈے ہمدرد۔ ایہناں سرکاری کھوجیاں نے وی اوہی کیتی جو پہلے کر گئے۔ جو چھلی پونی’ ساہ ست’ عزت پت باقی سی’ اوہ ایہہ لٹ پٹ کے لے گئے۔ پچھوں لال وردی والے امن قنون دے راکھے آن پہنچے’ اکھے دسو اوہ کون سن؟ کدھر نوں گئے؟ تسیں پھڑے کیوں نہیں؟ تسیں اوہناں نوں دُدھ پلایا؟ روٹی کیوں کھوآئی؟’ بے بے رون ہاکی پاگلاں وانگ ہو گئی’ جویں اس دیاں اکھاں چوں ہنجو ٹپ ٹپ نکل کے اکھاں پتھر کر گئے ہون۔
‘اوہ لوک وکھ وکھ مکھوٹے پہنی اسالٹاں وچوں گولیاں بکھیردے گلیاں دے کتیاں نوں بھونکدے چھڈ جاندے’ ستیاں دی نیند حرام کر جاندے’ کالجے دھڑکو لگا جاندے’ اگ ورھا جاندے’ گڈیاں بساں وچ لاشاں وچھا کے تُر جاندے’ برودی گندھ ہوا وچ کھنڈا جاندے۔’
‘اوہ لال ہنیری جیہڑی دِلی توں نکل کے امرتسر آئی’ سارے پنجاب وچ اس دی گردش اڈی تے اس جھکھڑ دے وڈے وا ورولے’ اس پنڈ تے جھلے۔ اتواد دے ہنیرے وچ آپنیاں نے اپنے ہی مارے۔ دسندھا سنگھ اس پنڈ دا پہلا پہلا بنیاں اکو اک ٹھانیدار آپنیاں شریکاں دی گولی دا نشانہ بنیا’ اکھے اتواد دے لیکھے لگ جائیگا۔ آپنیاں نے اپنیاں کڑاں کڈھیاں تے دشمنیاں پگائیاں۔ موت ننگی ہو کے ساڈیاں گلیں وچ نچی’ سرعام نچی۔ لوکاں ننگ ویکھ کے ڈر شرم دے مارے کن مُونہہ ‘چ انگلاں دے کے اکھی گھسن دے کے اندر وڑ کے کنڈے مار لئے۔’
‘اک کلہینے دن سویرے چار وجے ہی بھائی دی سنگھی آ گھٹی کسے نیں۔ اس دا دن چڑھن دا سنیہا دیندا جیکارا سنگھی وچ ہی اڑ گیا۔
‘پنڈ نوں پولیس نے گھیرا پا لیا ہے۔ سارے منکھ ہتھ اچے کھڑے کرکے گھراں توں باہر نکل کے سکول وچ پہنچ جاؤ۔ کوئی لکن جاں دوڑن دی کوشش نہ کرے۔ گولی مار دتی جائے گی۔’
اس منحوس چیتاونی نے ہتھاں دیاں چھڈا دتیاں۔ پھر پورا قہر ورتیا ساڈے پنڈ تے۔ ملٹری تے پولیس والیاں سارے پنڈ دے پگ بنھ بندے سکول وچ اکٹھے تاڑ لئے۔ گھر گھر تلاشی دے بہانے بہوآں بیٹیاں نال کیہ کیہ ککرم کرکے سنتالی دے اجاڑے دی یاد تازہ کرا دتی۔ پیٹیاں کوٹھیاں ٹرنک بھڑولیاں پھول پھول کے سبھ ٹومب چھلا لے کے پترا واچ گئے۔ جیہڑے نوجوانا نے ورودھ کیتا’ اوہناں نوں پگاں نال بانہاں پچھے بنھ کے بھیڈاں بکریاں وانگ ٹرک وچ گھسوڑ کے لے گئے کوہن مارن واسطے۔’ زیادتی دی انتہا بیان کردیاں ترل ہوئیاں اکھاں ویکھ میں وی رومال نال مُونہہ ڈھک لیا۔
‘اسے ہی دن شیر نتریا سی پھر... بابا سکھا۔ ایہہ ظلم جبر ویکھ کے ہی اوہ پرگٹ ہویا سی۔ خبر ملن تے اوہنے تے گربچن سنگھ مانو چاہل نے ایہہ ٹرک جوڑے والی نہر تے جا گھیریا سی تے سارے منڈے چھڈا لئے سن۔ سنت بھنڈراں والے دا پورا سمرتھن تے تھاپڑا سی ایہناں پنتھک جرنیلاں نوں۔ بعد وچ پھیر کئی دن پنڈ تے پورا نادرشاہی قہر ورتیا سی۔ چھاپیاں توں ڈردے لوکاں نے اپنے بچے بہو بیٹیاں وانڈھے بھیج دتیاں سن۔’ بھگوان دیاں چوڑیاں اکھاں وچ ججھارو ڈورے ڈلھک پئے۔
‘پنج سکھے مرے نے اس پنڈ دے’ اس ہنیری وچ۔ اک سکھا سکھے نے مار دتا۔ دوجا پولیس نے مار مکایا’ تیجا سکھا لوکاں نے مار دتا پنڈ دے ہی لوکاننیں۔چوتھاسکھا سنگرور جیل وچ نظربند ساتھی قیدیاں نال گھٹیا لنگر پانی دے خلاف جوجھدا پولیس مقابلے دا شکار بنیا۔ پنجواں اس ہونی توں بچدا دربار صاحب چلا گیا۔ بری قسمت نوں اتے گھیرا پے گیا۔ کالی غرض ویلے اوہ اتھے قابو آ گیا۔ اس ویلے بھارتی فوج نے شردھالوآں دے ٹرک بھر کے باہر لجا کے کجھ آپ مار دتے’ کچھ بارڈر ‘تے لجا کے لاہ آئے۔ ایہناں دی گولی توں جو جیؤندے بچ گئے’ اوہ اوہناں دے قابو آ گئے’ جیلاں وچ گل سڑگئے۔ہونجھا پھیرلہر چلی سی اس ویلے۔ سرکار نے ایہناں دا نام نشان مٹاؤن لئی ہونجھا پھیریا۔
دوجے پاسے ایہناں کھاڑکو سنگھاں نے داج’ دہیز’ نشے’ شراب’ کڑی مار’ نڑیمار تے ہور ہر قسم دیاں سماجک کریتیاں جو پولیس تے قنون نہیں ہٹا سکے’ دے خلاف لک بنھ کے سنگھرش ارنبھیا تے اس لہر نے سمیٹ دتے... اس ہونجھا پھیرجھا لہر نیں۔ سماج دیاں کریتیاں نوں ٹھلھ پا دتی سنگھا نیں۔’ منجیت نے اس لہر دی پٹھ ٹھوکدے اپنے آپ نوں سماج سدھارک تصور کیتا۔
‘کپتے گل نے اپنے بندے’ غلط عنصر وچ گھسوڑ کے ایہناں نوں بدنام کر دتا۔ اوہناں کالیاں بلیاں دیاں غلط حرکتاں تے انمنکھی کارنامیاں نال لوکاں دی ہمدردی ختم ہو گئی۔’ لکھے حولدار نے چشم دید گواہاں وانگ نبیڑا کر کے فیتیاں دی لاج رکھ لئی۔
‘پنجویں سکھے دی اج تک کوئی اگھ سگھ نہیں نکلی... لاپتا ہے۔ کدے خبر ملدی اوہ نظربند ہے جودھ پور جیل وچ’ کدے پاکستان ہون دی کنسو ملدی... پر کویں وی ہے’ سرکار نے اسنوں لاپتا کرکے کیس مثل بند کر دتی ہے۔ ماتا جسو دی دوتھ ننہ... اس دی ودھوا جو پڑی لکھی بی. اے. پاس سی نوں ترسو ترسی نوکری مل گئی... ریل وچ۔ اوہ وچاری بڑی صبر سنتوکھ والی اس دا انتظار کری جا رہی ہے۔’ سادھو اؤریٹ دی آواز سی۔
‘ہُنے ہُنے خبر آئی ہے کہ اوہ جیندا ٹھیک ٹھاک ہے پاکستان جیل وچ تے سرکاراں نے اجیہے بندھکاں نوں چھیتی ہی چھڈن واسطے ہتھ ملا کے فیصلہ کر لیا ہے۔ مینوں اج ہی بڑے بھروسے یوگ سوتر توں خبر آئی ہے۔’ ترنتارن جاندے کالج پڑھدے دلبیرے نے آ کے خوش خبری سنا دتی۔
‘دھن بھاگ وے ربا’ بہڑیں نیڑے ہو کے! تیرے گھر کیہ گھاٹا اے!’
پہلاں اڈی خبر دی تصدیق سن کے ماتا جسو نے اپر نوں جھولی اڈی۔ ساریاں نے اس دی ارداس وچ شامل ہو کے اس دے لا پتہ دوہترے دی صحیح سلامت واپسی دی کامنا کیتی۔
‘ودھی نوں کی گھاٹے! اوہ ویکھ اچھرو! کویں ویہہ سالاں بعد آ نکلیا’ ہٹا کٹا سانھ وانگ پھٹیا۔ سارے کہندے سی مر کھپ گیا کدھرے’ اوہنے واپس نہیں مڑنا۔’ چنتاتر ماحول وچ صاحبی نے امید دی ہور نویں کرن لشکا دتی۔
‘کون؟ کیہڑا اچھرو؟’ میں یاداں دے پچھواڑے جھاتی مار کے کچھ پھولن دی کوشش کردا ہاں۔
‘توں نہیں جاندا’ اوہ بہت سالاں بعد مڑیا سی سادھ بن کے’ گل وچ بڑی لمی مالا پائی لام لشکر لے کے۔’
‘ہاں... کیوں نہیں! مینوں یاد آیا’ اچھر پہلوان! میں چنگی طرحاں جاندا ہاں۔ اُنی سو سنتالی دی قتل عام’ دنگے تے ونڈ ونڈائی توں بعد اتھوں پاکستان گیا اک مام دین جلاہا ہر سال واپس آ کے سارا دن اتھے آ کے پنڈ پرتی اپنا ہی جتاؤندا۔دن تخت پوش تے بتاؤندا سی تے رات نوں اپنے چھڈے گھر ہی سوندا بہندا سی۔ حالَ پاہریا کردا سی کہ اس دا ادھر دل نہیں لگدا۔
اک دن ساڈے سکول لاگیوں دو جیپاں’ اک پاکستانی تے دوسری بھارتی دھوڑ اڈاؤندیاں لنگھیاں۔ اسیں سکول دے منڈے ہو ہلا کردے اڈدے گھٹے ‘چ لتھ پتھ جیپاں دے پچھے دوڑے۔ اوہی مامدین ہتھ وچ گندھالا تے پوڑی لے کے اچھر دے گھر جا وڑیا۔ پوڑی لا کے شتیر دے تھلیوں سیمنٹ دی چپر لاہی تے سونے دیاں اٹاں کڈھ لیایا۔ دوہاں دیشاں دیاں پلساں تے پرھے پنچائت دے ساہمنے تولیاں۔ مینوں چنگی طرحاں یاد ہے’ پنج سیر سونا سی اوہ۔’
‘اس ویلے اچھر گھر نہیں سی۔ شام نوں جد اس نوں پتہ لگا کہ اس دے گھروں اتنا مال چلا گیا’ اوہ پاگل ہو گیا بھاویں بہت کچھ نقد ناواں تاں اسنوں پہلاں گہیریاں وچوں وی لبھیا سی۔ پاگل مست ملنگ ہو کے اوہ کسے ٹرک ‘تے چڑھ کے ڈھاکے بنگالے چلا گیا۔ کہندے ناغہ سادھو سمجھ کے لوکاں اوہدا ننگ ڈھکیا۔ اوہنوں لیڑا کپڑا دتا۔ عورتاں اس دیاں چیلیاں بن گئیاں۔ چھیتی ہی اوہ اک شاندار ڈیرے دا مالک بن گیا۔ چنگا نانواں اکٹھا کرکے لیا کے گہنے پیا زمین بھانڈا چھڈایا۔’ مہیندر سرپنچ نے لڑی نال لڑی جوڑ دتی۔
‘ایہہ وی آیا کھڑا سمجھو۔’ اسیس ورگی پیشین گوئی دے کے بابے مولا سنگھ نے ماتا دیاں آندراں ٹھنڈیاں ٹھار کر دتیاں۔
سارے سروتیاں نے ہسدے ہسدے ہاں ہوں ہنگارا بھردے کہانی سرے کنڈھے لائی۔
ڈرامے دے سارے نویں پرانے پاتر اپنی اپنی بولی بولدے اپنا کردار نبھاؤندے تل پھل حصہ پاؤندے رہے۔ سوہن سنگھ کالیا’ سنتا سنگھ پھراں والا’ رگھا سادھ’ شنگارا سنگھ ہٹی والا’ اندر سرپنچ’ مسو بھٹھی والا’ چوڑھ سنگھ کلکتے والا آدی دے کارنامیاں دی چرچہ کچرچا مٹھیاں یاداں دی لوری وانگ اوہناں دی وی حاضری لگا گیا۔
کھانا کیہ کھاہدا’ کتھے کھادھا کاہدے نال کھادھا سپنے جہے وانگ میرے من وچ مستاؤندارہیا۔ٹھنڈی ٹھنڈی ہوا دے رمکدے جھونکے لوریاں دیندے رہے۔ پتہ نہیں کنے سالاں بعد اجیہی گوڑی بے فکری نیند آئی۔
نال دی حویلی وچ ٹاہلی تے بیٹھے ککڑاں نے کھنبھ جہے چھنڈے تے بانگاں چھوہ دتیاں۔ اس توں اک دم بعد سنکھ پورن دی آواز تے پھر بھائی نے جیکارا بلایا تے دن چڑھن دی چتاونی دتی۔ درختاں تے بیٹھے چڑیاں کانواں’ جنوراں نے چوں چوں کرکے سویر دا سواگت کیتا تے ہولی ہولی ایہہ چڑی چڑولڑ راگ بن گیا۔ پاسے دیکھیا’ چاچے دی منجی خالی’ شاید باہر چلے گیا سی جنگل پانی واسطے۔ کجھ دیر بعد واپس آیا داتن کردا ہویا۔
‘لے بھئی شیرا... داتن کر لے۔ اٹھ سومن ہو... سنان کر لے’ پاٹھ کر لے۔ زبانی کرینگا کہ دیاں پنج گرنتھی؟’ اسنے بڑے سہج سبھا مینوں ٹوہیا تے ہدایت کیتی۔
‘توں تے بہت ہو گیا رات! تینوں پتہ راتیں جسو آئی سی وچاری ڈگدی ڈھہندی ڈنگوری کھڑکاؤندی۔’ اوہ وراچھاں وچ ادھا کو ہسیا۔
‘ہاں... ہاں... پتہ ہے... چنگی طرحاں... میں اس نوں جپھی پائی سی اٹھ کے تے اس دیاں ہڈیاں مینوں اجے تک چبھ رہیاں نیں۔ میں نہیں سی چاہندا کہ اسدی دکھدی رگ چھیڑ کے اس نوں ہور دکھی کیتا جائے’ اس لئی میں ہور کوئی گل جان بجھ کے نہیں چھیڑی۔’
