سانجھی کندھ سنتوکھ سنگھ دھیر
اٹھ مہینے دی کھجل خواری مگروں جد کپور سنگھ وچارا مسیں گھر بناؤن دی پجت وچّ ہویا تاں ریڑھکا سانجھی کندھ اتے پے گیا ۔ ایہہ کندھ اوہدے چاچے دے پتّ دربارے نال سانجھی سی ۔
پچھلے ورھے دیاں بارشاں وچ کپور سنگھ دا گھر ڈھیہہ گیا سی۔ انجھ تاں کنے ہی گھر ڈھیہہ گئے سن، پر کپور سنگھ دا گھر دا ڈھہنا پنڈ وچ سبھ توں وڈی درگھٹنا سی۔ اک وی کھن ثابت نہیں سی رہا۔
پیسے ولوں کپور سنگھ اگے ہی کمزور سی۔ خبرے کویں اندرے اندر اپنی قبیلداری توردا سی۔ پہلاں اوہ مکان واسطے قرضے لئی ضلعے دے دفتراں وچ دھکے کھاندا رہا۔ اتھے وزیراں دیاں سفارشاں چلدیاں سن۔ ہار کے اوہنوں دس وگھے بھوں بیء کرنی پئی۔ کنا کو چر بگانے گھراں وچ ٹبر رلدا رہے۔ اٹاں سٹا لئیاں، سیمینٹ دا وی بندوبست بن گیا، پر جد تکّ دربارے نال گلّ نہ کھولھی جاوے، کم کویں شروع ہو سکدا ہے؟
ساہمنے گلی سی، کسے دا رولا نہیں۔ سجے پاسے دی کندھ چاچی رام کور نال سانجھی سی۔ کپور سنگھ دے نال ہی کجھ حصہ اسدے گھر دا وی ڈگ پیا سی، جس توں اوہ آپ تنگ سی تے اوہنوں آپ کندھ دی لوڑ سی۔ پچھلے پاسے چنن سنگھ چینینئے دی آبادی سی۔ کدے نہ کدے اوہنے وی دو کھن آبادی وچ چھتنے سن، اس لئی اوہنے شتیری دھرن ویلے ادھا دین منّ لیا۔ جھگڑا سی تاں سارا دربارے والی کھبی باہی دا ہی سی۔ ایہہ جھگڑا تھوڑھے کیتیاں مکدا نہ سی دسدا۔
اک دو وار کندھ کرن لئی کپور سنگھ نے دربارے نوں آکھیا۔ پر اہنے کوئی ہاں ہوں نہ کیتی، سگوں رکھا جواب دیندیاں کیہا، ''جد کندھاں دے سمیں آؤنگے، کندھاں دیکھیاں جانگیاں۔'' پر کپور سنگھ لئی ہن ہور سماں کدوں ہونا سی، جہڑا گھروں بے گھر ہویا بیٹھا سی۔
دربارے والی ایہہ کندھ وڈاروآں ویلے دی کچی تے تھاں-تھاں توں گئی ہوئی سی۔ کئی تھاں چار چار انگل دیاں بھگاں کھلھیاں ہوئیاں سن۔ انجھ دی تھوبڑ، جویں ریہی دی کھادھی ہندی ہے۔ آر پار کئی موریاں۔ پچھوں کوٹھڑی دے شتیر دبے ہوئے تے چھت جھکی ہوئی سی۔ لوڑ، اصل وچ، دربارے نوں وی کندھ دی اونی ہی سی، جنی کپور سنگھ نوں۔ نویں کندھ ماڑی وی کسنوں رہندی ہے؟ پر بہانے لئی، اک لیکھے، اوہنوں اس کندھ بنا سردا وی سی۔ اوہدے کول دو گھر سن۔ اس پرانے کوٹھے وچ اوہدا ککھّ کنڈا تے ڈنگر وچھا ہندا سی۔ آپ اوہ اس توں اگلے گھر وچ رہندے سن، جس دی حالت بڑی چنگی سی تے جو اوہناں دے گزارے لئی کافی سی۔ پر کپور سنگھ نوں تاں کندھ بنائے بناں کسے طرحاں وی نہیں سردا۔ نویں گھر اتے جسنے نویں سرؤں پیسہ لاؤنا ہووے، اوہ ہن کچّ وی کیوں رکھے؟ تنے پاسیاں دیاں کندھاں پکیاں نکلدیاں سن۔ اس چوتھی نوں کچی رکھ کے اوہ مکان دی جکھنا کویں پٹّ لوے؟ پکیاں کندھاں اتے کدے چوبارے وی بن سکدے ہن۔ کچیاں تے بودیاں کندھاں دے اگے تھوڑھے ہتھ لگے سن؟
کپور سنگھ بڑا تنگ پیا - شریک کہندے ہندے نے، مٹی دا وی برا اوہنوں رہِ رہِ کے دربارے اتے غصہ آؤندا۔ پر غصے نال اوہ جاندا سی، اوہدا کم سورنا نہیں۔ چاچی رام کور، چنن سنگھ چینیاں تے ہور کئیاں نوں اوہنے آکھیا کہ اوہ ہی دربارے نوں جا کے سمجھاؤن۔ پر دربارا سی کہ رسی دا سپّ بنیا بیٹھا سی۔ گلی گوانڈھ، متر پیارا، جد کسے نوں وی آئی گئی نہ دتی تاں اوہنے سوچیا، اک وار اوہ پھیر جا کے آپ دربارے نوں سمجھاوے۔ خبرے کوئی گلّ اوہدی عقل وچ آ ہی جاوے۔
اگلی سویر اوہنے دربارے دے بوہے اگے تھوڑھا اہل کے واج ماری۔ اندروں کڑی نے دسیا کہ اوہ ہن پٹواری ول نوں گیا ہے۔ کپور سنگھ مگرے تر پیا۔ اتھے ہی، دو آدمیاں ساہمنے، گلّ کرنی یوگ سمجھی۔ جاندے اگے رام رتن پٹواری، دھما سنگھ سرپنچ، ٹنڈا لمبڑدار تے اک دو آدمی ہور منجیاں اتے بیٹھے سن۔
دربارا، پٹواری دی پیند بیٹھا جویں کجھ لکھوا رہا سی۔ کپور سنگھ ساریاں نوں ہی سانجھے منّ کے دربارے نوں دھیرج نال آکھیا، ''بھائی دربارا سیانہ، کندھ دا پھیر ہن ککن کرنیں؟''
''کہڑی کندھ...؟'' دربارے نے پیراں اتے پانی ہی نہ پین دتا۔
''توں بھلیا ہوئییں....۔'' کپور سنگھ بولیا، ''اپنی، سانجھی..!''
''مینوں نی لوڑ کندھ کرن دی!'' اوپریاں وانگ دربارے نے اوہدے ولوں منہ پھیر کے ہوا وچ خالی جھاکدیاں کیہا۔
''جے تینوں لوڑ نہیں تاں مینوں تاں ہے،'' کپور سنگھ نمانا ہو کے بولیا۔ پر ایہہ گلّ دربارے دے نیڑیوں وی نہ گئی۔ اوہنے ہور وی رکھی طرحاں کیہا، ''تینوں... لوڑ اے توں کر لے!''
