شاداں کرشن چندر
سارے علاقے وچ ایہو جہی واردات نہ پہلاں کدی ہوئی سی، نہ سنی گئی سی۔ جہڑا وی سندا سی، کناں 'تے ہتھ رکھ لیندا سی۔ پنڈ رپا دی اک ودھوا زنانی شاداں نے پولیس دے اک سپاہی نوں گولی مار کے مار دتا سی۔ کہندے نے، پولیس دا اوہ سپاہی پنڈ وچ کسے ہور معاملے دی پچھ-پڑتال لئی آیا سی تے راتیں رہن لئی اسنے شاداں دے گھر جا ڈیرے لائے سن۔ سوچیا سی، رات چنگی لنگھ جائیگی تے اگلے دن پچھ-پڑتال وی ہو جائیگی۔ نمبردار نے ٹھانے دے اس سپاہی نوں بڑا روکیا کیونکہ اس شاداں دے سبھا بارے بڑی چنگی طرحاں جاندا سی تے اک واری آپ وی شاداں دے ہتھ دیکھ چکیا سی۔ پر ٹھانے دا سپاہی وی پورا آکڑکھاں سی؛ بالکل نہیں منیاں۔ "اجہیاں بڑیاں تیویناں دیکھیاں نے رجب علی نے...میں ایہناں نوں سدھیاں کرن دی کلا جاندا واں۔" سپاہی نے بڑے مان نال نمبردار نوں کیہا سی۔
شاداں سورگی لاسنائک نثار محمد دی ودھوا سی۔ دو سال پہلاں اسدا پتی مہانیدھّ وچ ماریا گیا سی۔ اسنوں انگریزی خزانے وچوں باراں روپئے مہینہ پینشن ملدی سی۔ ایہہ پینشن ہر مہینے انگریزی ڈاکخانے وچوں ہندی ہوئی ریاست دے ڈاکخانے وچ آ جاندی سی تے شاداں ہر مہینے دی پنج تاریخ نوں کاراٹ دے ڈاک گھر وچ جا کے پینشن لے آؤندی سی۔ اس باراں روپئے پینشن توں بناں اس کول اپنے سورگی پتی دی زمین وی سی تے اس زمین دا حصہ ونڈاؤن والا نثار محمد دا کوئی اگے-پچھے رشتے دار وی نہیں سی۔ اس لئی شاداں اپنے علاقے دی اجیہی ودھوا سی جس نال ویاہ کرن دے وچار نال ہی کئی لوکاں دے منہ وچ پانی آؤن لگّ پیندا سی۔ شاداں سنکھی وی خاصی سی، پر اجے ویاہ کرن دا کوئی ارادہ نہیں سی اسدا۔ اسدے پتی نوں مویاں کلّ دو ورھے ہی ہوئے سن تے نالے ایہہ گلّ وی ہے سی کہ جے اسنے ویاہ کروا لیا تاں ترنت پینشن بند ہو جانیں سی۔ اس سستا زماناں سی تے اس زمانے دے باراں روپیئے اج دے سو ڈیڈھ سو روپئیاں دے برابر ہندے سن۔
رجب علی شاداں دے سبندھ وچ کجھ ودھیرے نہیں سی جاندا۔ اسنے کسے منچلے توں صرف ایناں سن لیا سی کہ پنڈ رپا وچ اک اتی سندر ودھوا رہندی ہے، جسدا ناں شاداں ہے۔ رجب علی لئی بس ایناں ہی کافی سی۔ جدوں اوہ رپا پنڈ وچ پچھگچھّ دے سبندھ وچ، اپنی بندوق چکّ کے جان لئی رواناں ہون لگیا تاں اسنے پکی دھار لئی کہ رات شاداں دے گھر ہی مہمان بن کے کٹیگا۔