‘کنا موہ کردی وچاری! اوہ تینوں بانہاں ‘چ لے کے کنا چر روندی رہی سی... وچاری جسو! نالے اوہ کہہ گئی حاضری اسدے کولوں کھانی۔’ چاچے نے اس ولوں دعوت دے دتی۔ شاید میرے کولوں چھٹکارا کرنا چاہندا ہووے جاں اس دیاں نونہاں اس نوں کوڑدیاں ہن جویں میں سنیا سی’ اس لئی گھر نہ لجاؤنا چاہندا ہووے۔’ میرے من وچ کئی شنکے جوار بھاٹے وانگ اچھل پئے۔
ماتا جسو دا نام آؤندے ہی ہتھ ‘چ ڈانگ پھڑی جسو’ تکڑے بھارے جسے دی مالک! پھر میرے ساہمنے آ کھڑی ہوئی۔ مرداں نالوں نگر سی اس دا سریر تے بندیاں نالوں تکڑا سی اس دا للکارا۔ دساں آدمیاں دے ساہمنے اوہ اکلی ہی ڈانگ لے کے دساں تے بھارو ہو جاندی سی۔ آسے پاسے دے کھیتاں والے معدے بھونڈاں دی کھکھر! نال لگدیاں وٹا وڈھ وڈھ کے اپنے کھیتاں ول ملا لیندے۔ رات براتے لگے پانی دے کھال ‘چوں ڈانگ نال موریاں کرکے جاں نکا توڑ کے پانی چوری کر لیندے۔ وچارا موہن سنگھ شریف منڈا... اسنوں شریکاں دے ہان دا کرن لئی تے اوہناں دے ساہمنے ٹمبا لے کے کھڑان دی جرئت تے جان جسو نے اسدے روم روم وچ بھر کے اسنوں جی اون جوگے کر دتا۔ دو بچے ہوئے اوہناں دے’ وڈی دیپو تے پھر دیپا۔ پھر اوہناں دی اڈی ہوئی جھولی خالی ہی رہی۔دیپو نوں ویاہ دتا’ شاہاں دا منڈا سی اوہ برجاں دا... چنگا دھوئیں والا گھر! پٹی آہڑت سی اوہناں دی منڈی وچ۔ لوکاں نوں بیاجو رقماں دین وچ مشہور سی اوہ ٹبر...پر چھیتی ہی شاہاں نوں لہنیداراں نے کھا لیا۔ اپروں ہڑ آؤن کرکے کساناں نوں بیاجو دتیاں امانتاں ڈب گئیاں۔شاہاں دا ٹبر کنگالی وچ ڈب گیا۔
مانو چاہل دے میلے دیپے دا گھلیا جلیبیاں دا ڈونا اناڑی منڈا پالو دی تھاں اس دی بھرجائی نوں پھڑا آیا پر اس نے سبھ کجھ سمجھدے پڑدا پا کے گل آئی گئی کر دتی سی۔
اِک دن دودھ لین آئی توں مجھ اٹک گئی تے اوہنوں دیپے دی مدد واسطے مجھ نوں بھاڑا پاؤنا پیا۔ کجھ دناں بعد پنڈ وچ اک سندھک جہی اڈی’ بھاپھ جہی نکلی کہ باقی پریاں دی پالو جے اوہناں دے گھروں شام سویرے ڈولو وچ باندھوا دودھ لیاؤندی سی کنھاں چر اوہناں دے گھروں نہیں سی نکلی۔ کیہ دا کیہ بن گیا۔
کندھاں نوں کن وی ہوندے نے تے اکھاں وی ہوندیاں نے پر اوہ غلطی وی کر سکدیاں نیں۔ میسنیاں کچیاں کندھاں نے خوشبواں بھری اس گپت پٹاری دا مُونہہ جھرنے تھانیں باہر گلی ول کھول دتا تے اکھیں ڈٹھیاں سبھ اگے بھگتا دتیاں۔
اک مہینے دے اندر اندر مانو چاہل والے سوئے دے پل دے وچکار پہنچے دیپے نوں دوہاں پاسیاں توں برچھیاں نے ونھ سٹیا سی۔ اکلے کارے توں تاں اوہ ڈاہ نہیں سی دین والا۔ وڈی ڈھیری دے ادھ دا اکلا مالک بوریاں چنگھ کے جوانی چڑھیا بھنگ دے بھاڑے اڈ گیا دیپا! جسو دا اکو اک منڈا۔
برچھیاں نال ونھیا پیا... دیپا شیر! ہاہاکار مچ گئی... سارے کانواں رولی پھیل گئی۔ میں وی دوڑیا سی واہناں وچوں ڈانڈے مینڈے جلدی پہنچن دی تاک وچ تے ڈٹھا شام سویر ہزاراں ڈنڈ بیٹھکاں مارن والا ڈھٹا... لہو دے چھپڑ وچ اکھاں کھلیاں بانہاں کھلاری’ نوں نسل لتاں وچھائی پل نوں ملی پیا سی۔ ویکھدے ویکھدے اس دی سج ویاہی جس دا چوڑا وی اجے میلا نہیں سی ہویا تے نال جسو... ماتا جسو... ڈگدیاں ڈھہندیاں آن پہنچیاں۔ اجے پچھلی ترتالیں ہی کھوہ دے چبچے وچ نہاؤندیاں تیل مالش کردیاں پٹاں نوں تھاپی مار کے اس نے گامے نوں نہورا ماریا سی۔
‘توں سالیا کڑیاں ہی جمی جاناں... ویکھیں اس شیر دے! منڈے ہی جمنے نیں’ نوں دس باراں۔’ اوہ آپ ماں پیو دا اکلا کارا پت سی تے اپنے ماپیاں دی باراں جمن دی خواہش دی پورتی لئی اوہ پہلے ہلے ہی تیاری کر بیٹھا سی۔
دو چار گھنٹے اس دی لاش سڑدی رہی سی تکھڑ دُپہرے پل دے وچکار۔ پھر تھانا آیا سی۔ دروغے نے مُونہہ اگے رومال رکھ کے لاش نوں بوٹ دے ٹھڈے نال ہلونیاں سی تے پھر اپنی ڈائری وچ کچھ لکھیا سی۔
‘لے جاؤ ایہنوں ترنتارن ہسپتال پوسٹ مارٹم واسطے۔’ اس نے بانہاں پھیلائیاں۔
‘میرے پت نوں ہور نہ چیریو وے لوکا... نہ وڈھیو ایہنوں ہور۔’ ماتا نے ترلے کڈھے سن’ نونہہ نے ہاڑے پائے سن۔ اوہناں دا ورلاپ جھلیا نہیں سی جاندا۔سوکھینے ماتا دے کناں وچ کجھ کیہا۔ کجھ سمجھاؤن دی کوشش کیتی سی۔
‘اسیں کیس کرکے کیہ لینا؟ ساڈا شیر نہیں مڑنا واپس۔’ ماتا مقدمہ کرنا نہیں چاہندی سی پر دروغے نے نانہہ وچ سر ہلا دتا سی۔
روندی کرلاؤندی ماتا توں دھنگوزوری گڈے تے پرالی سٹ کے لاش اپر ٹکا دتی۔ اوٹھنے ‘تے پیر دھر کے اک سپاہی جولے تے چڑھ کے گاڈیوان والی تھاں براجمان ہو گیا تے گڈا ترنتارن ول سوئے دی پٹڑی پے گیا۔
اس رات اسے کھوہ تے ککڑ بھنیا سی چوکیدار تے سوکھے نے رل کے تے مرن والے دی ہی کینیں چوں اس دے ہتھیں کڈھی بچی ہوئی دارو پی کے دروغے نے وڈا سارا ڈکار ماردے ڈھڈ تے ہتھ پھیریا سی۔
‘بابا جی گواہ کوئی گھر دا بندہ رکھ لؤ۔ بیگانے تاں بعد وچ پیسے لے کے کچہری جا کے جج دے ساہمنے مکر جاندے نے تے سرکار دا کیس خراب کر دیندے نیں۔ مینوں جو کہو میں لکھ دیاںگا۔ پھانسی چڑھاواں گا سالیاں نوں۔’
تھانیدار نے موہن سنگھ نوں بھرما لیا سی۔
‘سنتوکھے نوں موقعے دا گواہ بنا لؤ’ گھر دا بندہ ہے۔’ نوٹاں دی تھبی پیش کرکے موہن سنگھ نے ہتھ ملا کے ترلا جیہا کڈھیا۔ تھانیدار نے موہن سنگھ نوں جپھی وچ لے لیا۔
رنڈی ہوئی سج ویاہی نے اوہناں نال جیون بھر رہن دی ضد کیتی پر سال کھنڈ بعد زمین بھانڈا اپنے نام کروا کے پچھا کر گئی اکھے ایہہ پنج پہاڑ زندگی کویں گزرنی ہے۔ ایہہ کبہ ہویا بڈھیپا پھر اپنی رہندی زندگی گزارن لئی سہارا ٹولن لگا تے اخیر دیپو نے اوہناں دی ڈنگوری پھڑن دا اپرالا کیتا تے اپنے سکھے نوں اوہناں دی جھولی پا دتا۔
چاہ دا کرمنڈل لئی اک بچہ تے نال اس دی ماں جاپدی تیویں نے ست سری اکال کہندے مسکراہٹ کیردے میری سوچ اڈاری بھنگ کر دتی۔ پونے وچ لپیٹے پراؤنٹھیاں دی مہک ہوا وچ کھنڈ گئی۔
‘باپو جی گردوارے گئے نیں’ رول ہے اوہناں دی ذرا لیٹ آؤن گے۔ تسیں بھا جی! ناشتہ لے لؤ... ماتا ول ہنے جانا ہے تاں منڈے نوں نال لے جائیو۔’ بنا کسے حیل حجت توں بی بی نے اپنا سنیہا بھگتا دتا۔
میں من ہی من وچ ہیٹھی جہی محسوس کیتی۔ چاچے دی گھر وچ نہاں پتاں نال ان بن رہندی ہے جویں میں سنیاں سی۔ کھورے ایسے لئی راتیں گھر نہیں لے کے گیا۔ میتھوں جلدی چھٹکارا کرنا چاہندے نے شاید۔
‘او کے دھنواد!’ کہہ کے میں اگلے دوار ول مُونہہ کیتا۔ ‘آ پت دھن بھاگ!’ سدا بہار کھش رہنی ماتا سؤن دی پھلواڑی وانگ کھڑی پئی سی۔
‘آ وے پت! ویکھ تیرا آؤنا ہی کنا بختاور ہویا۔ میرے اُجڑے ویڑھے چ پیر پاؤندے ہی بہاراں آ گئیاں۔ اوہ مُڑ آیا... اوہ مُڑ آیا... اتھوں جتھوں جا کے کوئی واپس نہیں مڑدا۔’
اوہ جھلی کملی ہوئی بولی جا رہی سی۔ بہت جذباتی موڈ وچ میرا مُونہہ متھا چم چم بھیوں چھڈیا سی اس نے۔ میرا آپا ترپ ترپ چوء رہیا سی اس دیاں آندراں ‘چوں نکلے جذباتاں دے وگے ہڑھ نال۔ چٹے سادے جہے کپڑیاں ‘چ تیار ہوئی پھلاں وانگ کھڑی بی بی میں پچھان لئی۔ اوہی کل والی بی بی اگے ہو کے ہتھ جوڑدی نوں میں سر تے ہتھ دھر کے پیار نال اشیرواد دتی۔
‘رب تیرا سہاگ سلامت رکھے۔’
میرے مونہوں آپ مہارے دھر اندروں نکلی اسیس نال اوہ بڑا نگھ جتاؤندی کومل کومل بلھیاں چوں ہاسے کیردی میرے پیریں نیوں گئی۔
ٹی وی تے خبراں... پاکستان چوں چھڈے بھارتی قیدیاں وچ اس دا وی نام سی! ماتا جسو دے دوہتے دا نام جو فوج چوں بھگوڑا ہوکے لک چھپ کے دربار صاحب گیا سی اپنی نویں ویاہی گھر والی نال متھا ٹیکن۔ کالی گرج ابھیان ویلے اتھے پھیر گھیرا پے گیا... قابو آ گیا ملٹری دے۔ اسدی نویں ویانہدڑ بچ نکل کے واپس آ گئی اکلی کاریی رنڈی ہو کے۔ بعد وچ پتہ چلدا رہیا کدے اوہ کسے جیل وچ ہے تے کدے پاکستان وچ ہے۔ اس دے مرن دی خبر نالوں پہلیاں دونوں خبراں ساری اس حییاتی اس دا ساتھ دیندیاں رہیاں۔
اوہ بھارتی فوج وچ حولدار سی تے جون چراسی دے نیلا تارہ ساکہ دے ودروہ وچ بھگوڑا ہو کے فوج نوں الوداع کہہ آیا سی۔ اس دی کوئی اگھ سگھ نہ نکلن کرکے سرکار نے لا پتہ کر دتا سی۔ اس دی گھر والی ایہہ پڑھی لکھی سی وچاری نوں رب ترسی تے کجھ سفارشاں دھکے دھوڑے کھا کے ریل وچ نوکری مل گئی۔ اس نے ساری جوانی صبر دے گھٹ بھر کے رنڈیپے وانگ ہنڈھائی۔
‘ویکھ لا پت! اس دی وی بھگتی ور آ گئی۔ کہندی سی اسے گھر وچ تیل چوایا ایسے گھر ‘چوں ارتھی جائے گی۔’ اوہ بی بی میرے ول مسکراؤندی لال سوہی ہوندی اندرے اندر کھیوی ہوئی جا رہی سی۔
باہر اک دم آتش بازی چلن دی آواز تے پٹاکیاں دی گونج نے ہوا نوں اک وار پھر ونھ کے پرانیاں چراسی والیاں چھرلیاں پٹاکے گولیاں تازہ کر دتیاں۔ چھیتی ہی کاواں رولی مچ گئی کہ جسو دا گواچا لاپتا ہویا نوجوان دوہترا اج واپس مڑ آیا ہے تے اسدی آمد دی خوشی وچ ایہہ سبھ جشن ہو رہیا ہے۔
زور دے لگے پٹاکے نال میری نیند اکھڑ جاندی ہے۔ میں ابھڑواہے اٹھدا ہاں تے ‘ٹھہرو! ٹھہرو! ویکھ کے!’ چلاؤندا ڈور بھورا آسے پاسے دیکھدا ہاں۔ من دا بھورا کتھے دا کتھے بھٹکدا ہو مڑیا پر میں اتھے دا اتھے اپنا بیڈ ملی پیا سواد سواد ہو رہیا ہاں۔
‘کاش! سکھا مڑ آئے... اپنی ماتا دے کول... اپنی تیویں دے کول۔
کاش! میرا پنڈ میرے سپنے دے ہان دا ہو جائے۔’ میں ارداس کردا ہاں۔
اٹھو جی کویں گھوڑے ویچ کے ستے ہوئے ہو’ تہانوں پنڈ جان دے چاء وچ دین دنیا دی کوئی سدھ بدھ ہی نہیں۔ساری رات پتہ نہیں کیہدے نال بکڑواہ کردے رہے’ سانوں سون نہیں دتا۔ ٹی وی’ ریڈیو ‘تے ہاہاکار مچی پئی ہے۔ واشنگٹن ‘تے حملہ ہو گیا۔ پورے امریکہ وچ ایمرجنسی دا اعلان ہو گیا ہے۔ سبھ اڈاناں بند ہو گئیاں نے... سبھ چھٹیاں منسوخ کر دتیاں گئیاں ہن۔ نھاتی دھوتی رہ گی مُونہہ اتے مکھی بہہ گئی۔’