''میں کویں کر سکداں بھلا، ایڈی بڑی کندھ، کلا-چالی فٹّ لمبی، چوداں فٹّ اچی، ڈوڈھ انٹ چوڑی.....؟''
''پھیر میرے سر اسان اے؟''
''ہسان تاں نہیں، میرا کم تاں اٹکیا کھڑے؟''
''مینوں ذمیواری اے تیرے کم دی؟ اٹکئ رہے۔'' دربارا سر نوں آیا۔
کولوں پٹواری نے ہولی جہی آکھیا، ''کاہنوں باکھوچوڑ ہنے او-مکا لؤ رل کے۔''
پر، سرپنچ نے ملویں جیبھ نال چبّ کے ٹوکیا، ''آپاں نے کاہنوں آؤنے وچ پٹواری جی! بھائی بھائی نے، آپے سمجھنگے۔''
کپور سنگھ سرپنچ دا رخ تاڑ گیا۔ اگے وی اوہ کئی ورھیاں توں اوہدے نال لگدا آؤندا سی۔ دربارے گھپل نوں ایہناں گلاں دی کی شرم۔ ہن جے کپور سنگھ دا بھائی ہی سرپنچ نوں اوہدے خلاف ورتن لئی ملے تاں ہور اوہنوں کی چاہیدا سی۔
اوہنے ہور نرم ہو کے دربارے نوں سمجھاؤنا چاہیا، ''دربارا سیانہ، میں تینوں منت نال کہناں، آپاں قبیلدار آں، لڑدے چنگے نہیں لگدے، آ رل کے کندھ بنائیے، توں ہاں کر، جکن کہینگا میں اوکنے منّ لونگا، کندھ اے ماڑی، دوہاں نوں اں سکھ اے، ماڑی موٹی کندھوڑی ہندی، میں تینوں کہندا وی نہ، سارا بھار چکنا مینوں وی اؤکھے، توں مینوں بہتا چکا دیہہ، آپ تھوڑھا چکّ لئیں...۔''
کپور سنگھ دی نرمائی نے دربارے دی اڑبائی کجھ ڈھلی کر دتی۔ گھٹیاں اوہدے متھے وچوں مٹن لگیاں۔ پل دی پل ہاں کر دین لئی اوہدا جی وی کیتا، پر ادوں ہی ہولی جہی سرپنچ کھونگھاریا۔ اینی ہولی تے اینا بے معالوم، جس وچلی رمز نوں دربارا ہی بجھ سکے۔
دربارے نوں پھیر وٹّ چڑھ گیا تے اوہدے پدھر ہندے متھے وچ گھٹیاں پھیر سنگھنیا ہو گئیاں، ''او میں شدائی آں جہڑا ملوں ملی کسے دا بھار چکداں پھراں؟''
''پر تینوں انکار کیہڑی گلوں اے؟'' کپور سنگھ پھیر وی بھائیبندی ورتی۔ کی کرے، اوہنوں لوڑ جو سی۔
''میرے 'چ نہیں جان پیسہ خرچن دی۔ میں پھاہے چڑھاں؟'' دربارا اسے طرحاں ہوا نوں گھوردا سی۔
''خرچ حالے میں کر دنا، توں پھیر دے دئیں-جد ہونگے ادوں دے دئیں؟''
''میں ایویں تیری جتی ہیٹھ آواں!'' دربارا کسے راہ وی نہیں سی ترن دیندا۔ بھائی جے متر ہووے تاں اوہدے ورگا کوئی متر نہیں، جے بھائی دشمن بن جاوے تاں اوہدے ورگا کوئی دشمن نہیں۔
ٹنڈے لمبڑدار نے گلّ مکاؤنی چاہی، ''لینا دینا بنیا ہویا ای اے، کوئی ڈر نہیں اگڑ پچھڑ دا وی۔'' کپور سنگھ دی حالت اتے اوہنوں ترس آ رہا سی۔
''تینوں نہیں پتہ چاچا....!'' دربارے نے جھٹ تاڑ دتا۔ اوہ چپ کر گیا۔ کہڑا لکڑ توں اپنی ہیٹھی کرائے۔
کپور سنگھ دکھی ہو گیا۔ کی کرے، نہ کرے! ایہہ بے ایمان کسے پاسے دی نہیں مندا۔ پلیوں چار سو روپیہ لا کے اوہنوں مفت وچ کندھ بنا کے دے دیو تاں لوڑ اے، جے ادھ منگو تاں لوڑ نہیں۔ اوہ جاندے، کندھ تاں ایہنوں اپنی لوڑ نوں بناؤنی پینی اے، اوہ کیوں خاہمخاہ حامی بھرے، شتیر اوہدے کوئی لاہ ہی نہیں سکدا۔
''دربارا سیانہ!'' کپور سنگھ بر بر کرن لگا، ''میرے حالَ کنی دیکھ، کنا چر ہو گیا مینوں رلدے نوں، ہن توں ایویں اڑکا ناں ڈاہ، جکن کہینگا، اوکنے کر لانگے...۔''
نکا جیہا کھنگھورا پھیر سنیا۔
دربارے وچ جویں اوپری ہوا آ گئی ہووے، بناں اکھ ملائے اوہنے کورا ہو کے آکھیا، ''میرا حالَ کہڑا چنگے، میں تیرے حالَ کنی دیکھاں....!''
