ستیا سیئی دلیپ کور ٹوانا
جدوں ویر بھگت سنگھ، دتّ نوں
دتا پھانسی دا حکم سنا۔
اوہدی ہوون والی نعر نوں
کسے پنڈ وچ دسیا جا”۔
گڈی وچ اننھا منگتا گا رہا سی۔ ”پھر” میں منگتے دے منہ ولّ تکیا پر سٹیشن آ جان کر کے اوہ اس ڈبے وچوں اتر کے دوجے وچ جا چڑھیا۔ مینوں مڑ مڑ خیال آؤن لگا کہ جدوں کسے نے پنڈ وچ جا کے دسیا ہونا ایں، کی گزری ہوؤُ بھگت سنگھ دی منگیتر دے دل ‘تے؟ میں ڈبے دی باری وچوں باہر تکن لگی۔ ایوں لگدا سی جویں ساہمنے کھیت، کھیتاں وچ اگیاں فصلاں تے درختاں دیاں قطاراں نٹھیاں جا رہیاں ہون۔ انی ہی تیزی نال خیال میرے دماغ وچ نٹھن لگے۔ میری کلپنا دور دسحدے توں وی دور پنڈ دے کسے کچے کوٹھے وچ بیٹھی چرکھا کتدی سنکھی استری نوں لبھن لگی۔ چپّ چاپ میں اوہدے منہ ولّ تکن لگی۔
“کی آہنی ایں”؟” اوہ بولی۔
“توں کویں عمر گزاری؟” میں پچھیا۔
“مینوں اوہدی عزت دا پاس سی۔ لوکاں کہنا سی، ایہہ بھگت سنگھ دی منگیتر اے۔ میں کویں ساہس چھڈدی؟ محنت مزدوری کیتی، لوکاں دیاں کپاہاں چگیاں، کتنا کتیا، پیہنے پیٹھے، کوٹھے لپے، گھاہ کھوتے ’تے ڈنگ ٹپایا۔”
“کیوں، تیرے ماپیاں نوں تیرا خیال نہیں سی؟” میں پچھیا۔
“کہڑا سال چھی مہینے دی گلّ سی کہ میں اوہناں ‘تے بوجھ بنی رہندی؟ ایہہ تاں عمراں دے معاملے سن۔ نالے اوہناں اوہنوں ہی کوسنا سی جہڑا اپنے فرضاں نوں وچے ہی چھڈّ گیا سی۔”
“توں سرکار کولوں مدد منگ لینی سی۔” میں اداس ہو کے آکھیا۔
“میں اوہدی منگیتر ہو کے کسے اگے ہتھ اڈدی، ایہہ میتھوں ہو نہیں سکیا۔”
اوہدا صدق، اوہدا ساہس، اوہدا سرڑ دیکھ، میرا دل کرے؛ اس مہان عورت دے پیر چھوہ لواں۔ عمراں دے چھلڑ لاہ اوہ بھر جوان کڑی بن، میری یاد وچ اگھڑ کھلوتی۔
“سنیا اے اوہدے پنڈ اوہدی یاد منا رہے نے۔ توں جائینگی؟” میں پچھیا۔
“میں” میں اوہدے پنڈ بھلا کویں جا سکدی ہاں؟ اوہنے وجدے واجیاں نال سہرے بنھ کے مینوں لین آؤنا سی، اوہ آیا نہیں۔ پھر میں کویں جا سکدی ہاں؟”
“ایہہ تے بڑی پرانی گلّ ہو گئی اے۔” میں آکھیا۔
“تینوں پرانی لگدی ہوؤُ۔ مینوں تاں ایوں لگدی اے، جویں حالے کل دی گلّ ہووے۔ جدوں اک دن دیوے بلدیاں نال اوہ ساڈے پنڈ آیا سی، باہر کھوہ ‘تے کھلو اک نیانے ہتھ مینوں سنیہا بھیج دتا۔ میں جھجکدی جھجکدی سبھ توں چوری اتھے آ گئی۔ بولیا- “توں فکر نہ کریں، اجے مینوں ضروری کم نے۔ جدوں ویاہ کیتا، میں تیرے نال ہی کراں گا۔ میں چھیتی ہی آوانگا۔” اوہ چلیا گیا تے مڑ اجے تکّ نہیں آیا۔”