اندروں خوش کچھاں ماردی’ پر گھبرائی ہوئی میری پتنی مینوں کوہنیاں نال جھنجوڑ کے سومن کر دیندی ہے۔

چون مریادا

چوناں دے ڈنکے نال ہی پیاکڑاں دی موج لگ گئی’ چاندی چاندی ہو گئی سبھناں دی۔ ہر پاسے ہر گلی نکرے وکھ وکھ اُمیدواراں دے ایجنٹ بوتلاں کینیاں تے بھکی’ سمیکدیاں تھیلیاں پھڑی گھر گھر جا کے پڑیاں ونڈدے’ پرچیاں ونڈدے’ جام ونڈدے نظر آئے۔ کسے نوں پیگ’ کسے نوں بوتل تے کسے نوں پیٹی دے کے بوتل تے ہتھ دھرا کے ووٹ پاؤن دا اقرار لیندے سونہہ کھواؤندے۔ ووٹر سبھ نوں ہاں کردے سبھ دی جھولی منڈے پائی جاندے. نہلے تے دیہلا ہو کے ٹکردے۔
‘رب کرے ایہہ چوناں ہر مہینے آؤندیاں رہن۔ ایہہ ساڈے لیڈر وی تاں سون بھادوں دے ڈڈُوآں وانگ چوناں دے دناں وچ ہی دکھائی دیندے نیں۔ووٹاں بٹورن پچھوں گرڑ بھگوان وانگ الوپ ہو جاندے نیں تے دِلّی جا بیٹھدے نیں چھپ کے سونے دے آلھنیاں وچ’ سونے دے آنڈیاں اُتے۔پھراوہناں دا مقصد جوکاں وانگ سماج دے لوکاں دا خون پی کے گوگڑاں ودھاؤنیاں تے چچڑ واگ کرسی نوں چمبڑے رہنا ہی رہِ جاندا ہے۔’ تخت پوش تے گفتگو چل رہی سی۔
دھوتواں اتے جھنڈیاں والیاں کاراں دا قافلہ گلی دے چونک وچ آ کے رکیا۔ دو جنیاں نے موڈھے توں پھڑ کے کار چوں باہر کڈھیا امیدوار کرسی تے بٹھا دتا۔
‘ایہدیاں تاں لتاں قبر وچ نیں’ ایہہ کیہ کرو؟’ کجھ چاکھڑ ہتھیڑ مُنڈیاں نے پُھس پُھس کیتی۔ عملی سمیت ساریاں نے سرسری سواگت نال ہتھ جوڑ کے اوہناں نوں جی آیاں کہیا۔ ست سلام توں بعد گل اک دم نقطے تے آنے والی تھاں پہنچ گئی۔
امیدوار کجھ کالھ وچ سی’ اس نے کئی تھائیں ہور جلسیاں نوں وی خطاب کرنا سی۔ اس دی سینت نال اس دے اک ساتھی نے لکھیا ہویا بھاشن پڑھنا شروع کیتا۔
‘پرم پیارے بھراؤ! رب ورگے دوستو’ تہانوں پتہ ہی ہے کہ اسیں پِتا پرکھی تہاڈے خاندانی سیوادار ہاں تے جدی پشتی سیاست ساڈے پُرکھیاں کولوں ساڈے ہتھیں پہنچی ہے۔ اسیں بھارت دے ہر شہری نوں امریکہ جہے انت دیش وانگ ہر قسم دی لوڑیندی سہولت دین دے پابند ہاں۔ کُلی’گُلی’جُلی ہر اک دا بنیادی حق رہے گا۔ کھپت کاراں نوں بجلی’ پانی مفت ہی نہیں سگوں ساڈی پارٹی نے موٹراں تے ہور ہر قسم دی فٹنگ وی فری کراؤن دا تہیہ کیتا ہویا ہے۔ ہر نویں جمی بچی دے نام دس ہزار روپے جمع’ ہر لڑکی دے ویاہ تے دس ہزار شگن’ ہر بڈھی بڈھے بزرگ دے سہارے گزارے واسطے پنج ہزار روپے مہینہ پنشن لگاؤن دا ساڈا ایجنڈا ہے۔ اسیں تہاڈے پنڈ دی ہی نہیں’ سارے دیش دی کہیاں کلپاں کردیاں گے۔کوئی کوارا چھڑا نہیں رہے گا۔ کوئی انگوٹھا شاپوٹھا ان پڑھ نہیں رہے گا۔ کوئی بھکھا نہیں مرے گا’ کوئی پگڈنڈیاں اتے نہیں سوئیں گا’ کوئی بے کار گلیاں وچ نہیں بھٹکے گا۔’
‘جیلاں چ بند کر دیؤ گے اوہناں نوں! جاں گولی مار دیؤ گے؟’ سروتیاں ولوں ڈھیم وانگ ٹکور آئی۔
‘نہیں! نہیں جیلاں چ نہیں’ اوہناں نوں نوکری دیاں گے’ کم دیاں گے’ سوے روزگار پیدا کر کے دیاں گے۔ سانوں ووٹاں پا کے اکیراں جتاؤ تے پرکھو! اسیں تہاڈی ہر مدد کراں گے۔’ امیدوار نے گل پوری کیتی۔ پی اے ہتھ جوڑدا پرچی جیب چ پا کے تھلے بیٹھ گیا۔
‘تے صاحب جی’ ایہ جو ربّ دے مارے کسان وچارے! قرقیاں توں ڈردے سلفاس کھا رہے نیں’ گل رسّے پا رہے نیں’ اپنی جیون لیلہ ختم کری جا رہے نیں’ اوہناں دا کیہ بندوبست کروگے؟ کیہڑی سنجیونی بوٹی ونی سنگھاؤ گے اوہناں نوں؟ اوہناں بارے تہاڈی پرچی چپ ہے؟’
‘بڑا اوکھا سوال پا دتا توں عملیا! جیہڑے لوگ ان چاہیا بے لوڑا قرضہ لے کے کلغی اچی کرن لئی ویاہاں شادیاں تے غلط استعمال کردے ہن تے پھر سرکار دے سر چڑھ کے آپ مرنا چاہندے نیں اوہناں دا رب ہی راکھا! پر یاد رکھو کہ کوئی وی کسان گنا’ کنک’ جھونا جاں کوئی ہور فصل ویچن لئی اس نوں چار گھنٹے توں ودھ منڈی وچ اڈیک نہیں کرنی پوے گی’ ایہہ میرا ہک ٹھوک کے وعدہ رہیا بھاویں چون منورتھ پترتھ وچ اسیں اجیہی کسے دھارا دی ووستھا نہیں کرسکدے۔چونزابتا شروع ہو چکاہے۔چونک مشن دا ڈنڈا بڑا سخت ہے۔’ صاحب نے سیاست توں اپر نصیحت ورگی پھلاؤنی نال اپنی مجبوری دس دتی۔
‘بابو جی! پت کتھے کھڑاایا جے؟ نونہہ کتھے؟ گھر والی کتھے؟ دھی جوائی کتھے؟ اسیں اوہناں نوں وی شاندار جت دواواں گے۔’ عملی چار قدم اگے ہو تریا۔
‘نہیں کتے نہیں! میں اکلا ہی کھڑیا ہاں اس واریں۔’ امیدوار نے وضاحت کیتی۔
‘تسیں کیہڑے سیاستدان ہوئے پھر! تسیں تاں اج وی گئے تے کل وی گئے’تہاڈی یاری کاہدی؟ جے اپنی ایہہ رام توری جاری رکھنی جے تاں میرے ورگا ڈرونا نظر وٹو ہی کھڑا کر چھڈو۔ چنگے رہوگے ... تہاڈا بوٹا لگا رہے گا...ودھدا پھلدا رہے گا۔ سیاست وچ ہن سدھانت دی نہیں’ لوک بھلائی دی وی نہیں’ لاہے دی نیتی چلدی ہے لومبڑی والی۔ لوکاں دا کیہ ہے’ اوہ تاں وچارے چھیتی بھل جاندے نیں میرے ورگے۔ اوہناں دی یاد شکتی بڑی کمزور ہے۔’ عملی دے مونہوں افیم دی گولی ورگی اولی کاٹ اوہناں نوں پیراں ‘توں ہلا گئی۔
‘کچھڑ چڑھ کے داڑھی پٹن لگیں! توں کر لے مشکریاں عملیا... اپنے ہی تاں کردے نیں۔’ کوٹی دھاری نے ہس کے اپنت دکھائی۔
‘ہائی شاوا شے’ بھائی جی میں تاں تہانوں پچھانیا ای نہیں سی۔ تسیں پچھلی ویراں مینوں وی اپنے ورگا نقلی جباڑا لگا کے دین دا لارا لایا سی؟ تسیں پچھلی چون سمیں کالیاں دیاں جھنڈیاں لگا کے آئے سی’ کالیاں ولوں کھڑے سی! نہ بھل گیا... اوہو ہی ہو ناں؟ تہاڈا ہورا وی بڑا تکڑا ہے’ اوہ وچارا چبڑ سیہوں!ایویں بول بیٹھا بڑبولاجہا۔اجیتک ڈاکٹراں پچھے تریا پھردا۔’
‘ہاں جی ہاں... پچھان لیا توں عملیا۔’ امیدوار دے انگ رکھیک نے عملی دا گھر پورا کر دتا۔
‘ایتکی اوہناں نے ٹکٹ نہیں دتی’ اکھے کسے اُپرلے باہرلے وزیر دے منڈے نوں کھڑاؤنا ایتھے۔بڑی بے انصافی کیتی اوہناں تہاڈے نال۔ میں کھبار پڑھی سی... اینی تاں سوجھی رکھی دی اے جتھیدار صاحب۔ چنگا کیتا تساں... بڑا چنگا کیتا۔ پارٹی بدل لئی۔ بھیس دا کیہ اے’ جیہا دیس تیہا بھیس’ مکھوٹے بدلی جاؤ۔ کنا سستا سودا! سانوں تاں سواری چاہیدی ہے’ کار نہیں تاں بس’ بس نہیں تاں گڈا سیکل ہی سہی۔’ عملی ٹچکر بازی چ اتر آیا۔
‘جیندا رہو عملیا! رب تینوں دو دو وہٹیاں دیوے۔’
‘سانوں ووہٹی ملے جاں نہ ملے... تینوں ووٹ ضرور ملو’ دھرواسرکھو۔میں تیرا احسان زندگی بھر نہیں بھل سکدا۔تومیرا بھتیجا مارک فیڈ وچ لوایا سی... پیسیاں دا کیہ اے!اوہ تاں پندراں ہزار جو توں لئے اس نے پہلے مہینیاں وچ ہی ماٹھ کے پورے کر لئے سن۔پارٹی نوں نہیں’ اسیں تاں تینوں ووٹ پاؤنی اے’ صرف تینوں۔ہُن اسیں کیہڑے مُنڈے نہیں رکھاؤنیں۔’
‘پاؤ بھئی پیگ دیؤ لمبڑدار نوں۔’ کوٹی دھاری دی آواز سن کے عملی مچھاں نوں وٹنا چاڑھ کے تیار بر تیار ہو گیا۔ ‘اسیں تاں ایتکی اپنیاں گلیاں پکیاں کراؤنیاں نیں۔جوکروائے گا... اُس نوں ووٹ پاواں گے۔ ایہ اکلی دارو جہی نال کم نہیں بننا ایکراں جتھیدارا۔’
بوجھا عملی ہیگا تاں بھاویں بوجھڑ جیہا ہی سی پر سکھیا سکھایا اس نے گل پتے دی کہہ ماری۔ سرپنچ کئی اجیہے بے شکرے کم مُونہہ پھٹا عملی دے مُونہہ پا کے اپنا اُلو سدھا کر لیندا سی۔
‘لے بئی عملیا... تیرے مُونہہ دی کڈھی اساں پوری کر دینی آ۔ ایہہ لے بوتل ! تے کھواہ سونہہ۔’ سیوادار عملی دے نیڑے ہو گیا۔
‘ نالے کوئی اری پوری کردا ٹنگ اڑاؤن والا بھڑوا ہے تاں اوہ وی دس دیہہ’ اسیں گڈی چڑھا دیاں گے اوہنوں راتو رات!’ ڈب نوں ہتھ ماردا کن وچ پھس پھسایا۔
تکونی جہی ال دے قلبوت ورگی بوتل ویکھ کے ساری منڈھیر چامھل اٹھی۔ سارے لاراں سٹن لگے۔
‘میں اس دارو دی بوتل دی سونہہ کھاندا ہاں۔ میریاں ساریاں ووٹاں تیریاں’ اسیں سارے تیری پارٹی نوں ووٹاں پاواں گے۔’
‘جیندا رہوعملیا... آپاں پھیر وی کم آؤن والے بندیہاں۔جدمرضی ازما لئیں رات براتے۔’ جتھیدار نچھتر سنگھ دی تسلی ہوگئی۔اس نے عملی دا موڈھا نپیا۔اکسیوادار نے لال گتھی وچوں مٹھاں بھریاں تے ویاہ دی سوٹھ وانگ دو چار سروتیاں ول ماردے ‘رب راکھا’ کہندے اگلے رستے پے گئے۔ اگلے دن اِٹاں دیاں لدیاں ٹرالیاں آ گئیاں’ سیمنٹ آ گیا... مستری آ گئے تے گلیاں پکیاں ہون لگیاں۔
سڑک ولوں ڈھول ڈھمکے دی آواز اٹھی تے پنڈ ولودھی۔جنج وانگ تُرلے والیاں پگاں تے سترنگی پینگھ ورگے لباس! اک بھنگڑا پارٹی’ تے پچھے پچھے پہلواناں وانگ لتاں چوڑیاں کر کر تردا بچھو رام وکیل گل وچ نوٹاں دے ہار پائی گبھلے چونک وچ آپہنچا۔آزاد اُمیدوار نے آؤندے ہی اپنا ہار لاہ کے سرپنچ دے گل پا دتا۔ گاؤن والی نے اکھاڑا بنھ دتا۔ویکھدے ویکھدے تکڑا ہجوم اکٹھا ہو گیا۔ بچھو رام نے ساریاں پارٹیاں نوں نکاردے اپنے آپ نوں دودھ دھوتا درسا کے ووٹ منگیا۔ اس نے ہلکے وچ وڈے کارخانے لگواؤن دا اقرار کیتا تے دعویٰ کیتا کہ اوہ اجیہے وڈے پروجیکٹاں وچوں کوئی غبن نہیں کرے گا نہ ہون دیوے گا۔ لوکاں دے کم کران دے عوض وچ کوئی بخشیش’ انعام جا رشوت نہیں وصولے گا۔زندگی دی تھکاؤن تے ادریواں لاہن لئی ہر مہینے ہر پنڈ وچ لوکاں دی تفریح لئی اک اجیہا مجمع لایا کرے گا۔اکوڈا ٹی وی سیٹ بھیٹ کردیاں کیہا کہ ایہہ پرزہ اس چونک وچ رکھو۔ جد ٹی وی چینل تے چل رہی بحث وچ اُمیدواراں دے مقابلے ہون گے’ اوہ گھسن مکی کرن گے’ اک دوسرے دی پگ رولن گے’ داڑھی پھڑ ہورو ہوری کرن گے’ دنگل کرن گے’تسیں ٹھیک طرحاں ویکھ کے تکڑے ماڑے دی پچھان کر سکو گے۔ اس دے وکھیان تے پیش کش نوں بھیڑ نے تاڑیاں نال خوب سلاہیا۔
