سراپی حویلی کرشن بے تاب
جس ویلے اس شہر نوں آباد کیتا جا رہا سی، اس ویلے اس دی ویونت اس پرکار بنائی جا رہی سی کہ ایہہ شہر اک نمونے دا شہر ابھر کے ساہمنے آوے۔ وسایا جا رہا شہر کدے اک گم نام جیہا چھوٹا قصبہ سی۔ انگریزاں نوں ریاست دی راجدھانی لاہور توں دور پیندی سی، خاص کر گرمیاں وچّ انگریزاں لئی اس دا دورہ کرنا مصیبت توں گھٹّ نہیں سی۔ راجا وی اپنی جات-برادری والیاں توں دور سی۔ راجا سکھ سی تے پرجا ہندو، پر ہندو-سکھ اس دیاں اکھاں وچّ سامان سن۔ بھید-بھاو تاں اس زمانے وچّ سوچیا وی نہیں جا سکدا سی۔
نویں راجدھانی والی تھاں راجے نوں بڑی پسند سی۔ دھرتی اپجاؤ سی تے چارے پاسے ہریالی ہی ہریالی سی۔ نقشے بن چکے سن۔ اساری آرنبھ ہو چکی سی۔ راجدھانی ہولی-ہولی یوجنابدھّ طریقے نال اپنی ہوند ولّ ودھ رہی سی۔ پرجا اپنے راجے نوں وشنوں دا اوتار مندی سی اتے اس دا ہر حکم فرمان ہویا کردا سی۔
بازار، چرستے، باغ-بغیچے، فہارے، محل-ماڑیاں، تلإ، نہراں، گردوارے، مندر-مسیتاں توں علاوہ شاہی دربار دی عمارت، شاہی قلعہ، فوجیاں لئی چھاؤنی، توپ خانا، گھنٹاگھر اتے ہور انگنت عمارتاں تے بھون جنگی پدھر 'تے کھمباں وانگ ابھر رہے سن۔ اہل کار، جو ایماندار سن تے جنہاں وچّ سمرتھا نہیں سی کہ پرانی راجدھانی توں اجڑ کے نویں راجدھانی وچّ وسّ جان، اوہناں امیراں، سرداراں اتے اہل کاراں نوں راجے نے اپنے خرچے 'تے کوٹھیاں اتے حویلیاں بنوا کے دتیاں۔
گیسٹ ہاؤس، کتاخانا، ہاتھی خانا، پھراشخانا، بگھیخانا، لسیخانا، جلوئخانا، توشہ خانہ، اصطبل آدی جو راجے دیاں نجی عمارتاں اساری ادھین سن، ایہناں نال جنتا لئی وی شفاخانا، پشواں لئی ہسپتال، سکول، کالج، دفتر، کورٹ-کچہریاں تے کال پے جان 'تے اناج سامبھن لئی اناج گھر، یتیم خانا، اپاہج گھر وی اسے تیزی نال بنائے جا رہے سن۔
اس توں علاوہ شہر دے باہر-باہر، پرکوٹا (پکی فصیل) تیار ہو رہی سی۔ چار بازار اتے چار ہی وڈے جنگی دروازے، جو رات نوں بند کر دتے جاندے سن اتے شہر ڈبی وانگ بند ہو جایا کردا سی۔ فصیل دے ارد-گرد پانی دی نہر، شہر دی سرکھیا لئی بنائی جا رہی سی۔ نہر دے کنڈھے-کنڈھے شہر ولّ خوبصورت پودے خاص طور 'تے لگائے جا رہے سن، جو اپنی مہک نال شہریاں نوں آنند دندے سن۔ رات دی رانی، موتیا، چمپا تے چمیلی رات نوں شہر نواسیاں لئی کمپوز دا کم کردے سن، جس کارن اوہ گہری نیند دا مزہ لیندے سن۔ مکان اساری وبھاگ دے اہل کار دوجے پاسے شہر نوں آبادی کرن ہتّ، نقشیاں مطابق محلے، دوکاناں تے بستیاں دی آبادکاری دا سریگنیش کر چکے سن۔ پلاٹ کٹّ-کٹّ کے نلامیاں راہیں ویچے جا رہے سن۔ نلامی دا کم بڑی سفلتا نال چل رہا سی، پر جدوں وڈے بازار دے نال لگدے محلیاں دے پلاٹ کٹّ کے بولی شروع ہوئی، سوئی اتھے آ کے اٹک گئی۔ اس وڈے بازار وچّ اک امیر، با-رسوخ، خوبصورت توائپھ دا کوٹھا سی، جس دا ناں سی رخصانہ۔ رخصانہ چاہندی سی کہ اوہ بازار توں اٹھ کے نال لگدی نویں کٹی گئی بستی وچّ اک پلاٹ خرید کے بازار توں رات نوں اوٹ وچّ آ جائے۔ اس طرحاں امیرزادیاں نوں رخصانہ دے آشیانے وچّ آؤن-جان دی آسانی ہو جائیگی۔ اس دے عاشقاں دا وی ایہی کہنا سی کہ رخصانہ پلاٹ آپ لے لئے، اس نوں شیش محل تاں اسیں بنوا دیوانگے۔
رخصانہ دی آواز کوئل ورگی سی، گاؤندی تاں چلدا پانی کھلو جاندا سی۔ آدمی دی اوقات ہی کی سی؟ سوہنی عینی کہ پانی پیندے ہوئے گلے 'چوں پانی لنگھدا وکھائی دندا۔ سانچے 'چ ڈھلیا سریر۔ اپسرا وی کی مقابلہ کرو اس دے روپ دا؟ موتیاں ورگے دند، جد ہسدی تاں انبروں تارے ٹٹّ-ٹٹّ ڈگدے۔ اکھاں جادو بھریاں۔ جس نوں تکّ لیندی، اس نوں کیل کے رکھ دندی۔ دریا دل سچی-سچی، بولاں دی پکی۔ پیشہ بے شکّ توائف دا سی، پر دھندے وچّ پوری ایماندار۔ ہر کوئی اس دی صورتَ تے سیرت دا دیوانہ سی۔ رخصانہ دے روپ دی چرچہ ریاست دیاں حداں توں باہر وی خوشبو وانگ پھیلی ہوئی سی۔ اندرکھاتے وڈے-وڈے پرہیزگار اس 'تے مردے سن، پر اوہناں دا اس معاملے وچّ وسّ نہیں چلدا سی۔
جدوں رخصانہ اپنے داس-داسیاں تے در پردہ عاشقاں دے جھرمٹ وچّ گھری پلاٹ 'تے آئی تاں اس دے چہرے 'تے نقاب سی، اوہ وی باریک جال دا، جس راہیں اس دے حسن دیاں کرناں ماحول نوں نورو-نور کر رہیاں سن۔ رخصانہ نوں اتھے آئی ویکھ کے لوک دنگ رہِ گئے۔ شہر دے مہاجن، وپاری، بابو، منشی مسدی تے تماشبین اک پاسے تے دوجے پاسے کیول رخصانہ۔ پلاٹ دی بولی شروع ہوئی۔ اک آنے گز دا ہزار گز دا پلاٹ بولی وچّ جد 12 آنے گز تکّ جا پجا تاں رخصانہ نوں چھڈّ کے باقی دے لوک ہمبھ گئے۔