اس ویلے مینوں اک روسی گیت یاد آیا- ‘ساڈا گھر سجنیئے ایڈی دور تاں نہیں سی کہ عمر بھر پھیرا نہ پایا۔’ ایہناں لفظاں دی تڑپھ اوہدے منہ توں لبھدی سی جہڑی زندگی بھر اوہنوں اڈیکدی رہی جس نے مڑ کدے پھیرا نہ پایا۔
“توں ایہناں پیڑاں دی سار کی جانے!” اوہ اکھاں بھر کے بولی۔ دو ہنجھو وہِ ترے۔ مینوں لگیا جویں اوہ کہہ رہی ہووے- ‘ایہہ کہی وے دھرت کنڈیالی، ایہہ کیہے وے جیون دے بریتے’ میرے ساہ سکدے جا رہے نے۔
“ربّ تینوں لمی عمر بخشے۔” اوہدے کملائے منہ ولّ تکّ کے میں آکھیا۔
اوہ ایوں تربھکی جویں میں اوہدے چپیڑ کڈھ ماری ہووے۔ پھر کرنا بھری آواز وچ کہن لگی، “میریئے ہمدردنے، لمی عمر لئی میری چاہ نہیں۔ عمر دے تاں ایہہ دن وی نہیں مکدے پئے۔”
اوہدی اداسی میرے کولوں دیکھی نہ گئی۔ گلّ بدلن لئی میں آکھیا، “توں میرے نال شہر چل۔ میری بھین دا ویاہ اے، دو چار دن سوہنے لنگھ جانگے۔”
“نہیں میں ویاہ نہیں جا سکدی۔” اوہ بولی۔
“کیوں؟” میں پچھیا۔
“خوشیاں دے موقعے میرے کولوں جھلے نہیں جاندے۔ اجیہے موقعیاں ‘تے میں بڑی تھکّ جاندی ہاں۔ میتھوں اپنے غم ہن گھڑی پل لئی وی دور نہیں کیتے جاندے۔ مینوں ایہناں دے نال رہن دی عادت پے گئی اے۔ اک گلّ دسینگی؟” اوہنے آس نال میرے ولّ تکیا۔
“ہاں پچھ۔” میں آکھیا۔
“کی سچی مچی کوئی اگلا جنم وی ہندا ہے؟”
‘وچاری!’ میرے دل نے آکھیا۔
“ہاں، ضرور ہندا اے۔” میں کہہ دتا۔ ایہہ سن اس دیاں اکھاں وچ چمک آئی تے اوہ مسکرا پئی۔
“کی اجے تیک وی اوہ تینوں یاد اے؟” میں پچھیا۔
“ہاں، ہر گھڑی ہر پل اوہ مینوں یاد رہندا اے۔ کدے کدے تاں بڑا من کردا اے کہ کوئی آ کے آکھے- ‘نہیں اوہ مریا نہیں، اوہنوں پھانسی نہیں دتی گئی، اوہ جیوندا اے۔’ کدی کدی سوچدی ہاں، جے کدھرے اوہ سچی-مچی مڑ آوے، میں اوہنوں آکھاں- “کہُ وے ایہناں تقدیراں نوں، ایوں نہ دور کھلون، میں وی کسے دی دھی وے، میں وی کسے دی بھین” پر ہن ایہناں تقدیراں کول میرے جوگا ہے ای کی اے۔” اوہ اداس ہو کے بولی۔
“ہن تاں بھگت سنگھ دے سپنے پورے ہو رہے نے۔ دیکھ، دیش کویں ترقی ولّ جا رہا اے۔ توں وی کوئی حصہ پا۔ دیکھ نواں ورھا آیا اے، نواں قدم چکّ۔” میں آکھیا۔