شاداں نوں رجب علی دی گل بات دا ڈھنگ، اسدے طور-طریقے، اسدی ہینکڑی بالکل ہی پسند نہیں سی آئی۔ پر رجب علی سرکاری کرمچاری سی۔ اس لئی اسدی پراہناچاری دے سبندھ وچ جو کجھ وی استوں سریا، اسنے کر دتا۔ اسنے اپنے سورگی پتی دا بسترا کڈھیا تے گھر دے سبھ نالوں چنگے منجے اتے وچھاء دتا۔ سپاہی لئی اک مرغی حلال کیتی تے مکی دیاں روٹیاں آپ، اپنے ہتھیں بنائیاں۔ ایہناں گلاں توں رجب علی بڑا پرسنّ ہویا تے اپنیاں مچھاں نوں تاء دیندیاں ہویاں شاداں دے سڈول پر لچکدار سریر نوں اتی ڈونگھیاں تے للچائیاں ہوئیاں نظراں نال دیکھدا رہا۔
دوجے دن شاداں دے گھر موہرے رجب علی دی لاش پئی ملی تے شاداں سپاہی دی بندوق لے کے فرار ہو چکی سی۔
کوہانے دا ٹھانیدار حشمت علی فوراً دو حوالدار تے دو سپاہی نال لے کے گھٹنا ستھان ولّ روانہ ہو لیا۔ پنڈ رپا کوہانے توں دکھن ولّ پندراں کو میل دی دوری اتے ستھت سی۔ جیہلم ندی اسدے دھائیں دے کھیتاں دے کول دی ہو کے لنگھدی سی۔ اتھے آ کے جیہلم دا پاٹ بڑا چوڑا ہو جاندا سی تے اسنوں پار کرکے انگریزی علاقے وچ جان لئی اک بیڑی وچ جانا پیندا سی۔ پہلاں تاں بیڑی دے ملاح الاداد نوں پچھ کے اسنے اس گلّ دی تسلی کر لئی کہ شاداں انگریزی علاقے ولّ نہیں سی گئی۔ اس جگہ توں بناں کسے ہور جگاہ ندی دا پاٹ ایناں چوڑا نہیں سی جسنوں پار کرن لئی بیڑی پائی گئی ہووے تے ندیاں دیاں لہراں وچ ایناں اچھال ہندا سی کہ اسنوں تیر کے پار کر جان دا سوال ہی نہیں سی پیدا ہندا۔ پھیر وی ساودھانی وجوں حشمت علی نے اتھوں اک حوالدار تے اک سپاہی نوں انگریزی علاقے ولّ پچھ-پڑتال کرن لئی بھیج دتا تے آپ اک حوالدار تے اک سپاہی نال پنڈ رپا ولّ روانہ ہو گیا۔ رپا پنڈ اپرلیاں گھاٹیاں وچالے وسیا ہویا سی۔ اس توں اپر 11 ہزار فٹّ اچا کالا سرائے دا پہاڑ سی، جس دیاں چوٹیاں اتے ہمیشہ برف جمی رہندی سی۔
حشمت علی بڑا خونخار ٹھانیدار سی۔ ڈاکواں تے فرار ہو جان والیاں نوں پھڑھن وچ اسدا مقابلہ کرن والا ہور کوئی نہیں سی۔ اوہ دھندلیاں توں دھندلیاں پیڑاں دے نشان پچھان لین وچ ماہر سی۔ لوک تاں اتھوں تکّ وی کہندے سن کہ فرار دے سریر دی بو نوں ادھے میل دی دوری توں ہی کسے کتے وانگ سنگھ لیندا سی اوہ۔ چلو، ایہہ تاں ہوؤُ اتکتھنی...پر اس وچ کوئی شکّ نہیں سی کہ اسدا ودھیرے سماں ڈاکواں نال مقابلے کرن تے فرار لوکاں نوں پھڑھن وچ ہی بیتیا سی۔ اسدے سریر اتے گولیاں دے کئی نشان سن۔ کئی واری تاں ڈاکو اسنوں مردہ سمجھ کے چھڈّ گئے سن۔ پر اسدے سریر وچ گینڈے دے سریر وانگ گولیاں دے زخماں نوں بھر دین دی یوگتا سی۔ اوہ اپنی دھن دا پکا، ہٹھی تے امان دار سی۔ اس لئی اسنے اج تکّ شادی نہیں سی کیتی۔ کہندا سی، 'جے گھر وچ زنانی آ جائے تے بچے ہو جان، تاں ٹھانیدار دے دل وچ اپنے آپ بے ایمانی آ جاندی اے۔ اپنے چھوٹے چھوٹے بچیاں نوں دیکھ کے کس دا دل ڈاکواں نال پنگا لین نوں کریگا؟ ہش...ایہہ زنانیاں آدمی نوں ہمیشہ بے ایمانی تے رشوتخوری لئی اکساؤندیاں نے۔ مونہوں کجھ نہیں کہنگیاں، پر اپنیاں منگاں نال سدا بے ایمانی کرن لئی اکساؤندیاں رہنگیاں۔' اصل وچ حشمت علی نوں گھریلو جیون تے زنانیاں نال نفرت جہی سی۔ اسنوں کھلھی ڈلھی ہوا، اپنی بندوق تے سنگھرش دا جیون پسند سی۔
رمپا پنڈ وچ آ کے اسنے پہلاں سارے پنڈ نوں نرڑ لیا۔ بدمعاشاں نوں جتیاں مروائیاں تے شریفاں نوں مرغا بنایا تے سارا دن لوکاں نوں سوال پچھدا رہا۔ سارے دن دی تحقیقات توں اسنوں ایناں تاں پتہ لگّ گیا کہ شاداں دے بناں کوئی ہور آدمی اس قتل وچ شامل نہیں سی تے نہ ہی شاداں دے فرار ہون وچ اوہناں کوئی سہائتا کیتی سی۔ پھیر وی ساودھانی وجوں اسنے اک حوالدار تے اک سپائی نوں پنڈ وچ چھڈّ دتا تے خدا شاداں دے گھر توں گھاٹی ولّ تر پیا، جتھے اسنوں پیراں دے مدھم جہے نشان ملے سن۔
رات نوں اوہ اپر چیل دے جنگل وچ اک لکڑہارے کسان دے گھر رہا۔ گھنٹیاں دی گل بات پچھوں اسنوں پتہ لگیا کہ شاداں اتھے نہیں آئی، پر کسان نے شام ڈھلھدیاں ہی گھاٹی دے دوجے پاسے رائیپھل چلن دی آواز سنی سی۔ اس لئی رات نوں اوہ اس کسان دے گھر ہی رہِ پیا۔ سویرے پہُ-پھٹالے دے نال ہی گھاٹی دے دوجے پاسے جان لئی روانہ ہو گیا، جتھے کاؤ تے چیل دے سنگھنے جنگل وچکار لال کسی وگدی ہے تے جسدے اس پار کالا سرائے دا اچا پہاڑ سی۔
جنگل جنگل اتردا ہویا اخیر اوہ لال کسی تک پہنچ گیا، جسدا پانی اتری پہاڑ دی لال مٹی وہاء لیاؤن کرکے ہمیشہ لال رہندا سی۔ حشمت خاصی دیر تک اس کسی دوآلے گھمدا رہا۔ اخیر اسنوں اک جگہ پیراں دے نشان مل ہی گئے تے اوہ نشان ہو-بہو اوہناں نشاناں نال ملدے سن جہڑے شاداں دے گھر توں گھاٹی ولّ آؤندیاں اسنے دیکھے سن۔ حشمت علی اوہ نشان ویکھ کے بڑا خوش ہویا تے رائیپھل موڈھ اتے ٹھیک کردا ہویا لال کسی پار گیا۔