دوجے پاسے جد اتھے آباد ہون دے چاہواناں دیاں پتنیاں نے ویکھیا کہ اتھے معاملہ ہی ہور ہے تاں اوہناں دے غصے دی حد نہ رہی۔ اوہناں دے غصے دی لہر سارے شہر وچّ پھیل گئی۔ اکھوتی دھرم دے ٹھیکیداراں نے اتھے طوفان کھڑا کر دتا۔ اوہناں دا کہنا سی کہ ہن سرکار اتھے رنڈیخانا کھولن جا رہی ہے۔ ترنت شریف شہریاں دا اک جتھا وزیر مکان اساری دی کوٹھی 'تے جا پجا تے فریاد کیتی اتے عورتاں نے دہائی پائی کہ ہن سرکار محلیاں وچّ رنڈیاں نوں وساؤ۔ عورتاں دی پکار سی: 'ساڈا کی ہوؤُ؟' فریاد سنی گئی، وزیر صاحب نے فرمایا، 'اسیں کسے نوں بولی دین توں روک نہیں سکدے، بولی کوئی وی دے سکدا ہے۔ تسیں انج کرو، سیٹھ دھنا نوں کہو کہ وزیر صاحب نے کیہا ہے، اوہ پلاٹ کسے وی قیمت 'تے اپنے ناں کروا لوے، جس 'تے رخصانہ دی بولی لگی ہوئی ہے۔'
دھنے سیٹھ نے چمڑے دیاں تھیلیاں دے منہ کھولھ دتے، چاندی دے روپیاں دے ڈھیر لا دتے۔ اشرفی گز دے حساب نال پلاٹ خریدن والی رخصانہ آخر ہار گئی تے جاندی-جاندی دھنے سیٹھ اگے سجدہ گزاردی ہوئی بولی، 'معاف کرنا سیٹھ جی، مینوں پتہ نہیں سی کہ ایہہ تھاں تہانوں انی پیاری ہے، نہیں تاں کنیز کدے وی مقابلے وچّ نہ آؤندی۔ ایہہ پلاٹ آپ نوں مبارک ہووے۔'
پلاٹ اپنے ناں کرا کے دھنا سیٹھ وزیر صاحب اگے پیش ہوئے اتے عرض کیتی، 'حضور، حکم دی پورتی ہو گئی ہے، حکم دیو، اس پلاٹ دا کی کرنا ہے؟'
وزیر صاحب دا حکم سی، ''کرنا کی ہے، اپنے لئی شاندار حویلی بنوا لؤ۔''
''مائی باپ، حویلیاں تاں پہلاں ہی بہت ہن۔''
''اک ہور خود اپنے لئی بنوا لؤ''، وزیر صاحب نے فرمایا، ''سرکار تہاڈے 'تے بہت مہربان وی ہے تے خوش وی، اج آپ نے سانوں مشکل توں بچایا ہے۔''
رخصانہ جد بولی ہار کے اپنے حجرے وچّ داخل ہوئی تاں اک زخمی عورت وانگ سی، جس دا دل ٹٹّ چکا سی۔ شیشے نوں ہیرے دی کنی نے وچوں چیر کے رکھ دتا۔ جدوں وی اوہ ساہ لیندی تاں درد دی چیس اس دے اندروں فٹّ پیندی تے اک بد-دعا ملو-ملی اس دے سینے 'چوں نہ چاہندے ہوئے وی نکل پیندی کہ ''جاہ سیٹھ، تینوں وی اس حویلی وچّ رہن دا سکھ نصیب نہ ہووے۔''
سماں ندی دے پانی وانگ پلاں ہیٹھ دی لنگھدا رہا۔ رخصانہ دا دھندا پورے جوبن 'تے سی۔ دوجے پاسے ویکھدے ہی ویکھدے اسے پلاٹ 'تے اک وشال تے شاندار حویلی بن کے تیار ہو گئی۔ سیٹھ دھنا شاہ حویلی بنن 'تے پنڈتاں توں صاحا کڈھوا کے پوجا-پاٹھ، ہون اتے برہم بھوج کروا کے بڑیاں ریجھاں نال حویلی وچّ داخل ہویا۔ حالے اس حویلی دیاں چگاٹھاں 'تے امب دے پتے کھنمھنی نال بنھے سکے نہیں سن کہ دل دے گھاتک دورے نے سیٹھ دی جان لے لئی۔ چارے پاسے ہاہاکار مچّ گئی، جنے منہ، اونیاں گلاں۔ کئیاں دا کہنا سی کہ سیٹھ دی موت رخصانہ دی در-اسیس دا نتیجہ ہے۔ رخصانہ نوں سچ مچّ سیٹھ دے مرن دا بڑا دکھ ہویا۔ اندروں اس نوں لگا، جویں ربّ نے بڑے نیڑے ہو کے اس دی سنی ہووے۔ جات دی توائف سی۔ سماج وچّ اپنی حیثیت نوں پچھاندی سی۔ بے شکّ اندر لوکیں اس 'تے مردے سن، رخصانہ نوں پیار وی کردے سن، پر اک لچھمن ریکھا وی سی، جس کارن اوہ مجبور سن۔ اسے طرحاں رخصانہ وی سیٹھ دے گھر شوک پرگٹ کرن جانا چاہندی سی، پر جا نہ سکی۔
سماں بھلا کدوں روکے توں رکدا ہے۔ کال دا چکر اپنی چال چلدا رہا، سمیں نے کروٹ لئی تے اکھ جھپکدے وچّ ہی کجھ دا کجھ ہو گیا۔ دیش دے دو ٹکڑے ہو گئے۔ اس ونڈ نے ویکھدے ہی ویکھدے سبھ کجھ الٹا پلٹا کر دتا۔ آبادی دی ادلا-بدلی وچّ غریباں تے بے گناہاں دا گھان ہو گیا۔ جنونی لوکاں نے انسانیت نوں اس ویلے آلے وچّ رکھ دتا اتے تلوار ہتھ وچّ پھڑ کے معصوماں، عورتاں اتے بچیاں نوں گاجر-مولی وانگ وڈھّ کے راوی اتے ستلج دا پانی لال کر دتا۔ اس دکھانت وچّ رخصانہ وی نہ بچ سکی۔ اوہ رخصانہ، جس نے کدے زمین 'تے پیر نہیں رکھیا سی، لہو-لہان پیراں نال پاکستان وچّ اپنے اک عاشق نوں لے کے داخل ہوئی۔
اس راج پلٹے وچّ جو لوک فقیر سن، شاہ بن گئے۔ جو شاہ سن، اوہ بھکھاری بن گئے۔ ریاستاں ٹٹّ گئیاں، حکومت عامَ لوکاں دے ہتھاں وچّ آ چکی سی۔ پیادیاں نے شاہ نوں مات دے دتی سی۔ شطرنج دی بساط پلٹ دتی گئی سی۔ جدوں تکّ ٹک-ٹکاء ہویا، ادوں تکّ بہت کجھ بدل چکا سی۔ ریاست وچّ رنڈیخانے بند ہو چکے سن۔ رولا تاں ایہہ وی سی کہ شراب تے افیم دے ٹھیکے بند ہو جانگے، پر شراب دے ٹھیکے ہن تکّ بند نہ ہو سکے، افیم دے ٹھیکے ضرور بند ہو گئے سن۔ کوٹھے خالی پنجریاں وانگ ویران ہو گئے سن۔ ہاں، گھنگروآں تے سازاں دی گنجار دا بھلیکھا ضرور پیندا سی۔
سیٹھ دھنے دے چلانا کر جان مگروں کجھ سمیں تکّ اوہ حویلی سنسان پئی رہی۔ ہن چھوٹے سیٹھ ہراں دا اوہ دبدبا نہیں رہا سی، جو اس دے پتا دا سی۔ خوشامدیاں نے وگڑے اکلوتے پتر نوں اپنے ہتھاں وچّ بوچ لیا، نہ-تجربیکاری کر کے دولت اس دے ہتھاں وچوں ریت وانگ نکل گئی۔ خرچے زیادہ، آمدن گھٹّ، کھاندے-پیندے تاں کھوہ خالی ہو جاندے ہن۔ نوبت اتھوں تکّ آ گئی کہ اوہ پتا پرکھی شاندار حویلی اس نوں کرائے 'تے چڑھاؤنی پے گئی۔ سببّ نال کرائےدار وی اجیہا ویکتی مل گیا، جس نے منہ منگیا کرایہ دے دتا۔