ایسے طرحاں کارلی پارٹی نے دھرم شالہ لئی اٹاں سٹوا کے کم جلدی شروع کر دین دا اقرار کیتا تے نیہہ پتھر وی عملی دے ہتھوں لوا کے عملی دا تُرلا اُچا کر دتا۔
اگلی رات نوں تیسری پارٹی آ دھمکی... لالٹیناں سن’ اوہناں دے قافلے وچ۔مخال دِھر ولوں ہوندے ہوئے اوہ عملی دا وی مُونہہ سنگھن لگے۔
عملی وکھیاں وچ ہسیا۔
‘آؤ جی جناب! لالٹین صاحب! جی آیاں نوں! آؤ بیٹھو۔’اس نے اک لیڈر لگدے بھدر پرش نوں منجے دی چتئی پدھری کردے بیٹھن دا اشارہ کیتا۔
‘لمبڑدارا ! تیری شرن آئے ہاں’ توں پنڈ دا معتبر آدمی ہیں’ سانوں ووٹاں پوا۔ میرا چون نشان لالٹین ہے۔ اسیں اس لالٹین نال تہاڈی ہر گلی’ ہر کونا اتھوں تک کہ تہاڈے دلاں دے اندر دے ساریاں کندراں کونے تک رشنا دیاں گے۔ تہاڈا سکول وڈا کرا دیاں گے۔ ہسپتال کھول دیاں گے۔ ایہہ لؤ لالٹیناں تے رکھ دیؤ کھولیاں تے ہنیریاں گپھاواں وچ۔ہن کوئی تہاڈے بچے ادھال کے مار کے ہنیرے دا فائدہ نہیں اٹھائے گا۔’ بڑی عاجزی تے ادھینگی بھرے بولاں نال اس نے اک لالٹین عملی دے ہتھ پھڑھا دتی تے پنج دس ہور کھڑے لوکاں ول ودھا دتیاں۔
‘دھن بھاگ بھاؤ جی! لالٹیناں ساڈے سر متھے! پر سچی گل دساں؟ ساڈے پچھے تاں وڈیاں وڈیاں حاکم پارٹیاں پھردیاں نیں’ اوہ پہلاں ہی قرار نامہ لے گئے نیں۔ کوئی امیدوار گلیاں بنا رہیا... کوئی دھرم شالہ بنا رہیا تے تسیں آئے ہو دھن بھاگ جی صدقے۔ تسیں پچھڑ گے تھوڑا جیہا’ سانوں چانن وی ونڈو تے نال پانی وی۔ سکول وڈا کرو جم جم پر ماسٹر ضرور بھیج دیؤ اُتھے بچیاں نوں سانبھن پڑھاؤن واسطے۔ہسپتال بناؤ پر ڈاکٹر نرساں دا ضرور انتظام کر جائیو۔ حالَ دی گھڑی اک ایس چونک وچ تے اک دھرم شالہ والے چونک وچ نلکے لوا دیؤ۔ بڑا سستا کم جے۔ لوک پانی پین گے... تیرے گن گاؤن گے’ تینوں سیساں دین گے۔ باقی ووٹاں تاں پہلاں ہی تیریاں... اسیں وی تیرے تے ووٹاں وی تیریاں۔جس کھوہ کھاتے مرضی پوا لے۔’ عملی نے سدھ پدھری بھاشا وچ اس نوں نہال نہال کر دتا۔
‘ٹھیک آ’ جداں کہو کردیاں گے۔نلکے تاں کیہ اسیں کولر وی لوا دیاں گے پر ووٹاں دی پکی کرو’ کوئی ووٹ باہر نہ جائے۔’
‘ہے کملا! اساں تاں پہلاں ہی سوچیا سی پئی اسیں تینوں ہی جتاواں گے...پتھر تے لیک۔’ عملی نے دھرتی تے لکیر کھچدے لالٹین صاحب نوں باغو باغ کر دتا۔
‘عملیا! تیرے مُونہہ گھیؤ شکر! نلکے اک دو دناں چ لگ جان گے۔ پر دارو دی مشکل بنے گی۔ میں سوچیا سی پئی اک دو پیٹیاں تیرے کول سٹ جاندے’ اپنے ووٹراں دی پارٹی پورٹی کر دیندا پر ٹھیکے بند ہو گئے نیں۔سرکارنے بڑی سختی کر دتی ہے۔ پہلاں تاں اینی کو بتی تھانے اندروں پوری ہو جاندی سی پر ہُن چوکسی والیاں نے ایہناں دیاں بہت لگاماں کس دتیاں نیں۔ چون کمیشن نے نگران نمائندے بھیج کے نرپکھ چونا کراؤن دا پکا فیصلہ کر رکھیا ہے۔ ایتکی دُدھ دا دُدھ تے پانی دا پانی نتارہ ہونا ہے۔ ایہہ چور موریاں بند کر دتیاں ہن۔’ لالٹین صاحب نے اپنی بے بسی تے اسمرتھا پرگٹائی۔
‘توں وی کملاں! دارو دی قلت! آ میرے نال! کہیں تاں نہراں وگا دیاں’ نہا لے بھاویں چبھیاں مار کے۔’ عملی نے چادر ٹنگ کے اپر نوں کیتی’ پرنا موڈھے تے دھریا تے اک چھکڑا نُما جیپ وچ اوہناں نال جا چڑھیا۔
ٹھیکے لاگے پہنچ کے ویکھیا... سچ مچ ہی بند سی۔ تالا ہی بند نہیں سی سگوں اس اپر لاکھ دیاں مہراں وی لگیاں ہوئیاں سن تے لاگے کھڑے دو سپاہی ایہناں سیلاں دی نگرانی کر رہے سن۔
ووٹاں والی گڈی ویکھ کے سپاہی اُٹھ کے ساودھان ہو گئے۔ اوہناں دوروں ہی سلوٹ ماریا۔ بوجھا عملی ماڑا جیہا لنگ ماردا اوہناں کول پہنچا۔
‘کیوں بھائی سانڈھوآ۔ دارو دا کیہ بنوں ہُن؟’
‘دس سانڈھوآ؟ کیہ حکم اے؟ ٹھیکے تاں بند نیں۔’
‘ٹھیکے بند تاں سانوں پتہ’ دسدا! پر تیرا کیہ فائدہ...؟ کر دے کجھ جگاڑ۔ایہہ پارٹی وی اپنی تے خرچہ وی اپنا... تہانوں وی نہال کر دیاں گے۔’ عملی نے دانا سٹیا۔
‘کنی چاہیدی؟’ اک سپاہی نے رمز جہی ماری۔
‘دے دے یار! کر دے عملی دا چت خوش... رب ورگے ہوندے نیں عملی نرچھل۔’ دوجے سپاہی نے ہلاشیری دے کے ہاں وچ سر ہلایا۔
توڑی دے کپ ول نوں تردا سپاہی پچھے عملی نوں لا کے نوٹاں دی تھدی گندا کماد دی اک نکرے جا کھڑا ہویا۔
‘اکو ویراں لے لا جنیاں چاہیدیاں’ سانوں تاں اک سو روپے پیٹی دا خرچہ چاہیدا۔’ سپاہی نے اپنا لاگ دس دتا۔
‘بس اٹھ ہی کافی نے اسیں کیہڑی چھبیل لگاؤنی! بھلا ہووے تیرا’ تیرے بچے جیؤن۔’ عملی نے اس دی پٹھ تے تھاپی دتی۔ جیپ وچوں ڈرائیور نے بند مٹھی باہر کڈھ کے حولدار نال دست پنجہ کرکے دھنواد کیتا۔
پیٹیاں گڈی وچ سوار ہو کے عملی دے محلے پہنچ گئیاں۔ لوک امیدواراں دا گھٹ تے عملی دے گن زیادہ گا رہے سن۔ سویرے چوکاں وچ نلکیاں دا سامان تے پنچائت گھر وچ وڈا سارا پانی ٹھنڈا کرن والا کولر پیا ویکھ کے لوک عملی دی چترائی تے حیران رہ گئے۔
‘ویکھیا ایداں کم ہوندے.. ایہہ ہفتہ دس دن ایہناں توں جو مرضی کروا لؤ۔ پھر چڑی کھنب چھڈا گئی دھیلے دا گڑ کھا گئی۔’
عملی دے چھڈے تیر ٹکنے ڈگے ویکھ کے اس دے گرائیں اس دا دھنواد کرن لگے۔
ویاہ دے جشناں وانگ ایہہ دن لنگھے۔ گلیاں وچ روڈے شاہ دے میلے وانگ عملی دے چہیتے لوٹنیاں لیندے رہے۔ کُتے بلیاں شرابیاں دے مُونہہ سنگھدے چٹدے انند ماندے رہے۔ ووٹاں دا دن آ گیا’ پرچیاں پئیاں۔ ہوراں بوتھاں توں زیادہ ووٹراں دی رونق عملی دے تنبو تھلے ویکھ کے دوسریاں دھراں کنیں کھسکا گئیاں۔ عملی دے کہے انوسار سبھ نے سارے کھلاڑیاں نوں مالا مال کر دتا۔ امیدواراں دے دلالاں نے چون عملے نوں مندیاں چھلے تے نویں نوٹاں دیاں تھدیا ں دکھا کے چاٹ کھلاردتی۔چونئ دھکاری عملی دی بھوری کھنڈ’ بھنگ تے ناگنی ڈنگ کے لوٹنیاں لیندے باغو باغ ہو گئے۔
ووٹاں دی گنتی ویلے چون کرمچاری بڑے چنتت اتے حیران ہو رہے سن۔ بہتے ووٹراں نے تناں ہی امیدواراں دے ناواں ‘تے ٹھپے لگا کے اپنے حلف/ اقرار دی پشٹی کر دتی سی۔ ڈبیاں وچوں سارے پنڈ دیاں کل ووٹاں نالوں ڈیڈھ سو ووٹ ودھ نکلی سی۔ امیدواراں دے دلال کن لپیٹ کے اپنی کارگزاری دا کھیکھن ڈھونڈدے باقی بچی لال پری دے پیالیاں وچ ڈب گئے۔
چون ادھیکاری دا رتبہ اتے نوکری خطرے وچ بھانپ کے عملی تے اس دے ساتھی ہمدردی پرگٹا رہے سن۔ اگلے دن سویرے لوک حیران رہ گئے۔ نلکیاں دا سامان غائب سی چوکاں وچوں اتے اٹاں تے سیمنٹ غائب سی دھرم شالہ وچوں۔ ایہہ سارا پارٹی دے نشکام سر کڈھ ورکراں تے سیوکاں دیاں حویلیاں وچ پہنچ چکا سی۔
‘چلو کوئی نہ’ ایہہ وی ماڑا سودا نہیں’ ساڈی گلی تاں بن گئی اس ویراں۔ باقی اگلے مہینے پھر ووٹاں آئیاں کھڑایاں’ پھر پوریاں کروا لواں گے پتندراں کولوں۔ سانوں جھکانی دین والے طلب گار اسمبلی وچ کدے وی بہومت سدھ نہیں کر سکن گے۔اوہ وی کیہ یاد کرن گے چھڑے عملی دا صراف!’
عملی ہتھاں تے ہتھ ماردا دوہرا چوہرا ہوئی جا رہیا سی۔

ڈائری دا اِک پنّا

سویرے سویرے ٹھیکے دار تے اس دے مستریاں نوں ہدایت کردا ہاں۔
‘سالیو! حرام دیاں کھان گجھے ہو’ اکہپھتے دا کم’ تسیں دو مہینے لگادتے۔سارادن ککھ بھن کے دوہرا نہیں کردے... چار کو اٹاں کھڑکا کے بیڑی لگا کے بیٹھ جاندے ہو۔ جے اج ایہہ لینٹر تک نہ اپڑیا تھاں تہاڈی چھٹی کر دیاںگا تے تہاڈا پچھلا سارامہنتانا ضبط کر لواں گا۔’
تاڑنا کردے کردے میرا من تلخی جہی محسوس کرن لگا۔ ‘ایویں موڈ خراب کیتا سویرے سویرے...۔’ میں اپنی تھوڑ دِلّی تے پچھتاؤندا وی ہاں۔
اج دے نیمت پروگرام انوسار نوں وجے ہسپتال پہنچیا۔ ڈاکٹراں دیاں سبھ کرسیاں خالی تے دروازیاں دے باہر مریضاں دیاں لمیاں قطاراں ویکھ کے گھبرا گیا۔ میرا حوصلہ جیہا ٹُٹ گیا۔پتہ لگا کہ بچیاں دے پولیؤ مہم بارے سارے ڈاکٹر تے پیرا میڈیکل سٹاف ریلی تے گئے ہوئے ہن’ لوکاں نوں جاگروک کرن لئی۔
اک حادثہ گرست بچہ لہو لہان ہویا’ ادھورتا سہکدا پاہریا پاہریا کردا اندر لے کے آئے وارث اس نوں اپنے ساہمنے اپنی اکھیں تڑپھدا ویکھ کے نال نال مردے رہے۔کسی دے صلاحَ دین تے نال دی پرائیویٹ کلینک ول ترن ہی لگے سن کہ بچہ لڑھک گیا۔ پولیؤ مہم دی بَلی چڑھ گیا۔
ساڈھے نَوں وجے لوکاں دے ساہ وچ ساہ آیا’ لال کراس والیاں دو تن گڈیاں ہسپتال دے احاطے وچ وڑیاں تے اُتر کے ڈاکٹر صاحب ٹہلدے ٹہلدے سٹاف روم وچ جا وڑے۔ لوک بند پئے سٹاف روم دے باہر ہڈاروڑی دیاں گجھاں وانگ ٹکٹکی لگا کے اوہناں دے باہر نکلن دی اڈیک وچ اکھاں وچھائی کھڑے سن۔
اتھے تاں کجھ ٹائم لگے گا...چلو....دفتر ہی جا کے دکھائی دے آواں۔ دفتر جا وڑدا ہاں’ ڈردا ڈردا۔ گھڑی دیکھدا ہاں دس وج گئے نیں’ صاحب دی پھٹکار توں غیرت کردا ہاں۔ پر رب دا سو سو وار شکر کیتا۔صاحب دی کیبن وی اجے خالی سی۔چوکیدار باہر بیٹھا اونگھ رہیا سی جویں رات مکلاوا کٹ کے آیا ہووے۔ ہور سارا سٹاف مینوں ویکھ کے ہرل ہرل کردے اپنیاں اپنیاں سیٹاں تے دوڑدے میں اکھیں لئے سن۔ سر تے نہیں کنڈا ہاتھی پھرے لنڈا’پر میں کجھ نہیں کہاں گا اج! متاں کوئی کہہ دیوے...’صاحب جی! پہلاں اپنی کرسی تھلے سوٹا پھیرو....۔’ مارے نالوں بھجایا چنگا....۔ سارے اپنیاں سیٹاں ول چلے گئے نیں۔ چلو شکر!...