پٹواری، سرپنچ، لمبڑدار تے ہور سارے چپّ کرکے سندے رہے۔ کپور سنگھ نے ہور مچ کے ہور سمائی نال آکھیا، ''ڈوڈھ اٹّ دی نہ صحیح، اک اٹّ دی کر لے۔''
''اک اٹی نہیں کرنی۔''
''کچی کر لے۔''
''کچی نہ پکی۔''
''چل توں اٹاں دا ہی ادھ دے دیہہ، مزوری نہ صحیح۔'' اوہنے ہور کانپ کھادھی۔ پر دربارا تاں اکو آٹے دا شینہ سی، ہور وگڑ کے بولیا، ''جد میں کیراں کہہ دتا، مینوں نہیں لوڑ، میں نہیں کرنی، مینوں نہ کہیں!''
جے کندھ کپور سنگھ وی کرے، تاں وی، ڈھاہن ویلے تاں آدھی دا کول ہون ضروری سی۔
اپنے گھر نوں سامبھنا، شتیراں ہیٹھ تھمھیاں دینیاں...۔ اوہنے پھیر وی ٹھرمے نال دربارے نوں آکھیا، ''پر تیری رضامندی بنا میں کندھ نوں چھیڑاں وی کویں؟ توں کول تاں کھڑ، کندھ بنونگی تاں ڈھیہہ کے ہی۔''
''میں تاں سردار جی اگّ نہیں لاؤن جاندا کندھ نوں۔ توں کہنیں کول کھڑ۔ مینوں چٹی پئی اے؟''
''نہ بئی....!'' وچوں ہی کسے نے دربارے دی گلّ توں آکھیا، ''آہ تاں بے جیں ایں!''
ہن تاں کپور سنگھ نوں وی اگّ لگّ گئی۔ 'ایہنوں کہندے نے شریک' اوہنے دل وچ آکھیا۔ بندہ کتھوں کو تکّ صبر کردا رہے؟ تاں وی اوہ تتّ نوں مار کے، پر تھوڑھا تیز ہو کے بولیا، ''جے میں بنا لاں، تاں توں شتیر تاں نہیں دھرینگا میری کندھ اتے؟''
''شتیر دھرنو مینوں کہڑا ہٹا سکدے؟ میں مالکاں کندھ دا!'' دربارے نے ہکّ تھاپڑی۔
''تیری کلے دی اے کندھ؟ میری نہیں؟ توں بہتا مالک ایں؟'' جے بھکھے نہ کپور سنگھ تاں کی کرے؟
دربارے نے الٹی تڑھی ماری، ''میں تاں سردار جی تیرے اتے عرضی دینی ایں، توں بھالدے ادھ، تیرا کوٹھا ڈھہن نال کندھ ہو گی ننگی، جے مینہاں وچ ننگی کندھ میرا کوٹھا لے کے بہہ گئی تاں کون ہویا ذمیوار؟''
ہن تاں کپور سنگھ ہور وی بھڑک پیا، ''توں لا لئیں جہڑا زور لاؤنے، میں جاندا جہڑا وکیل تیرے اندر بولدے، عرضی دؤ ایہہ نگورا میرے اتے، ہن گن کے لئی توں ہرزانا میرے کولوں حویلی دا، چل میں ڈھاہناں کندھ آ ہٹا توں مینوں...!''