اوہدا منہ ہسّ گیا تے اوہ چپّ چاپ میرے ولّ تکن لگی، جویں کہندی ہووے،
پچھلا ورھا رو کے ٹر چلیا،
اگلا وی کھڑھا اداس۔
کہڑے وے منی سراپیا،
توں مڑ نہ پچھی بات۔
“توں کی سوچ رہی اے؟” میں پچھیا۔ اس نے ہؤکا بھریا، جویں کہندی ہووے- ‘رات دی رانی مینوں پچھدی، کتھے تاں گئیاں نی تیریاں نیندراں! دہوں وی الامبھے دندا، کتھے تاں کھوئیاں تیریاں صورتاں!”میں مڑ مڑ تیتھوں پچھدی، کون بھرو وے میری کہانی دا ہنگارا؟ کون بنو وے میرے دکھاں دا سیری؟’
میں اوہدے منہ ولّ تکیا- نانک ستیا جانیئنِ جِ برہے چوٹ مرنِ۔۔ اس کتھن اگے میں سر جھکا دتا۔ اوہدی ٹٹی ہوئی جتی ‘تے میری نظر پے گئی۔ میں دھیان نال دیکھیا، اوہدی قمیض نوں وی ٹاکیاں لگیاں ہوئیاں سن۔ مینوں دکھ لگا۔
“توں اوہنوں ویکھیا سی؟” اوہ اجے وی اوہدے بارے ہی سوچ رہی سی۔
“نہیں۔” میں آکھیا۔
“اوہ بڑا سوہنا سی۔ ساڈے پنڈ دیاں ساریاں کڑیاں دے پراہنیاں نالوں سوہنا۔”“تے اگیوں اوہدا گلا بھر آیا تے پھر جویں اپنے آپ گلاں کرن لگی،
‘آؤندے جاندے راہیاں دے میں منہ ولّ تکدی،
کوئی کدے وی تیری گلّ۔
میں کنیا کوآری کھڑی اڈیکدی وے،
کدے تاں سنیہا گھلّ۔’
“کی سوچ رہی ایں سوہنیئے؟” میں پچھیا۔ اوہ اپنے ہتھاں دیاں لکیراں ولّ دھیان نال تکن لگی، جویں کہہ رہی ہووے- ‘ماں اپنی نوں میں پچھدی، دھی دے کیہے لیکھ لکھائے۔’
میں اوہدے ولّ تکدی رہی۔ کوئی لاٹ بلدی سی اوہدیاں نظراں وچ۔ کوئی قہر سی اوہدی تکنی وچ۔ مینوں لگیا جویں اوہ کوئی ناگن بن کے پھنکار رہی ہووے۔ بھگت سنگھ دے قاتلاں نوں جویں ہنے ڈسّ لینا لوچدی ہووے۔ جویں سبھ کجھ بھنّ توڑ، مسل دینا چاہندی ہووے۔ پھر اوہنے پلکاں جھکا لئیاں جویں کہندی ہووے- ‘میں بھلا کی کر سکدی ہاں؟’
“توں نراش نہ ہو۔ بھگت سنگھ صرف تیرا ہی نہیں سی، اوہ ساڈا ساریاں دا سی۔ اوہدی موت دا دکھ تینوں ہی نہیں، سارے دیش نوں ہے۔ اسیں اوہنوں بھلے نہیں، سانوں توں وی یاد ایں۔”
ایہہ سن کے اوہدیاں اکھاں بھر آئیاں تے ہنجھو کیر اوہ میری کلپنا وچوں مڑ چلی۔ مینوں لگیا- ‘دھرت امبر وی سوچدے، کی دین تسلی۔’
انے نوں اک جھوٹے نال گڈی سٹیشن اتے آن کھڑی ہوئی۔ اوہ منگتا پھر ڈبے اگے وی گاؤندا جا رہا سی،
جدوں ویر بھگت سنگھ، دتّ نوں،
دتا پھانسی دا حکم سنا۔
اوہدی ہوون والی نعر نوں،
کسے پنڈ وچ دسیا جا۔