‘لیا پئی! پہلاں پانی تے پھر چاہ!’ چپڑاسی دے سلُوٹ دا جواب دینداہاں۔ٹیبل تے پئے اج دے اخبار کھول کے پڑھن لگدا ہاں۔ چپڑاسی پھر آ جاندا ہے...تے دسدا ہے۔
‘وڈے صاحب دی بیوی دی طبیعت اک دم خراب ہو گئی اس لئی اوہناں مینوں کیہا ہے’تسیں سارا دن دفتر بیٹھنا تے چنگی طرحاں چکنے ہو کے دیکھ بھال کرنی ہے...۔’ چاہ دا کپ ہتھ ‘چ پھڑیا ڈولھ جاندا ہے۔
‘کیہ میں پہلاں چکنی دیکھ بھال نہیں کردا’پہلاں نہیں بیٹھدا؟’من ہی من وچ اُٹھیا سوال آپے گم ہو گیا۔
‘سارا دن دفتر بیٹھنا تے میرے ورگے چکر ورتی لئی؟ کنا کٹھن...۔’ چاہ جویں میرے لئی کڑوی نم دی گھٹ بن گئی ہووے۔ ہسپتال جانا وی ضروری سی۔ دو چار فائیلاں ادھر ادھر الدداہاں۔کجھ کجھ قلم جھریٹدا ہاں تے عینک لاہ کے میز تے رکھ کے باہر نوں ہو تُردا ہاں۔
مریضاں دیاں قطاراں اگے نالوں ہور لمیاں ہو گئیاں نیں۔ سٹاف روم دا دروازہ اجے بند ہے۔شاید کوئی ضروری میٹنگ ہو رہی ہے۔ ہاں پرچیاں والی کھڑکی کجھ کجھ ورلی ہوئی ہے۔ میں جا کے پرچی کٹاؤندا ہاں...اک رُپیا دین دی بجائے اپنا سرکاری پہچان پتر اس اگے کرکے رُپیا بچا کے اپنا قد ہوراں سینکڑے مریضاں توں اُچا اُچا سمجھدا ہاں۔
ڈاکٹر صاحب آ بیٹھے نیں۔میں نیجھ لگاؤندا ہاں’ کویں نہ کویں اس لمی قطار توں پاسے پاسے ہو کے ہی اندر لنگھ جاواں۔ ڈاکٹر شاید آپے ہی آواز مار دیوے...جاں شاید مریض بھگتاں ان والا سیوادار ہی آواز دے دیوے سرکاری گزٹڈ ادھیکاری نوں...پر ایتھے کسے نہ پچھانیا۔
پاسے پاسے جا کے مریضاں دی بھیڑ نال جُوجھدے چپڑاسی دے کن وچ کجھ کیہا۔ چپڑاسی نے دروازہ کھول کے اندر لنگھادتا۔ ڈاکٹر دے لاگے سٹول تے بیٹھن ہی لگا سی کہ بتی چلے گئی۔ گل ہوئی بتی نال چار چفیرے کالا شاہ اندھیرا پسر گیا۔ ہفتہ تپھڑی جہی مچ گئی چار چفیرے۔ میرے ول پرچی لین لئی ودھیا ڈاکٹر دا ہتھ مُڑ ہنیرے وچ غائب ہو گیا۔ پکھیاں دے بند ہون کرکے ہمس مریضاں دیاں تکلیفاں چ تیزی لیاؤن لگا۔
جینریٹر سٹارٹ کرن دی آواز آئی...شکر پرماتما دا بتی آ جائیں گی۔ لوکاں دے رکے ہوئے ساہ کجھ کجھ سوکھے چلن لگے۔ ‘گھرر....گھررر گھر...گھیں...گھیں...۔’ دی آواز! دو چار ویراں’ بتی نے جھٹکا جیہا ماریا تے پھر گل۔
‘جینریٹر وچ تیل نہیں....۔’اودھروں آواز آئی۔
اس دا اپریٹر کینی پھڑ کے باہر نکل گیا تے پیٹرول پمپ لاگے نزدیک ہی ہون کرکے جلدی ہی واپس مڑ آیا۔ تیل پادتا تے پھیر چالو کرن دی اوہی کریا بار بار دہراؤن لگے پر مشین سی کہ گھیں گھرر توں اگے چلن توں جواب دے دیندی۔
‘او بھائی صاحب! اس دی نالی وچ ہوا بھر گئی ہے...پہلاں ہوا کڈھے...۔’ اک کسان لگدے بھدر پرش نے اگے ہو کے اپنی سیوا ارپن کیتی۔
‘لیاؤ چابی دیؤ...پیچکس دیؤ۔’
آسے پاسے ہتھ ماریا چابی کِتے نہ ملی۔ مُڑ اس سجن پرش نے باہروں جا کے اپنی ڈگی ‘چوں لیا کے چابی لگا کے گیڑا دیدتا تے پھراٹے ماردے جینریٹر نے چار چفیرے چاننی تے ہوا دے چھٹے دے مارے۔ لوکاں دے چہرے دیاں رونقاں پرت آئیاں۔ ہسپتال دیاں ہنیریاں گیلریاں پھر چانن وچ ڈُب گئیاں۔ جینریٹر دی کھڑ کھڑ اک دم اُچی ہوئی’ دھوئیں دے بدل ہسپتال دی ساری گیلری وچ پھیل گئے تے پھر آواز بند ہو گئی۔ سارا چوگردا پھر ڈونگھے ہنیرے دی لپیٹ وچ آ گیا۔ اپریٹر غصے نال پسینوں پسینی ہویا ہفیا پیا سی۔
کجھ ڈاکٹر آئے۔ اوہناں وچوں کجھ نے مُونہہ تے مکھوٹے تے ہتھاں تے دستانے پائے ہوئے سن’ظاہر ہے کہ اوہ اپریشن تھیٹر وچوں آئے ہون گے’ کسے بدقسمت دی چیر پھاڑ وچ چھڈ کے۔ اندر وارڈ وچوں مریض تے اوہناں دے سیوادار تناؤ گرست ہوئے ہتھاں چ پکھیاں پھڑی مڑھکو مڑھکی ہوئے باہرکھلے لائن وچ آ گئے ۔
‘ارے بھائی کیا بات ہے؟ چلدا نہیں ایہہ؟ کیوں؟’
‘سر میں آپ کو ایک مہینے کا کہہ رہیا ہاں کہ اس دی تیل والی پائپ لیک کردی ہے۔’اپریٹر بڑ بڑ کردا کجھ اپنے آپ نوں تے کجھ سرکار نوں کوسن لگا۔
‘چل ہنے ہی پائپ لیا’ بل بنا تے ہنے ہی پاس کرا۔’ڈاکٹر نے حکم کیتا۔
اوہ ہینڈل تھلے سٹ کے بل بناؤن لگ پیا تے خزانچی کولوں نقد پیسے لے کے واپس پائپ لے کے پرت آیا۔
ساڈھے باراں وج گئے۔ پائپ لگائی...جینریٹرچلیا۔ہوراں مریضاں وانگ میں پھر دوڑ کے ڈاکٹر ول جاندا اپنی واری سانبھن دی کوشش کردا ہاں۔ اوہ پرچی پھڑدا ہے...میرے ول ویکھدا ہے...سوالیاں اکھاں نال۔
‘سر پیٹ وچ درد رہندا ہے...۔’ میں جواب دیندا ہاں۔ اوہ پرچی تے جھریٹ جہی ماردا ہے۔
‘سکیننگ کراؤ...۔’
‘سکیننگ لیب ول جاندا ہاں...اتھے وی بھیڑ ہے پر جلدی ہی نمبر آ جاندا ہے...ڈاکٹر پرچی پڑھ کے’
‘دو سو روپے جماں کراؤ...۔’ حکم چاڑھدا ہے۔
‘سر میں سرکاری افسر ہاں...۔’
‘تاں پھر تسیں کل نوں آ جائیو ویلھے ویلے...۔’ اس دی زبان تلخ ہو گئی ہے’ ٹھیک جویں کنڈکٹر بس وچ چڑھدیاں پرانیاں مفت والیاں بزرگ سواریاں نوں ویکھ کے متھے وٹ چڑھاؤندا اوا توا بولدا ہے۔ پیسے جما کروا کے آؤندا ہاں...۔
‘‘لیٹو...جتی لاہ لؤ...۔’ اک پرائیویٹ کپڑیاں والی بی بی نرس لگدی سٹریچر تے چڑھن لئی میری مدد کردی ہے...۔
ڈاکٹر پیٹ تے گریس جیہی لگا کے ٹوٹی لگاؤندا ہے...۔
‘پھر اک دم ہنیرا! گھپ ہنیرا...۔’ جینریٹر پھر بند ہو جاندا ہے۔ میرا سارا لبڑیا پیٹ چھڈ کے ڈاکٹر باہر دوڑ جاندا ہے تے پچھے ہی نرس۔
اِک وج گیا...جینریٹر نال سارا سٹاف اُلجھیا پیا رہیا۔ پر ایہہ ٹھیک نہیں ہو سکیا۔
‘باہروں مکینک انجنیئر منگواؤنا پوے گا۔’
کجھ ہور ڈاکٹر پیچکس پلاس لے کے اپریٹر دی مدد کردے’ نٹ بولی کھولن لگدے نیں’ کدے بند کردے نیں’ پر اوہ نہیں منیا ‘میں نامانوں’ والی رٹ لگائی گیا۔
بجلی تے ڈاکٹراں دے اکو جیہے ورتارے ویکھ کے بھیڑ گھٹن لگدیہے۔اسئنش چتتا دے دُور وچوں بہتے لوک باہر نکل جاندے ہن۔ بتی نے پھر جھمکا جیہا ماریا تے آ پہنچی۔
کارندیاں دی جان وچ جان آئی۔
دو میڈیکل نمائندے لمی لائن چوں دھس دتے النگھ کے اندر جا وڑے نیں۔ ڈاکٹر نال ہتھ ملاؤندے ہن۔ دوائیاں دے سینپلپییکیٹ میز تے ٹکاؤندے ہن تے دوجے ہی جھٹکے نال نال ڈاکٹر اوہ میز دے دراز وچ سٹی جاندا ہے۔ اک بند لفافہ جیب چ پا لیندا ہے۔
‘ٹرن...ٹرن...۔’ گھنٹی وجدی ہے۔
‘دو کپ چاہ...۔’ اوہ گپاں لگاؤن لگ پئے ہن۔
چاہ سڑھاک کے اُڈیک وچ ڈبی بھیڑ نوں چیردے باہر نکل جاندے ہن۔ میں مڑ ڈاکٹر ول جانداہاں۔اسنے پین بند کرکے جیب وچ پا لیا تے عینک ڈبی وچ بند کرن لگا ہے۔
‘کل آ جانا!....پلیز تکلیف معاف! چنگی طرحاں ویکھاں گے’اس بھیڑ بھڑکے توں پاسے!...جاں شام نوں گھر آ جانا...۔’ اوہ گھڑی ول جھاتی ماردا جیب چوں کڈھ کے اپنا کارڈ مینوں پھڑاؤندا ہے۔
پھر مُڑ اپنے دفتر آؤندا ہاں۔ صاحب اجے وی نہینائے۔گھروالا گھر نہیں ہور کسے دا ڈر نہیں۔ کمپیوٹر روم وچ کرمچاری سارے اکٹھے ہوئے ہڑ ہڑ کر رہے ہن۔ ملکڑے جہے مینوں داخل ہوندے نوں ویکھ کے لال پیلی ہوئی کمپیوٹر دی سکرین بند ہو جاندی ہے۔
‘اوئے کجھ شرم کرو اوئے! کیوں ہڈ حرامیاں کرن لگے ہو...۔’
‘آؤ سر! تہانوں جلوے وکھائیے...۔’ اک بابو ماؤس نال اس تیر جہے نوں ٹپائی پھردا ہے۔
‘ہے تیرے دی... ایہو جہے ویش نوں سین!’ میں باہر نکل آؤندا ہاں۔ میرا من بڑا اُداس اُچاٹ جیہا ہو جاندا ہے۔ میں آرام کمرے وچ جا کے لما پے کے اکھاں میٹ لیندا ہاں۔ سویرے گھر وچ چھڈی وڈی ساری کاریگراں دی ہیڑھ تے اوہناں نوں دین والی اُجرت’ میرے دماغ وچ سنامی لہراں مچاؤن لگی ہے۔ ‘طبیعت تو ٹھیک ہے صاحب۔’
چپڑاسی پڑدا سرکا کے اندر آؤندا ہے۔ گھڑی ول نظر ماری’ پنج وج گئے ہن۔ میں سمجھ گیا’ اس دا مطلب میری طبیعت دی چنتا نہیں’ گھر نوں دوڑن دی کالھ ہے۔
اٹھ کے گھر آ جاندا ہاں۔
میرے پیراں ہیٹھوں زمین کھسکن لگدی ہے۔پنچاں دا کیہا سر متھے’پرنالہ اتھے دا اتھے سنیاں سی پر اجپرنالا اتھے وی نہیں سی’ سگوں ایہہ تاں کھسک کے ہور پاسے کسوتی جگہ چلا گیا سی ہور خطرناک جگہ تے۔
‘صاحب جی بڑی مشکل بچے اج! تسیں ایہہ شٹرنگ دا سامان کچا لیا کے دے گئے۔پھٹی تے بلیاں بہت کمزورسن۔ساڈی گوء ٹٹ گئی’نماں ہسپتال داکھلے۔باقی تاں سبھ بچاء ہو گیا’ ہتھ دے کے رکھیا رب نے...۔ اسدے پلستر لگا ہے۔ اس لئی پیسیاں دا انتظام کرو۔’بھیڑی جہی بوتھی بنائی ٹھیکے دار میرا رستہ کٹدا ہے۔
‘من حرامی حجتاں ڈھیر۔’من وچ اُبال اُبالدے رجھدے بھجدے میرا آپا بہکن لگدا ہے۔
‘جے آپ اوہ ایہی سامان اتھوں لے کے آؤندا’ وچوں کمیشن ملنی سی اسنوں تے نالے آؤندا جاندا دو چار گھنٹے آوارہ گردی کردا تاں ایہی سامان نگر چنگا ہو جانا سی’ ہُن بھاویں آپے ہی رسی کھسکا کے مزدوراں نوں ڈیگ کے ایہہ اڈنبر رچیا ہووے...۔’میں اس دیاں اکھاں پڑھن دی کوشش کردا ہاں۔
‘پیسے دے دیؤ صاحب جی! میں تہانوں ٹیلیفون ہی کرن والا سی’ چنگا ہویا تسیں’ ٹائم سر آ گئے۔’
اوہ اس جانے انجانے ہوئے حادثے دا مل وٹنا چاہندا سی۔ اس دا خمیازہ میرے سر مڑھنا چاہندا سی۔
‘تند نہیں اتھے تاں تانی ہی الجھی پئی ہے تے اس اوتپنے وچ میں وی شامل ہاں... اس ہجوم وچ’ جتھے لہنے دے دینے پے جاندے ہن۔’
اس نوں جواب دین توں بنا ہی غصے دی کڑتن پھک کے اندر لنگھ جاندا ہاں پچھلے پاسے مکان وچ۔ پھسی نوں پھڑکن کیہ۔الماری وچوں دو ہزار روپے لیا کے واپسی ہتھ جوڑدا اس نوں پھڑا دیندا ہاں ملکڑے جہے چپ چپیتے۔
اوہ پیسے پھڑ کے جھوٹھا جیہا دھنواد کردا میرے ول ترچھی جیہی نظرے ہسدا پرے تر جاندا ہے’ جویں کہہ رہیا ہووے...’ جٹ گنا نہیں دیندا’ روڑی دیندا ہے۔

سنمان چنھ