دربارا بھاویں کپور سنگھ توں کجھ چھوٹا سی، تے سریر دا وی لسا تے اگے کدے اوہدے ساہمنے ایوں بولیا وی نہیں سی، پر چک بری ہندی ہے۔ دربارا اٹھ کے کھڑھا ہو گیا تے باہواں چاڑھدا گڑھکے نال بولیا، ''توں ہتھ تاں لا جا کے کندھ نوں!''
نیڑے ہی سی، دوویں الجھ پیندے کہ ٹنڈے لمبڑدار نے جھٹ اٹھ کے دربارے نوں ڈکّ دتا تے کپور سنگھ نوں چلے جان دی سینت کیتی۔
کپور سنگھ اتھوں تر پیا، 'مکھاں چل تاں صحیح میں ڈھاہناں، توں ہٹائیں دیکھیں نالے ہن کندھ بندی کویں اے، نالے نہ دئیں خاں بھلا توں ادھ...!'' پٹوارخانے دا بوہا لنگھدیاں اوہ کہہ رہا سی۔
سارا پنڈ دربارے نوں کوسن لگا، ''بہت ماڑی گلّ اے دربارے خاطر۔ کسے لوٹ تاں بندے نوں مننا چاہیدے۔''
کپور سنگھ دچتی وچ پے گیا : گھر بناوے جاں نہ بناوے۔ عےدوں چنگا تاں پنڈوں باہر جا وسنا سی۔ کندھ بندی دسدی نہیں۔ ادھی وڈھّ کے بناؤن ٹھوہکراں کرن وچ اوہ گلّ نہیں۔ چار چپھیریوں پکا سوہنا، ٹلی ورگا چکور گھر بن جاندا....۔
اخیر اوہنے پھیسلا کیتا، اوہ کم شروع کرے، جد کندھ اتے کم گیا تاں آپے کوئی نہ کوئی راہ نکل آویگا۔ اڑیا تاں کسے دا کجھ رہندا ہی نہیں۔ پکی بن گئی تاں چنگا، نہیں ٹھوہکراں کرکے اتے پاسولیا پا دیانگے۔ اک پاسہ جانو کچا رہِ گیا۔ ہور ہن کیتا وی کی جاوے۔ لوک تاں کہندے سن، جا کے ڈپٹی دے عرضی مارے، پر معاملہ ہور چکر وچ پے جانا سی۔ جیٹھ ہاڑھ دے کھلے دن لنگھدے جاندے سن۔ جے اس طرحاں کردیاں سیال آ گیا تاں کم راجاں توں انجھ نہیں مکیا کرنا۔ تے نالے ہن تاں کھنجھیا خبرے کد اتے جا پوے.....۔
کم شروع ہو گیا۔ چاچی رام کور والی کندھ ڈھاہ کے مجور نیہاں کڈھن لگے۔ تناں دناں وچ کندھ سرے جا لگی۔ دلان، ورانڈا، رسوئی تے ہور ساریاں نیہاں بھریاں گئیاں۔ بیٹھک دیاں کندھاں اٹھن لگیاں۔ بوہیاں تے باریاں دیاں چگاٹھاں کھڑیاں ہو گئیاں۔ دساں دناں وچ تھاؤں دا حلیہ بدل گیا تے مقابلے دی چاچی رام کور والی پکی کندھ ساہمنے دربارے دی کچی ہن ہور بری دسن لگی۔ آؤندا جاندا ہر کوئی آکھے، ''ہن ایہہ وی دلدر کڈھ کے چھڈیو۔''
پر، دربارے نے اجے وی اکو ننا پھڑیا ہویا سی۔
بیٹھک دیاں، باریاں تے بوہیاں اتے لنٹل لگ گئے۔ ڈؤڈھی دی چگاٹھ وی دھری گئی۔ بیٹھک چاچی رام کور دی کندھ نال سی تے لنگھن لئی ڈؤڈھی دربارے ولّ۔ ڈؤڈھی دی چھت نیویں رکھ کے اٹھ فٹّ اتے لنٹل پاؤنا سی، کیونکہ اتے میانی رکھنی سی۔ ڈؤڈھی دی لنٹل لاؤن لئی ہن دربارے والی کندھ دا فیصلہ ہونا ضروری سی۔ اک دن وی ہور کسے پاسے ہتھ نہیں سی چل سکدا۔