اوہ شخص سی نواں ابھر رہا شراب دا ٹھیکے دار۔ پہلاں افیم دا ٹھیکے دار سی، افیم دے ٹھیکے سرکار ولوں بند کر دتے جان کر کے اوہ ہن شراب دا نامی ٹھیکے دار سی۔ ٹھیکے دار نوں حویلی کی ملی، اس دیاں پنجے انگلاں گھیؤ وچّ سن۔ اس نوں کاروبار وچّ انی سفلتا ملی کہ دناں وچّ نوٹاں دا مینہہ ورھن لگّ پیا۔ دولتمند ہون کر کے اس دا رسوخ وی تپدے سورج وانگ سی، کی مجال کہ کوئی اکھ ملا سکے۔ پولیس اس دی جیب وچّ، اس کر کے داداگری وچّ حوصلے بلند سن۔ روکن-ٹوکن والا اس ٹھیکے دار نوں کوئی نہیں سی، اس لئی پنگے وی وڈے-وڈے لیندا۔ شراب اتے شباب دا رسیا۔ روز نویں کڑی بھالدا سی، جوئے دی عادت کر کے دوروں-دوروں کھلاڑی بریپھکیس نوٹاں دے بھر کے روز حویلی وچّ آؤندے تے خالی ہتھ اتھوں جاندے۔
آخر ہر چیز دی حد ہندی ہے۔ اک رات جوئے دی ہار-جتّ 'تے دلی توں آئے اک وپاری نال اس دا انا جھگڑا ہویا کہ نوبت ہتھوپائی 'تے آ گئی۔ اسے ہتھوپائی وچّ ٹھیکے دار دے ہتھوں اس دے پستول دی گولی نال وپاری دی موت ہو گئی۔ جدوں پولیس آئی تاں چرستے وچّ ٹھیکے دار دا بھانڈا فٹّ گیا۔ حویلی 'چوں پنج کواریاں مٹیاراں ملیاں، جنہاں توں جسم فروشی دا دھندا کرایا جاندا سی اتے وڈے-وڈے سرکاری افسراں توں اڑے کم کڈھوائے جاندے سن۔ چھاپے دوران اس توں علاوہ 2 لکھ روپئے نقد، ناجائز 2 پستول، مناں-مونہی افیم دے علاوہ بھکی، گانجا تے چرس برآمد ہوئے۔
محلے والے جو ٹھیکے دار توں انتاں دے دکھی سن، اس گھٹنا اپرنت بڑا سکھی محسوس کر رہے سن۔ ادوں ڈردے زبان نہیں کھولھدے سن، ہن حویلی دی تالابندی 'تے بے حدّ خوش سن۔ اوہ لوک، جو رخصانہ نوں اتھے پلاٹ نہیں لین دندے سن، اوہناں 'چوں کجھ بندے حالے وی جیوندے سن۔ اوہ سارے اس کانڈ مگروں اکٹھے ہوئے اتے آپس وچّ چرچہ کرن لگّ پئے۔ اوہناں 'چوں اک نے کیہا، ''تایا، توں ہی سی، جس نے رخصانہ دا گھور ورودھ کیتا سی تے اس نوں پلاٹ نہیں سی لین دتا۔''
'ہاں بھائی، میں ہی سی، پر اج مینوں رخصانہ دی بڑی یاد آ رہی ہے۔ بے شکّ توائف سی، پر سی اصولاں تے بولاں دی پکی۔ اج ویکھ لؤ۔'' حویلی ولّ اشارہ کردیاں اس نے کیہا۔ اک نہیں، پنج-پنج کڑیاں برآمد ہوئیاں اسے حویلی وچوں۔ جاپدا ہے اج دی تاریخ وچّ ہر گھر رنڈیخانا بنیا ہویا ہے۔ رخصانہ بے شکّ دھندا کردی سی، پر اس دیاں اکھاں وچّ شرم-لحاظ سی، جد وی باہر نکلدی، اس دے چہرے 'تے نقاب ہندا سی، سچے دی ربّ ضرور سندا ہے، بھاویں دیر ہو جاوے۔ دسو، کس نے سکھ دا ساہ لیا ہے اس حویلی وچّ، جد دی بنی ہے۔ ویکھ لینا بھوکھ وچّ کسے نے نہیں رہنا اس سراپی حویلی وچّ۔