ڈاکٹر ونگارو بھریا پیتا’ سٹ کھاہدے زہری سپ وانگ وس گھولدا بس اڈے چوں باہر نکل کے بیئر بار’ چکن کارنر وچ جا وڑیا۔ اسدا چت اج انتہائی اُداسی تے گھور نموشی وچ ڈُبیا پیا سی’ ٹھیک اویں ہی جویں اس دے پڑھے ہوئے پرچے دے ہیرو دی دردشا ہوئی سی جس نوں اس نے پوری طرحاں نِروستر کرن دی پوری واہ لائی سی ۔اس دیاں لگاں ماتراں تے ہور انگ تروڑ مروڑ کے نال منفی جوڑ کے سروتیاں دے ساہمنے پیش کیتے سن۔ اس رچنا وچ بہت وشیشتائیاں وی سن’ نویاں گلاں سن’ نواں وشا سی’ نویں گن وی سن’ جویں ہوراں نے پرچے پڑھن سمیں بڑی سنتلن اکسارتا نال اجاگر کیتے سن پر... پر... اوہ تاں بندر دے ٹیٹے چڑھ گیا اکھے’
‘ایہنوں پوری طرحاں ڈاؤن کرنا ہے۔ اس نوں ٹھبی مار کے ڈیگنا ہے۔ ایہہ وی کیہ بنیا پھردا ہے’ اپنے آپ نوں کہانی کاراں دی موہرلی قطار دا لکھاری بندا ناول کار بن گیا۔’
سڑوں سڑوں کردی اس دی سجی گلھ اس نوں پریشان کر رہی سی۔ اس چکن کارنر وچوں اُٹھدے خوشبودار مصالے دیاں لپٹاں اس دے دھر اندر تک جھرناہٹ چھیڑ گئیاں۔
اودھر پچھے تاں جشن ہوندے ہون گے۔ بوتلاں دے ڈٹ کھلے ہون گے۔ گڑھکدے مرغے دی ککڑوں گھڑوں تاں اس ویلے ہی سارے حالَ وچ سگندھی پھیلا رہی سی۔ خیر کیہ ہویا’ میں یاری نبھائی ہے... نبھا دتی ہے۔ بندر وی تاں یاراں دا یار ہے’ اُچی پہنچ والا ہے’ ویلے کویلے کم آئے گا۔ اک وڈے پرچے دا مالک ہے اوہ’ بھاویں کہ پرچے وی اج کل کھمباں وانگو اگ رہے نے تے گڈویاں وانگ لپت ہو رہے نیں۔ میری بھاجی ضرور دون سوائی کرکے موڑےگا۔ ماں بولی دی بڑی بھاری سیوا کردا ہے۔ باہرلے دیشاں وچ وشو کانفرنساں واسطے باہر ودوان بھیجدا ہے۔ راہ داری منگاؤن لئی صرف اک لکھ روپے لیندا ہے۔ ایجنٹاں دے پنج دس لکھ توں کنا سستا ہے’ نالے یقین والا۔ میری تاں راہ داری آئی کھڑی اس سال! ویزا وٹ تے پیا میرا۔ میتھوں کیہڑا اوہنے دس لکھ منگنا۔ کنا وڈا پر اُپکاری ہے۔ جٹ تے سنیارے دی ویکھو کنا چر نبھدی ہے۔ ایہہ تاں سُندے سی ‘جٹ پیائی لسی تے گل ‘چ پائی رسی’ پر ایہہ تاں الٹا جٹ دے نک ‘چ نکیل پائی کھچی پھردا ہے اپنے نال اپنے پچھے’ جٹ نوں پھلیاں دکھا کے باندر وانگ۔ پرچہ اوہدا’ پیسے اوہدے تے ایہہ گھڑمس چودھری۔ کہندا جو گڑ کھا کے مرے اوہنوں زہر دین دی کیہ لوڑ۔ اوہ من ہی من وچ کھیراں پوڑے پکاؤندا بندر دے کھمباں تے چڑھ کے کنی دور ودیشاں وچ اُڈاریاں بھردا کانفرنساں وچ پرچے پڑھ کے اپنی واہ واہ کراؤندا’ گل وچ تغمے پواؤندا رہیا۔
‘ہاں جی! دسو! کیہ لیاواں؟’ بیرے نے پانی دا گلاس میز ‘تے رکھدے ہتھاں چوں پانی دے تپکے چھڑکدے اسدی اڈان احاطے وچ اتار لئی۔
‘ذرا ٹھہر!...ٹھہر کے آوی...۔’
اوہ اُٹھ کے باتھ روم ول گیا۔ ساہمنے شیشے اگے کھلو کے واش بیسن چوں اکھاں نوں چھٹے مارے ‘تے صابن نال مُونہہ دھوتا۔
‘ایہہ کیہ؟’
اوہ ڈر گیا’ اس دی کھبی گلھ وی ڈبل روٹی وانگ کجھ کجھ ابھرویں جیہی لگ رہی سی۔ پولے پولے ہتھاں نال اس نے سیک دین دی کوشش کیتی تے واپس ٹیبل تے آ کے ڈٹ گیا۔
الوچنا دا کیہ ہے! ایہہ تاں اس دے ہڈاں وچ ملی ہوئی ہے۔ اس دے لہو وچ رچی ہوئی ہے۔ خاندانی ویداں وانگ ایہہ پتا پرکھی گڑھتی اس نوں ورثے وچ ملی سی’ اپنے پتا سری کولوں’ جو کہندا ہوندا سی’
‘الوچنا واسطے کسے تیاری دی لوڑ نہیں’ بس پیندی سٹے لیکھک بارے’ دو چار شبد اس دی شخصیت بارے’ کجھ سماج بارے’ غرما گرم خبراں بارے’ کجھ ساہت سبھاواں بارے’ پرانے خاص کرکے انگریزی جاں اردو دے کجھ لیکھکاں دیاں ٹوکاں اتے پھر پردھانگی منچ تے بیٹھے بھدر پُرشاں بارے شلاگھا بھرے وکھیان کر دیؤ۔ بس پھیر کیہ! سروتے تہاڈی ودوتا توں پربھاوت ہو جان گے تے تہاڈی بلے بلے! پھیر جو مرضی کہندے رہو تے اس طرحاں تسیں محفل وچ چھا جاؤ گے۔’
ایہی گُر سکھیا اس نے پلے بنھ لئی سی۔ نالے اس کول تاں پی ایچ ڈی دی ڈگری سی۔ کیہ ہویا جے اس نے لکھیا لکھایا’ بنیا بنایا تھیسس خریدیا وی نہیں سگوں اس نوں مفت مل گیا سی’ اس دے پتا دے کسے چیلے توں۔ اسے طرحاں ہی کسے ہور استاد نوں گائیڈ دھار کے اس نے اپنے باپ دے کیتے ہوئے پراپکار دا معاوضہ لے لیاسی۔طے سی’ اوہ ڈگری ڈاکٹری دی جس پچھے لوک در در بھٹکدے پھردے نے تے تھاں تھاں کھوج کردے دور نیڑے دی خاک چھاندے نیں۔ اس نوں گھرے بیٹھے بٹھائے سبھ کجھ مل گیا سی۔ اج تاں اوہ ڈاکٹر ہے’ پی اینچ ڈی... سچیں مچیں دا پورا ڈاکٹر! کالج دے اس دے کلیگ اس دی اس اپلبدھی توں بہت جلے سن۔ کئیاں نے تاں ایہہ وی کیہا سی پئی پنجابی دی ڈگری کوئی وڈی اپادھی نہیں’ بھاویں ایہہ اُپلبدھی اس کالج دے کسے ہور پرادھیاپک کول ہے نہیں سی تے ایہہ کالج وچ پلیٹھی ہی سی۔ اوہ اندرکھاتے پرنسپل دی کرسی تے وی اکھ رکھن لگ پیا سی۔ اپنے باپ دے اثر رسوخ تے سفارش دیاں وساکھیاں دے سہارے اس نے دو سال دا اپنا پرکھ سما وی پورا کر لیا۔ ہُن اوہ ہور چوڑی چھاتی کرکے موراں اپروں تھکاں سٹن لگا سی تے اپنے آپ نوں کوئی اُپرلی الوکار شے ہی سمجھدا سی۔
بندر دا کیہا’ دسیا سمجھایا نقطہ وی تاں اس دے کم آ گیا سی۔
‘ناول وچ عراق دا ذکر ہے’ جد کہ اس ناول دے پاتر عراق یدھ توں پہلاں دے دسے جاندے ہن۔’
اس دی اس کھوج نے سروتیاں نوں چکاچوندھ کر دتا تے کئیاں نے تاں تاڑیاں وی لگائیاں سن۔ اگیان صاحب آلوچک دی الوچنا سن سن کے پانی پانی ہو رہے سن۔ اک ہور تولی رام نے تاں کمار نوں ودھائی دتی سی کہ اس نے اجیہی الوچنا کرن لئی ناول چنگی طرحاں پڑھیاں ہے’ گھوکھ کیتی ہے۔ اس طرحاں اس دے دسے فارمولے نے چنگا رنگ بنھیا سی۔ پردھانگی منچ تے بیٹھے ودوان وی سن جہے ہوندے جاپے سن تے اس تکڑی نوں کوئی وی جھٹلاؤنا دی ہمت نہیں سی کر سکیا۔ نہ ہی کسے نے اجیہے وواد گرست مدعے وچ اپنے آپ نوں شامل کرن دی جرئت کیتی سی۔
منچ تے پئے مومینٹو اس نے گنیں۔ ایہہ چار ہی سن...صرف چار۔ ایہہ چار تاں منچ تے سشوبھت پردھانی منڈل دے ہی سن تے اوہ؟ اوہ گھر کی لجائیگا؟ اپنے پتا نوں’ بچیاں نوں’ پتنی نوں کیہ وکھائے گا؟ پتا نے تاں پونچڑے چک کے پے جانا۔
‘کنجر دیا پُتا...میں جتھے وی گیا...ایہہ سنمان چنہ میرے اگے پچھے پھردے سن۔ ویکھ ایہہ الماری’ کھڈے’ پرچھتیاں’ وادھرے سبھ بھریاں پئیاں نیں’ تے توں دو سالاں وچ اجے دو ہی لیائییں! اوہ وی کالج والیاں نے میرے لحاظ کرکے تینوں دے کے نوازیا۔’ اس دا سر پھٹن لگا۔
بہرہ پھر اس دے ساہمنے کھڑاا سی۔
‘سر! آرڈر دے دیؤ’ پھر کجھ ٹائم لگےگا۔’
اوہ اڑیا کھڑاا سی’ جویں کاؤنٹر والے منیجر نے بہرے نوں زور دے کے بھیجیا ہووے پئی اس نوں کہو جلدی آرڈر دیوے تے سیٹ ویلھی کرے۔ اس دے نال دے میز توں تاں اس دے پچھوں آئے دو ہور پیاکڑ بوتل چاڑھ کے مرغے دیاں سنکھیاں چونڈ کے بل اتار کے اپنے رستے پے گئے سن۔
‘ہاں...لیا پئی...۔’ اوہ جویں سپنے ‘چوں اٹھیا ہووے۔
‘کیہ سر؟’ بہرے نے نوٹ بک ‘تے پینسل دھری۔
‘اک پلیٹ...مسراں دی دال...۔’
‘سر! اتھے مسراں دی دال نہیں بندی!’ بہرہ کھچاں وچ ہسیا’ جویں کہہ رہیا ہووے’ ‘آہ مُونہہ تے مسراں دی دال!’
‘چل مرغے دی دال...ہاں! کھڈے والے مرغے دی پلیٹ لیائیں...آلے والے ککڑ دی نہیں...!’ اوہ اپنے آپ وچ ہسیا’ کیونکہ اس دے اعتراض کہ لیکھک نوں کھڈے والے مرغے دی تھاں آلے والا ککڑ لکھنا چاہیدا سی’ دی خوب تائید ہوئی سی۔
اس سندربھ وچ اک سروتے نے وچوں ٹوک کے مالوے ماجھے دوآبے دی بولی’ اپ بھاشا دا فرق’ آلوچک دی بدھی وچ اس دا ابھاوَ گردان کے اس دی اک فعال ڈھلی کر دتی سی۔ اس نے آلوچک دے اس ڈھنگ طریقے تے ورتی گئی تاناشاہی بھاشا نال وی کنتو پرنتو کیتا سی۔
لیکھک نے سارے نقطیاں دابڑے ٹھرمے نال سپشٹیکرن دے کے نپٹارا کیتا۔
‘میں جو لکھیا ہے پاٹھکاں لئی لکھیا ہے’ ساہت لئی لکھیا ہے’ اپنے طریقے نال لکھیا ہے’ میں جو دیکھیا اوہ لکھیا’ میں اس آلوچک لئی نہیں لکھیا۔’
ونگارو دے پرچے توں بعد حال وچ ان چاہے بے بہارے بدل وانگ بے کرکی بے رسی جہی پیدا ہو گئی۔
پچھے کجھ ہل جل جہی دیکھ کے سکتر نے پروفیسر بھندر نوں دعوت دتی۔
دو گھنٹے دے بھکھن بھانے بیٹھے سروتے سکی رکھی الوچنا سن سن کے اک گئے سن۔ چاہ ناشتے دی طلب ہر اک نوں بےحال کر رہی سی۔ گڑھکدے مرغے دی سگندھ سبھنا ں دے پیٹ دی بھکھ ہور اتیجت کر رہی سی بھاویں کہ ایہہ ہوٹل والیاں دے روزانہ گاہکاں لئی ہی سی۔
‘پیارے ودوان دوستو! میں وی ایہہ ناول پڑھیا ہے چنگی طرحاں’ پر میری دِلیل ڈاکٹر کمار دے بالکل وپریت ہے۔ تسیں سارے بیٹھے مُونہہ وچ گھنگنیاں پائی اس نوں سن کے دھن دھن کر رہے ہو۔ میں داہوے نال کہندا ہاں کہ اس نے ایہہ کتاب ساری نہیں پڑھی تے کتاب بارے سنی سنائی کہانی تے آدھارت الوچنا کیتی ہے’ صرف الوچنا واسطے۔ ایہہ اسارو جاں سچارو الوچنا نہیں’ ایہہ ڈھاہو تے مارو الوچنا ہے۔ میں ایہہ وی پورے درڑھ نشچے نال کہندا ہاں کہ تسیں وی (منچ ول ہتھ کرکے) ایہہ ناول پڑھن دی کھیچل نہیں کیتی تے اکھاں مِیٹ کے اس دی ہاں وچ ہاں ملاؤندے رہے ہو۔ اس نے رات کیہا’ تساں ست کرکے منیاں’ اوہنے دن کیہا’ تساں ہاں وچ سر نوایا۔ اس نے اس وچ عراق دے یدھ دا ذکر ہون دا دعویٰ کیتا’ مینوں ایہہ شبد کتے نہیں لبھا! جے تسیں وی اوہ صفحہ پنا پڑھیا ہے تاں مینوں دکھاؤ۔ اجیہی ہے نہیں! پر جے ہووے وی تاں ایہہ کوئی اونتائی جاں اچنبھے والی گل نہیں کیونکہ ایہہ اتہاسک ناول نہیں۔ ڈاکٹر اگیان جو پرچہ سن کے ‘پانی پانی’ ہو رہے سن’ جویں اوہناں ہنے فرمایا ہے’ نوں چاہیدا ہے کہ اوہ چپنی ‘چ پانی پا کے نک ڈوبن’ کیونکہ جے اوہناں کتاب پڑھی ہوندی تاں اوہناں دا فرض بندا سی’ آلوچک نوں ونگار دیندے پر اوہناں اپنا فرض وسار دتا ہے... ہوراں دی ہوڑ پچھے۔’