جد کوئی واہ نہ چلی تاں کپور سنگھ دروازے اکٹھ کیتا۔ سارا پنڈ چوترے اتے جڑ گیا۔ پنچائت نے دربارے نوں ستھّ وچ بلایا تے کندھ کرن لئی آکھیا۔ پہلاں اوہنے بڑے پیر اڑائے : ''میں کڑی دا ویاہ کرنی-مینوں لوڑ نہیں-میری پجت نہیں......۔'' اخیر پنچائت نے سمجھا دھمکا کے منا ہی لیا۔ پنڈ دی سانجھی رائے ساہمنے اوہنوں جھکنا پے گیا سی۔
مجوری اوہنوں چھڈی گئی۔ اٹاں تے ہور سامان دا ادھ دینا کیتا۔ اوہنوں، کیونکہ کندھ دی حالے اینی لوڑ نہیں سی، اس لئی رعایت وجوں رقم دو لمیاں قشطاں وچ ونڈ دتی۔ آؤندی لوہڑی چھڈّ کے پہلی قشط نمانی نوں، تے دوجی اگلی لوہڑی نوں ۔ کاغذ بن گیا۔
بھاویں مجوری ساری کپور سنگھ دے ہی سر پے گئی سی، جو اسی بیاسی تکّ بندی سی، تاں وی اوہ خوش سی۔ کم تردا ہو گیا۔ اوہدے سر چالی کو ہی ودھ پئے؟ کوئی گلّ نہیں۔ اینا کجھ تاں اوہ آپ وی جا جا کے دربارے نوں کہندا ہی سی۔
اگلے دن پنچائت دے چار آدمی آئے تے سامھنے کندھ ڈھہا کے نیہہ پٹواؤن لگے۔
اٹّ دھرن ویلے کندھ اتے میلہ لگ گیا۔
دربارا سنگھ خوش تاں اگے ہی نہیں سی، پر جد ہن کندھ بنن ہی لگّ پئی تاں اڑ پھٹن دی نموشی وچ اوہدی ہکّ اتے سپّ لٹ رہا سی۔
اک پاسیوں دھما سنگھ سرپنچ نے رسی پھڑی، دوجے پاسیوں ناہر سنگھ اکالی نے۔
جد رسی ناہر سنگھ نے نیہہ دے سرے اتے چھوہی تاں جھٹّ بکھلائی آواز وچ دربارا بولیا، ''اپنے امان نوں جان کے نیاں کریں کالیا!''
''سانوں تاں دوویں اکسار او دربارا سیانہ....!'' ناہر سنگھ نے اتر دتا۔
سارے لوک اک ٹکّ رسی ولّ دیکھن لگے۔
پرلے سرے بیٹھے دھما سنگھ سرپنچ نے ہتھ بھر کپور سنگھ ولّ رسی دھر دتی۔
اک دم رولا پے گیا : ''آہ تاں جماں ونگی اے، ایتھے کندھ جاندیؤ نہیں...!''
کسے اچی بول کے دھما سنگھ نوں آکھیا کہ رسی اک ہتھ دوجے پاسے نوں دھرے اینا فرق تاں انھیاں نوں وی دسدا سی۔
رسی دھما سنگھ نوں دوجے پاسے دھرنی پئی۔
''ہن ٹھیک اے۔'' ساریاں نے تسلی دا ساہ لیا۔
ساہل سٹ کے مستری نشان لاؤن لگا کہ دربارے نے جھٹ رولا پا دتا، ''مینوں نہیں منظور، ایہہ کوئی انساف اے، کندھ چار انگل میرے پاسے پئی اے!''
''تیرے پاسے تاں ساریؤ، پئی اے، جد چار آدمی کھڑے نے کول....!'' کپور سنگھ بولیا۔
دربارے نے جھٹ گالھ کڈھ کے آکھیا، ''جمیا کون اے اوئے میرے پاسے کندھ کرن اعلیٰ....!''
بندہ بھاویں لکھ نرم ہووے، گالھ پر کسے توں کوئی کیوں کھاوے؟ پورے جوش نال کپور سنگھ نے مکا وٹّ کے ونگاریا، ''نیو 'چ گڈّ دوں نیوں 'چ.....'' تے اینے وچ گھروں اوہدا چھوٹا بھرا گندھالی چک لیایا۔ دوویں پاسیوں گاہلاں دی واچھڑ ہون لگی۔
دوجے پاسے دربارے دا بھتیجا گنڈاسی چاڑھ کے آ گیا۔ دربارے نے لیندیاں ہی دہتھڑی جوڑ کے لاٹھی کپور سنگھ دے ماری، ''آ تینوں دیکھاں نیوں 'چ گڈدے نوں'' تے نال دی نال تتیری کپور سنگھ دے سر وچوں آئی۔ ''گھیچرا گھیچرا...!' جھٹّ گندھالی دربارے دے موراں اتے پئی، دوجی پڑپڑی وچ، لہو دی ٹیک چل پئی تے اوہ الٹ کے نیہہ وچ جا ڈگیا۔ پنچ رسی چھڈّ کے پرھا ہو گئے سن۔ آخر کجھ لوک حوصلہ کر کے چھڈاؤن لگے۔ تیویاں گھراں 'چوں نکل کے آہمو ساہمنے باہاں الاردیاں مہنو مہنی ہون لگیاں۔ چیک چہاڑا، گالھا دپڑاں، کنّ پئی واج نہ سنے۔ دو گھنٹے اوہ جھجو پیا، اوہ رود چھنیا کہ لوکیں کناں اتے ہتھ دھر گئے۔
اس توں مگروں، کجھ دن پا کے، کندھ تے بن گئی، جیہو جیہی چاہیدی سی، اوہو جیہی بن گئی، پر جیؤن دا حج کوئی نہ رہا۔ جہڑی گلّ دا ڈر سی اوہی ہو کے ہٹی۔ دوہاں دھراں دیاں ضمانتاں ہو گئیاں۔ دلاں وچ پاٹک پے گئے۔ بول چال جاندی رہی۔ پشتاں لئی ویر کھڑھا ہو گیا۔
دو، چار، چھ مہینے، اوڑک ورھا لنگھا لیا۔ نمانی دے موقعے وی کپور سنگھ نے آپ جا کے دربارے توں پیسے منگن دا چھیڑ نہ چھیڑنا چاہیا۔ سارے پنڈ ساہمنے لکھت ہوئی سی۔ مکر تاں اوہ سکدا ہی نہیں۔
چھ مہینے ہور لنگھ گئے۔ دوجی، لوہڑی دی قشط وی لنگھ گئی۔ آتھن سویر کپور سنگھ پنچائت نوں کہن والا ہی سی کہ اک سویر کالجا پھڑی چاچی رام کور آئی، ''تیں کش سنیٔے کپور سیانہ؟''
حیران ہو کے کپور سنگھ چونکیا، ''نہ چاچی، کیوں کی گلّ اے؟''
''لے وے، تینوں خبرے نہیں، منڈا تاں بھنجے لہا پئی، دربارا!''
''دربارا....؟ ''
'لے ہور کی، اوہ تاں نمونیئے نال جڑیا پئی، ٹھنڈھ دی سیڑھ 'چ آ گیا، پندراں دن ہوگے، رات بہو روندی نہیں سی جھلی جاندی، اک تاں 'لاج کراؤنے کہڑا سوکھے نے چندرے، بناں پیسے۔''
''مینوں تاں، چاچی، ہن تتوں پتہ لگئ....!''
''لے آہو ڈڈّ، تینوں کتے اوپرے!''