پردھانگی منڈل وچ بیٹھے پتونتیاں دیاں عینکاں ڈھلک کے تھلے پلم گئیاں۔ سارے چپ چانت ورت گئی۔ آلوچک دی بلے بلے کرن والیاں دی زبان بند ہو گئی۔ تولی رام نوں تریلیاں آؤن لگیاں۔ بندر نے پانی دا گلاس مُونہہ نوں لا لیا۔
‘کدھر جا رہے ساڈا پنجابی سماج... ساہت! جتھے ہر چیز مل وکدی ہے’ مل وکدے خریدے آلوچک لیکھنی دی قیمت پاؤندے ہن۔ باہرلے لیکھک’ کوی’ کہانی کار’ گلپکار نوں ودیشی پھلیاں دے سہارے اجیہے آلوچک راتو رات آدھونک سمیں دے ہانی بنا دیندے ہن تے پھر اوہناں نوں ٹکٹاں آؤندیاں ہن باہروں وشو کانفرنساں واسطے۔ اوہ انتر راشٹری آلوچک بن جاندا ہے۔’
‘شیم...شرم! شیم...۔’حالَ وچوں آوازاں آؤدیاں ہن۔
‘ اجیہے ڈھاہو آلوچکاں دا میں چاہانگا’ بائیکاٹ کیتا جائے تے بلیک لسٹ کیتا جائے تاں جو کوئی وی ساہت سبھا سنستھا اجیہے نکارمک سوچ والے کتھت ساہت وگیانی نوں لاگے نہ لگن دیوے۔’
اج اوہ پیوی رہیا سی پر دن دے سارے گھٹنا چکر دی پھرکی اس دے سرُور دے رستے وچ رکاوٹ بندی رہی۔ پؤآ... ادھا... پھیر پؤآ... ہور تے ہور... اپنے دماغ چوں اوہ گھٹنا کڈھن لئی’ بھلاؤن لئی...پر ایہہ بار بار اس دے من اندر ہور تیج ترار تے پرچنڈ ہو کے اس دی انتر آتما دے کنڈے کھڑکاؤندی رہی۔
‘بندر نے پھسا کے میری وات وی نہیں پچھی۔ مینوں کسے نے چھڈاؤن دی کوشش نہیں کیتی۔ نہ ہی کسے نے مینوں اس درگھٹنا بارے افسوس ظاہر کیتا’ نہ ہی مینوں کسے نے واپس بلایا’ سبھ آپو دھاپی پے گئی۔’
اس نے گلاس ہلونیا... برف کھر کے اک گھٹ رہ گئی سی... وچ دو مکھیاں’ پیار دے آلنگن وچ مست ڈگ کے شرابی ہوئیاں لگیاں! اوہ مُونہہ نوں لگاؤن لگا۔
‘اکھیں ویکھ کے مکھی نگل نہیں ہوندی’ پر اج تاں ایہہ اپنیاں ہی ہن۔’ اس نے انگل نال مکھیاں باہر کڈھ کے سٹ دتیاں تے گھٹ بھر لیا۔ اس نے پؤئے واسطے بہرے نوں ہور آرڈر دے دتا۔ بہرے نے سنجیونی بوتل چوں پؤآ بھر کے اس اگے لیا رکھیا۔
‘لؤ بابو جی! ایہہ سنجیونی دارو ہے ... تہاڈے سارے غم کشٹ دور بھجا دیوے گی...اِک دم نورت کر دے گی۔’
‘ارے وہ کیسے بھائی ...؟’
‘جناب ایک ایک بوند سے تلاب بھر جاتا ہے۔ سات کھوہوں کا پانی کئی بیماریاں ہٹا دیندا ہے۔ ست جنساں ملا کے ستناجا کئی مرجاں دا علاج ہے تے ہر بوتل’ ادھے’ پؤئے وچوں تبکا تبکا اکٹھا کر کے شام تک بوتل’ دو جاں کئی ویراں شرابیاں دے جوٹھے گلاساں چ پئی بچی وکھ وکھ توڑ دی شراب ملا کے کئی بوتلاں بن جاندیاں نے وکھ وکھ توڑ دیاں۔ وکھ وکھ رنگاں تے اڈو اڈرے صواداں دیاں ملائیاں ایہہ بونداں بڑی سندر شاندار دارو بنا دیندیاں ہن۔’ بہرہ اس دا پرتیکرم جاننا چاہندا سی۔
‘آہا۔ بڑی مزیدار ہے ایہہ بھائی! پہلاں ایہہ کیوں نہیں دتی؟’ اوہ سچ مچ ہی اس دے اتم معیار توں سنتشٹ ہو گیا۔
ڈاکٹر بھندر دے بلی گل ٹلی بنھن توں بعد منچ توں ڈاکٹر نگر نوں آواز پئی’ اوہ ہتھ دے کے آپے ہی کھڑا ہو گیا سی۔ ‘تائے دی دھی چلی میں کیوں رہیاں کلی۔’
‘جے رب نے تہانوں کجھ بدھی دتی ہے’ عقل دتی ہے ... اس نوں اساری لئی ورتو... لوکاں نوں گالاں کڈھن لئی نہی۔ جے رب نے تہانوں قلم دتی ہے’ لوک بھلائی لئی ورتو’ تباہی لئی نہیں۔’
نگر صاحب نے نویں نگر تے نڈر گل کرکے وہن دا مہان موڑ دتا۔
‘اک چنگا لیکھک غلط تھاں تے پھس گیا۔ اک ساہت سبھا جیہڑی کئی گوشٹیاں کراؤندی ہے’ وڈے وڈے کہانی کار’ ناول کار بلاؤندی ہے’ اوہناں نوں سنمانت کردی ہے’ اوہناں دے پردھان جاں سکتر کوئی وی دسویں توں اپر نہ پڑھیا ہووے تے کسے نے کوئی کتاب ناول کہانی تاں کی’ اک پنگتی وی ساہت دے لیکھے نہ پائی ہووے۔ ایہہ وی ساہت وگیانیاں دے وچار غوچرا بڑا گمبھیر مسئلہ ہے۔
اجیہی سنستھا جس نوں تسیں ساہت سبھا دا نام دیندے ہو’ اس دا نام بدل دیؤ’ چنگا رہے گا... بڑا ڈھکواں نام.... ان پڑھ ساہت سبھا۔
معاف کرنا! میرا مطلب تسیں سمجھ ہی گئے ہوووگے۔ جے اتھے وی تسیں بھائی بھتیجاواد دی سیاست ہی بلے بلے جاں تھل تھلے کرنی ہے تاں ... اس توں چنگا نام ہور کیہ ہو سکدا ہے۔
ناول وچ لیکھک نے اُلیکے ہن امیراں وزیراں تے کرپٹ ادھیکاریاں دے کرشمے... سرکاری مشینری دیاں ڈھلیاں تڑاواں تے ادھیکاراں دا دراپیوگ’ کم چور پروفیسراں بارے تے سماج دیاں ہور بھررشٹ کریتیاں اتے سنسکاراں بارے شوشنتت۔ایہہ تہاڈے حلق وچ نہیں لہنیں۔ پرچے وچ آلوچک نے ایہناں وشیاں نوں انگولے کرکے اپنے پرچے نال وشواس گھات کیتا ہے۔ میں ہور وی اجیہے اُکا دُکا آلوچک دیکھے سنے ہن جو چار چھلڑاں دی خاطر کھوہ دی من تے بیٹھ کے گنے چنے لیکھکاں دی ہی چرچہ کردے ہن۔ پالتو آلوچک اپنے آقاواں دی ہی جی حضوری کردے ہن۔ میں اوہناں نوں وی بینتی کراں گا کہ اوہ نج توں اپر اُٹھ کے سمندر دے کنڈھے جان’ اوہناں نوں لیکھکاں نال بھریا سمندر مِلےگا۔ اس تکڑی نے گٹبندی بنا رکھی ہے’ جو ساہتک خزانے تے سپ بن کے ولیواں مار بیٹھے ہن۔ ایہہ نہیں چاہندے کہ کوئی ہور نواں اس پدھر تے آوے۔ پر یاد رکھو! ایہہ تہاڈے سارے گٹھ جوڑ ٹُٹ جانے نے’ نویں سوچ آ رہی ہے’ اوہناں تہانوں ملکڑے جہے اٹھا کے ننگے کر دینا ہے۔
میں سمجھدا ہاں کہ تساں جو ایہہ سارا کھل جگن رچایا ہے’ اس دا مقصد اک پرتبھاشیل لیکھک نوں بھنڈنا تے پچھاڑنا ہے’ اجاگر کرنا جاں ابھارنا نہیں۔ اس طور طریقے بارے مینوں بڑا بھاری اعتراض ہے۔ اس وچ نہ ہی کتاب دا ملاکن ہویا ہے تے نہ ہی لیکھک دا۔ ایہہ معاملہ تاں اتھے دا اتھے ہی کھڑا ہے جتھوں چلیا سی۔ ہاں ایہہ گل ضرور ہے کہ تساں اپنی اپنی ڈفلی وجا کے کل دی اخبار لئی اپنی سرخی بنا لئی ہے۔’
نگر صاحب دا بھاشن جویں ہن تک وی اس دے سر وچ بار بار ٹھولھے مار رہیا سی۔
‘لعنت ہے اجیہی گوشٹی تے۔’ سروتیاں وچوں آواز سی۔
‘نقل مار کے’ نوٹ چرا کے سفارشاں پوا کے’ گائیڈ صاحبان دے گوڈے گھسا کے لئیاں ڈگریاں نال بنے آلوچک جس نے کوئی کریاتمک شبد نہ لکھے ہون’ کوئی کتاب نہ چھپائی ہووے’ اوہ کسے دی الوچنا کی کر سکدا ہے؟ اک بانجھ عورت جس نے بچہ نہیں جنیا’ اوہ پرسوت دیاں پیڑاں بارے ہوراں نوں سکھیا دیوے’ کنی بے ہودہ تے ہاسوہینی گل ہے۔ آپ نہ وسی سوہرے ہوراں متیں دے۔’ پروفیسر سندھو نے وی اخلی وچ ہور موہلے والا وار واہ لیا۔
منچ تے بیٹھے نامور ناول کار تے کہانی کار سبھا دے ادھپڑھ عہدیداراں کولوں مومینٹو لیندے رہے’ ہس ہس کے فوٹو کھچاؤندے رہے۔ مومینٹو ختم ہوندے ویکھ کے آلوچک اٹھیا تے جا کے سکتر دے کن وچ کجھ گھسر مسر کیتی۔
‘تیرا وی پربندھ کردے ہاں۔’ سکتر نے غصیلے جہے لہجے وچ اس نوں جھٹک دتا۔
پربندھکاں نے اس سبھ کجھ دی معافی منگی تے دسیا کہ ایہہ ان چاہیا آلوچک اوہناں نے بلایا ہی نہیں سی تے اوہ اپنے آپ ہی آ گیا’ بندر دے نال۔ اسیں اجیہے نکارمک سوچ والے ویکتی نوں سما دین لئی شرمندے ہاں۔
اک پاسیوں انڈیاں دی بچھاڑ! آلوچک دا مُونہہ متھا صاف کر گئی تے پھیر تاڑ تاڑ چپیڑاں دیاں آوازاں تے گھسن مکی نے سروتیاں وچ بھگدڑ مچا دتی۔ آلوچک جو دونو ہتھ مُونہہ تے رکھ کے ٹھٹھمبریا ہویا منچ ول للچائیاں تے گھبرائیاں اکھاں نال جھاک رہیا سی’ مُونہہ سر چھپاؤندا باتھروم ول دوڑیا تے پھر جدھر دی راہ لبھا’ دوڑ کے بس اڈے پہنچ گیا۔
ساہمنے پئی میٹ دی پلیٹ ویکھ کے اس نے گلاس دا آخری گھٹ خالی کیتا۔
دو سو سنتالی روپے دا بل ساہمنے دیکھ کے اس دی تری دا آخری چمچہ تھڑھک کے تھلے ڈلھ گیا تے کجھ اس دی چٹی قمیض تے پے کے پھلبیہری نشان لگا گیا۔ اس نے پلیٹ پھڑی تے انگلاں نال چٹن لگا۔
‘بابو جی! بڑے لوگ ایسے نہیں کرتے۔’ جویں بہرے نے فٹکار پائی ہووے۔
اس نے جیب چوں پیسے کڈھ کے بہرے دی ٹریء وچ رکھے تے اٹھ تریا۔ پیسے خرچ کے پیتی’ اس نوں ذرا نہ چڑھی۔ پیسے خرچ کے کھادھے مرغے دا کڑھی جنا سواد نہ آیا۔
‘میں سوچیا سی اک مرغی نویں فس جائے گی’ ویلے کویلے مروڑن لئی... اک وچھیری لادو کڈھ لؤ ویلے کویلیورتن لئی ... کاٹھی پاؤن لئی’ پر لیکھک وی تاں بڑا لوہے دا تھن نکلیا’ ٹیلیفون تے ہی نہ کر دتی۔’
‘میں نہ پیندا ہاں’ نہ پیاؤندا ہاں۔ میں لالچ دے کے مل انکن نہیں کراؤنا۔میں ہزار دے کے پرچہ لکھاؤن دے بالکل خلاف ہاں۔’ اس نے یاداں دی پچھواڑی جھاتی مارن دی کوشش کیتی۔ ‘ایویں پھس گیا سالے بندر دی کٹل چال وچ جو آپ تاں ہن مرغے دیاں ٹنگاں داہڑدا ہوؤُ تے مینوں پھسا دتا غریب وچارے نوں’ اکھے ایہدے وچ تیری چڑھ مچ جو’ بلے بلے ہو جو’ توں چھا جائے گا آلوچکاں وچ تے لیکھک تیرا رعب منگے۔ کسے دے موڈھے تے بندوق رکھ کے اپنا ٹارگیٹ پھنڈن وچ اوہ ماہر ہے تے اج اس نے میرا موڈھا ورت لیا۔’ اک دکھانتک کانڈ دے پترے پھولدا پھولدا اوہ دیر رات گھر پہنچا۔
سویرے اٹھ کے اپنے پہلے ملے سنمان چنھاں نوں ٹوہ ہی رہیا سی کہ ایہناں وچوں ہی کوئی کڈھ کے باہر رکھ لئے’ اپنے گھر دے ممبراں نوں دکھاؤن لئی... کہ اس دا باپ ساہمنے کھڑاا سی۔
‘کویں رہیا؟ کیہ کیہڑا سنمان چنہ ملیا اتھوں؟’
جویں چور دی چوری پھڑی گئی ہووے’ اس دا ہتھ اک دم کھبی گلھ تے جا پھریا۔ جویں دس رہیا ہووے’
‘ایہہ ملیا ہے۔’
‘کجھ نقد ناواں وی ہوؤُ ...؟ کرایا؟ چھرایا ... سیوا پھل؟’
اس دا ہتھ دوسری گلھ تے جا اٹکیا۔
‘تے ایہہ کیہ مُونہہ متھا بھنا آیاں!’ پتا کجھ چنتا وچ ہو گیا۔
‘سُن پت! اک گر ہور نوٹ کر لے... پلے بنھ لے۔ جے جیب بگانی ہے تاں پیٹ تاں اپنا ہی ہے’ صحتَ وی تاں اپنی ہی ہے۔ مفت دی کھا پی کے مُونہہ متھا بھناؤنا کوئی عقل مندی نہیں۔’
‘ہاں جی’ ہاں... جی... ٹھیک!’