''آؤن جان باجھوں کندھ اہلے پردیس اے چاچی۔''
''لے اوہ جانے، نوہاں نالوں ماس نہیں ٹٹدا کدے ساؤُ....!'' کہندیاں چاچی سینت سٹ کے چلی گئی۔
کپور سنگھ اٹھیا تے جھکدا جھکاؤندا دربارے دے گھر اندر لنگھ گیا۔ ویہڑے وچ، کندھ دی اوٹ نال، دھپے، دربارے دا منجا سی۔ کپور سنگھ نے جد دربارے ولّ دیکھیا تاں اوہ کھڑے دا کھڑھا رہِ گیا۔ سکّ کے پنجر بنیا سریر، کالا دھونئیں ورگا رنگ، اندر دھسیاں ہوئیاں اکھاں تے دربارے دی نیانی ٹبری....!''
اندروں، دربارے دی گھر والی نے منجے کول سٹول ڈاہ دتا، پر کپور سنگھ دربارے دے کول ہی منجے دی باہی اتے بہہ گیا، ''کی حالَ اے بھائی درباریا...!''
رجائی دے آسرے ڈھوء لا کے دربارا کجھ بیٹھدا ہویا بولیا، 'ہن تاں چنگے بائی...'' بیماری دا بھنیا اوہدا نڈھال من کجھ قرار پھڑ آیا۔
''کوئی نہ، توں پیا رہُ، اٹھن دی کھیچل نہ کرو۔''
''کمزوری..... جادے.... اے!'' بولن لگیاں دربارے دا سارا تگ کمبدا سی۔
''سبھ دور ہو جو، چگاٹھ بچ رہے، بان بتھیرا!'' کپور سنگھ نے حونصلہ دتا۔
لوگڑ گرم کرکے اوہدی کڑی ہربنسو، اوہدیاں وکھیاں اتے سیکن لئی لیائی۔
''الاج کیہدے؟'' کپور سنگھ نے پچھیا۔
'' الاج....!'' دربارا اگے چپ کر گیا۔ علاج کسے دا وی نہیں سی۔ گھراں دے علاج کوئی علاج ہندے ہن؟
کپور سنگھ توں لکیا کی سی؟ اک دوجے دے گھر دی حالت اوہ جاندے ہی سن۔ کپور سنگھ نے دس روپئے دا نوٹ کڈھ کے دربارے دی جیب وچ پا دتا، ''میں جا کے منڈیؤنں ڈاکٹر نوں بھیجداں۔''
دربارے دے من وچ ہوک اٹھی، ''میں تاں تیرے اگے وی پیسے دینے ایں بائی کندھ آلے....!''
''توں حالے تکڑا ہو، دندا رہیں پیسے، پیسیاں سالیاں نے نال جانے؟''
دربارے دیاں اکھاں سم آئیاں۔ تھوڑھے چر پچھوں بھرے ہوئے گلے نال اوہ دھیما جیہا بولیا، ''مکان دا کم چڑھ گیا سرے؟''
''تھوڑھا جیہا ٹیپ ٹلا رہندے، سیمنٹ تھڑ گیا۔''
''مینوں تاں سہرا سرپنچ بھکھاؤندا رہا، نہیں میں کہڑا تیرا دوکھی سی۔''
''ہن توں ایہناں گلاں نوں من 'تے نہ لیا - جے چار بھانڈے ہونگے تاں کھڑکنگے!''
ہاڑھ دا بنسو دا ویاہ دے دیئیے؟'' دربارے دے لوں لوں 'چوں انپتّ جاگ رہی سی۔
''کوئی ڈر نہیں، جہڑا بھار سروں لہہ جاوے، چنگا۔''
''توں آئنگا؟''
''جکن توں کہیں۔''
دربارے نے کمبدے ہتھاں وچ کپور سنگھ دا ہتھ پھڑ کے آکھیا، ''تیرے بناں، بائیں میں کاہدے جوگاں....!'' اوہدے بلھ پھرھکن لگے تے اکھاں وچوں پرل پرل ہنجھوآں دیاں دھاراں فٹّ پئیاں۔
''او توں دل رکھ ویر، میں تتوں نابر تاں نہیں...!'' کپور سنگھ نے مسیں ایہہ بول آکھے۔ ہنجھوآں دیاں دو دھاراں ہن اوہدے چہرے اتے وی وگ پئیاں سن۔