ونگارو نے اپنا مُونہہ متھا دوہاں ہتھاں چ گھٹ لیا۔

ماسٹر گھگ سین

ماسٹر گھگ سین نے آ کے حاضری رجسٹر پھڑیا تے پین دھر کے حاضری لگاؤن ہی لگا سی کہ چپڑاسی دے سنیہے نال اس دی قلم تھڑک گئی۔
‘پرنسپل صاحب نے بلایا ہے جی۔’
‘سُکھ اے ...؟’
گھگ سین دا مُونہہ اڈیا رہِ گیا۔ اوہ ڈر گیا۔ پرنسپل ماہنا سنگھ اپرلی دکھ تے شخصیت توں جنا شریف تے ساؤُ لگدا سی’ اندروں اتنا ہی سخت’ غصیل تے کوڑ تمے جیہا کسیلا سی تے گھگ سین تاں اس دے موہرے جانوں ہمیشہ کتراؤندا سی ... ڈردا سی جویں کاں غلیل کولوں۔
‘صاحب دے اگاڑی تے گھوڑے دی پچھاڑی کدے نہیں جانا چاہیدا۔’ اسنے گھبرائیاں ہوئیاں اکھاں اپر چکیاں۔
‘پر اج تاں جانا ہی پوےگا۔’ میں اس دیاں خاموش نظراں دا جواب دتا۔
‘تہانوں وی بلایا ہے جی۔’
چپڑاسی نے مینوں وی پیراں توں اکھاڑ دتا۔ گھڑی ویکھی’ ٹھیک ٹائم ہی تاں سی۔ میں تاں پورے اٹھ وجے سکول داخل ہو گیا سی تے اوہ پنج منٹ بعد۔ ایہہ لیٹ آؤن دی شکائت تاں نہیں ہو سکدی۔ مینوں من ہی من وچ تسلی جہی ہو گئی پر پی ٹی اے فنڈ وچوں اڈائے گلچھرے یاد آؤندے ہی میرے گلے ‘چ ہڈی وانگ چبھن لگے۔ بچیاں توں اگراہیاں چوانیاں اٹھیانیاں روپے اکٹھے کرکے ٹھیکے توں پیتے پؤئے ادھیئے بدہضمی پیدا کرن لگے۔ پھٹاپھٹ کلاس کمرے وچ جا کے دراز ‘چ پیا ادھیا بلے لگاؤندا ہاں۔ اجے پچھلے ہفتے ہی پرنسپل نے کیہا سی کہ اس رقم نوں فسٹ ایڈٹ بکسے اتے دوائیاں تے خرچ کر کے دفتر نوں سوچت کیتا جاوے پر ایہہ کم وی ادھورا ہی رہیا۔ کھورے اس دا وی اج لیکھا جوکھا دینا پوے گا... پھر غبن دا الزام تے دوش پتر! اک دم میرے ذہن وچوں گزر گئے۔
ماسٹر گھگ سین میرا کلیگ سی تے سینئر ہون دے ناطے ویلے کویلے میرے پڑدے وی ڈھکدا سی’ دے چہرے تے چھائی بدلوائی نے مینوں ہور چنتا دے چلھے ‘چ دھکیل دتا۔ اوہ بے حد شریف’ وفادار تے محنتی ادھیاپک سی تے بچیاں دے ڈھڈیں ‘ ا’ اک دو’ پاؤن لئی اوہ انتھک محنت کردا سی۔ گھر دی غربت دا بھنیا ہویا وچارا کئی ویراں بچیاں نال سر کھپاؤندا مُونہہ پچھے کرکے رو پیندا۔
‘او سور دیؤ پتو! پڑھ لؤ جے چنگی قسمت ہے تہاڈی۔ ایہہ اکھر تہاڈے کم آؤن گے ... نہیں تاں میریاں وانگوں نالے آپ مٹی وچ رلوگے نالے ماپیاں نوں رلاؤگے ...۔’
چھ دھیاں تے چار پتراں دا باپ’ جس دا کوئی وی بچہ دسویں نہ ٹپ سکیا’ اپنے آپ وچ بڑی ہینتا مندا سی۔ زندگی دے بہترین سپنے سرجنے ہن اس لئی اپہنچ تے نہ ممکن ہو گئے سن۔ اس دی نپنتا نپنسکتا بن گئی سی۔ قبیلداری دیاں ضرورتاں توں آتر اسنے پچھے جہے خودکشی کرن دی وی کوشش کیتی سی پر ایہی ماہنا سنگھ سی جس نے اس ڈبدے نوں سہارا دتا سی۔ اس دن سویرے تڑک سار اوہ لاہور والی ریلوے لائن ول ہو تریا سی تے سمجھوتہ ایکسپریس دی انتظار کر رہیا سی۔ اس دے تناؤ بھرے چہرے تے شکی حرکتاں توں پرنسپل ماہنا سنگھ جو سیر کردا اچانک ادھر آ نکلیا سی’ دی دب درشٹی نے اس دیاں خاموش نظراں چوں کالے منصوبے پڑھ لئے سن تے ڈانٹ ڈپٹٹ کرکے اسدا فیصلہ بدل دتا سی۔
‘زندگی خدکشی واسطے نہیں’ ایہہ جی اون لئی ہے’ کجھ کرن لئی ہے۔ تسیں اپنی وکھتاں بھری دیہہ دی خلاصی تاں کر لؤگے اس طرحاں’ پر تہاڈی آتما ایہہ پچھلیاں دس باراں جاناں نوں ترسدیاں تڑپھدیاں رلدیاں ویکھ کے بھٹکدی رہے گی’ ہمیشہ واسطے بھٹکدی رہےگی...تہانوں اگے وی ڈھوئی نیں ملنی’ کجھ ہوش کرو۔’
اس طرحاں کیڑا لگدا ماہنا سنگھ اس نوں اک درویش رہبر مہانپرش بن کے ٹکریا سی۔ اس دن توں بعد اس دی نصیحت انوسار ہر مہینے تنخواہ والا بجھا لفافہ اوہ پتنی نوں پھڑا دیندا تے سویرے اخبار دی پھیری لگا کے اپنے اپرلے خرچے لئی اپنا جیب خرچ بنا لیندا سی۔
اس گھٹنا نے اس دی پتنی نوں دھنواد کرن لئی صاحب دے گھر پہنچا دتا تے پھر کدے دن دیار ویلے پرنسپل دی پتنی دا ہتھ وٹاؤندی تے گھر دے دکھ سکھ اس نال سانجھے کر آؤندی۔ کم دے عوض وچ ہیڈماسٹرنی اس نوں کئی پدارتھاں نال نوازدی۔
‘کھورے پھیر گھروالی نے کوئی شکائت لگا دتی ہووے گی ...۔’
‘بھوکھ ندھیکھ وچوں لئے اگاؤں قرضے دیاں وی تن قسطاں ٹٹ گئیاں۔ ضرور اسے بارے ہی جواب طلبی کرو۔... میں کی سمجھداں! پیسے وی میرے تے قرضہ وی میرا۔ ایہہ مینوں کہن والا کون ہویا؟ میں تاں ویاج دینا ہے’ اس دے کی ڈھڈ پیڑ ہوئی؟ایوے رعب جھاڑن دا کوئی نہ کوئی بہانہ بھالدا رہندا۔’
کئی طرحاں دے خیال اس دے من تے بھارو ہوندے گئے۔ کئی اچیاں نیویاں سوچاں چتھدا میری اگوائی کردا اوہ صاحب دے کمرے دے ساہمنے پہنچیا۔ اس نے پھر میرے ول پچھا بھوں کے ویکھیا۔
‘چلو... چلو ...۔’ میں ڈردے جہے اس دی ہاں وچ ہاں ملائی۔
‘می آئی کم ان سر ...۔’ اس نے ڈردے ڈردے بولاں نوں اگے لایا۔
‘ہاں ... ہاں آؤ ... جی آیاں نوں ...۔’ ماسٹر گھگ سین نال اٹھ کے ہتھ ملاؤندے تے پھر میرے نال دست پنجہ کردیاں’ ماکھیوں مٹھی بولی بول کے ساڈے سارے شک شبھا نورت کر دتے۔
‘بیٹھو! شکریہ ...۔’ اس دے سلیقے وچ کنا مٹھا نگھ تے پیار ستکار سی’ جو ساڈے سارے کریدے ہوئے جذباتاں ‘تے لیپ کر گیا۔
‘تسیں کل نہیں آئے ؟’ اس دے پھیر اوہی پرانی قسم دے سوال نے سانوں دوہاں نوں ہتھاں پیراں دی پا دتی’ پر اس دا لحظہ پہلاں والے جٹ پنے توں سکھنا موہ بھجا سی۔’
‘جی ... جی ...۔’
‘کوئی نہیں! تہانوں پتہ! کل سٹاف دی پارٹی سی ... ? اسیں سوچیا سارے سٹاف والے رل کے ڈنر کراں گے’ ڈانس بھنگڑا پاواں گے’ کجھ سناں گے سناواں گے ... اک دوجے نوں جاناں گے ... پر تسیں کل دونوں نہیں ملے’ تہاڈی غیر حاضری سانوں بہت رڑکدی رہی۔’
‘سوری سر! مینوں پتہ نہیں لگا۔’ میں اپنا کھہڑا چھڈاؤندے کیہا۔ شکر کیتا جھاڑ جھمب توں بناں ہی خلاصی ہو گئی۔ ‘میری تاں کل کسے رشتے دار نے لڑکی دے رشتے لئی آؤنا سی’اوہ وی نہیں آئے پر مینوں اڈیکنا پیا۔’
اک ڈنر مس ہو جانا ماسٹر گھگ سین لئی نہ پورن یوگ گھاٹا سی تے میرے لئی اینے سارے سجناں متراں نوں نہ مل سکن تے سنن دا وگوچا اس توں وی وڈا نقصان!
‘بابو جی...!’
اس نے گھنٹی ماری۔ اج اس دی گھنٹی وی بڑی مٹھی تے مدھر ٹنکار دے رہی سی۔
‘اوہ کل ایہناں لئی جو کوپن بچے آ ؟’
‘ہاں جی ... جی ... ہاں ...۔’ بابو نے اگے نوں سر ہلایا۔ ‘دے دیؤ’ چلو چنگا ہویا ...’ ویکھ لؤ ...’ اسیں تہاڈی غیر حاضری وچ وی تہاڈا کنا خیال رکھدے ہاں۔’
پرنسپل صاحب دی زبان اج انتہائی مٹھا راگ الاپ رہی سی۔
‘جاؤ ... پنہ ریسٹورینٹ وچ! تہاڈے لئی دو تھالیاں تہاڈی انتظار کر رہیاں نیں۔ ایہہ دو کوپن اتھے منیجر نوں دے دیؤ۔’ دھرتی ‘تے پیر نہیں سن لگ رہے اس دے تے میرے وی کیہڑے گھٹ سن۔
‘اچھا جی شکریہ بہت بہت دھنواد!’
اس نے اٹھ کے پھر دوبارا ہتھ ملائے تے دوہاں دے موڈھیاں تے تھاپڑا دیندے دروازے تک چھڈدے بابو جی ول مسکرائے۔
ادھی چھٹی تے لنچ دا اکو ہی ٹائم! لنچ ٹائم تک دا ورھیاں جڈا لما سماں بڑی بے صبری نال گزریا۔
ماسٹر گھگ سین دے کھڑکھڑ کردے پرانے سائیکل دے پچھے بیٹھا میں بہت شرمسار ہو رہیا ساں۔ کل دے سماگم وچ نہ جان دی چتونی تے اس دا سماجک گھاٹا مینوں بار بار تنگ پریشان کر رہیا سی پر ہن پچھتائے کی ہووے جد چڑیاں چگ گئی کھیت۔ ماسٹر گھگ سین دے پیڈلاں دی چوں چوں... چیں چیں وی اس دے ایہناں سارے ان پچے جذباتاں دی ترجمانی کر رہی سی۔ اپریل مہینے دی پہلی دھپ’ بھاویں اینی ساڑو گرمی نہیں سی دے رہی پر میرے ورگی اک بھاری سواری بٹھا کے چھ میل دا سفر’ آندراں نوں کھچ ضرور دے رہیا سی۔اس نال اس دے وگدے پسینے نے اس دے پتلے جہے ماڑکو قمیض نوں گڑچ کرکے اس دے پنڈے دے نال چمبیڑ دتا سی۔ پچھدے پچھاؤندے’ لبھدے لبھاؤندے... بورڈ ویکھدے ویکھدے’ بریکاں دیاں چیکاں نکلیاں۔ سائیکل دی رفتار کجھ مدھم ہوئی۔ میں چھال مار کے اتریا۔ اس نے ہونکدے ہوئے اتر کے متھے چوں وگدیاں پسینے دیاں گھرالاں سجے ہتھ دی پہلی انگل ٹیڈھی کرکے صاف کیتیاں۔ آسے پاسے دیکھیا’ سانوں سکھ دا ساہ آیا’ ٹھیک ٹکانے ‘تے پہنچ گئے سی۔ کنا وڈا تکڑا ہوٹل! ون سونے پکواناں دی آؤندی سگندھ نال مُونہہ پانی بھر گیا۔
‘اسیں اتھے کھانا نہیں کھاواں گے’ پیک کروا لواں گے۔ اسیں تاں کھا کے کی کرنے’ بچیاں دے مُونہہ پے جاؤ بھورا چنگا کھانا۔’ اک قبیلدار باپ دی تانگھ اس دے جذباتاں وچوں ویہہ تری۔
‘چلو ٹھیک ہے’ جویں ٹھیک سمجھو۔اک نے کہی دوجے نے مانی دونو برہم گیانی۔’ میں ہس کیوں دی حامی بھر دتی۔ ‘اندر وڑے’ بڑا شانت واتاورن ! منیں سنیں مدھم روشنی! نال سارا حالَ لگ بھگ بھریا پیا سی۔ پرے دور اک نکرے اک جوڑی ادھ ہنیرے دا لابھ اٹھا کے اپنی زندگی دے سپنے حسین کر رہی سی جاں سرج رہی سی۔
ماسٹر گھگ سین نے موڈھے اچے چک کے اپنے ڈونگھے آتم وشواس نال منیجر دے ساہمنے سلپ جا رکھی۔ ‘جی ایہہ ساڈے دو کھانے نیں۔’
‘کھانے ؟ کاہدے کھانے ؟ کیہڑے کھانے ؟’ مینیجرعجیب جیہا ہو گیا۔
‘کل پارٹی سی نہ اتھے! ساڈے ڈنر باقی نے’ اسیں کل شامل نہیں ہو سکے۔’
میں اگے ہو کے گل سپشٹ کیتی۔ منیجر دے نال کاؤنٹر ‘تے بیٹھی اک سندر لگر جہی مٹیار نے اپنے متھے دی لٹ اپر سٹ کے منیجر ول ہلکی جہی رمز بھری مسکراہٹ سٹی۔
‘ہاں جی ...’ ایہہ اسیں اتھے نہیں کھانے’ سانوں پیک ہی کرا دیؤ۔’ ماسٹر گھگ سین پگ دے پیچ سنواردا نیڑے ہویا۔
منیجر تے لڑکی دیاں نظراں پھیر ملیاں’ اوہ دونوں ہسن لگے۔
منیجر نے اک دم پین کڈھیا۔ ساہمنے پئی نوٹ بک چکی تے کجھ لکھیا۔
‘لؤ۔’ ماسٹر گھگ سین ول ودھا دتا۔
‘فسٹ اپریل پھول۔’
سلپ لے کے ماسٹر گھگ سین چھتھا جیہا ہو گیا۔ اس نے متھے تے اچانک ابھریاں پسینے دیاں بونداں جھگا اپر چک کے جھگے نال صاف کیتیاں۔
‘کیہ تاریخ اے اج؟’ اس دا اواکیا مُونہہ مینوں سنبودھت سی۔
‘اج پہلی اپریل۔’ میں گھڑی وچ نیجھ لگاؤندے کیہا۔
‘ہاں پہلی اپریل! یعنی کہ فسٹ اپریل!’ منیجر نے ایہہ گل زور دے کے دہرائی۔
ماسٹر نے اوہ سلپ میرے ول ودھا دتی۔
(Courtesy Asif Raza)