گھاٹی گھاٹی چڑھدا ہویا اوہ اپر سلور فر دے جنگل وچ پہنچ گیا۔ سلور فر دے مضبوط تنے سنتریاں وانگ کھڑے سن تے اوہناں اتے ہریوائی دے علاوہ جنگلی ویلاں چڑھیاں ہوئیاں سن۔ اتھے سورج دی روشنی دوروں اپروں چھن کے ہری بھاء دی مسّ لئی پہنچدی سی۔ جنگل وچ چارے پاسے اینی گوڑھی چپّ واپری ہوئی سی کہ اوہ اپنے دبویں پیراں دی چاپ تک سن سکدا سی۔ دیر تک اوہ ایہناں جنگلاں وچ گھمدا رہا۔ اخیر اسنوں اک کنڈیدار جھاڑی وچ پھلدار لال سوسی دا اک چھوٹا جیہا ٹکڑا مل گیا، جہڑا ہو سکدا اے شاداں دی مغلئی شلوارے دے کنڈیدار جھاڑیاں وچ الجھ جان کارکے اتھے ہی پھسیا رہِ گیا ہوئے۔ حشمت علی خان بڑا خوش ہویا۔ بڑی دیر تک بڑے گہہ نال اوہ اس سوسی دے ٹکڑے نوں دیکھدا رہا، پھیر اگے ودھ گیا۔ جنگل وچ اگے جا کے اسنوں چٹان وچکار کجھ ادھ مچیاں لکڑاں تے سواہ نظر آئی۔ حشمت علی دا دل خوشی وسّ بڑھکن لگیا۔ اسنے چارے پاسے بڑے غور نال دیکھیا۔ لگدا سی، شاداں نے رات اتھے ہی کٹی سی۔ ہن اوہ اتھوں کس پاسے گئی ہوویگی...؟
بڑی سوچ وچار کرن پچھوں اوہ اتر ولّ جاندے اک رستے اتے تر پیا۔ ایہہ راستا بڑا اوکھا سی تے ننگیاں چٹاناں اتوں دی ہندا ہویا کالا سرائے دی گھاٹی ولّ جاندا سی، جتھے گرمیاں وچ ہری تے تازہ گھاہ دے وڈے-وڈے چراند ملدے سن۔ جتھے چرواہے دوروں دوروں اپنیاں بھیڈاں چراؤن لئی لے آؤندے سن تے جہڑی ایہنی دنیں برف نال ڈھکی رہندی ہے۔ ایہناں گھاٹیاں توں اپر کالا سرائے دیاں پتھریلیاں تے برفیلیاں چوٹیاں سن، جہڑیاں گوڑھے بدلاں نال ڈھکیاں رہندیاں سن۔
سردی ودھدی جا رہی سی۔ اپریاں چوٹیاں توں تلھک کے دھند ہیٹھاں ولّ جا رہی سی۔ اس ادھ-پاردرشی دھند وچ کالا سرائے دیاں چھلیاں-بھریاں چوٹیاں کسے پہاڑی قلعے دے کینگریاں ورگیاں نظر آ رہیاں سن۔ ہولی ہولی جیوں جیوں اوہ اپر چڑھدا گیا، دھند سنگھنی ہندی گئی تے سردی وی ودھدی گئی۔ حشمت نے محسوس کیتا کہ اسنوں اپنا اوور کوٹ وی نال لیاؤنا چاہیدا سی۔ پر اسنوں کی پتہ سی کہ اس بھگوڑی دی بھال وچ اینی اچائی تک آؤنا پئیگا۔ پتہ ہندا تاں اس حساب نال تیار ہو کے آؤندا۔ گھٹوگھٹّ اک سپاہی، کھان پین تے ہور ضروری سامان نال لدیا اسدے نال ہندا۔ پر اسنے حوالدار تے سپاہی دوواں نوں ہی ہیٹھاں چھڈّ دتا سی جو اسدی مورکھتا ہی سی۔
دھند گوڑھی ہندی گئی، اسدے پیر برف اتے پین لگے۔ پھیر نکی-نکی کنی دا بے آواز مینہہ شروع ہو گیا۔ کتے کتے اسدے پیر برف وچ دھس جاندے سن۔ اسدے چارے پاسے دھند دی چادر اینی موٹی ہو چلی سی کہ تنّ گز توں اگے رستہ دکھائی نہیں سی دے رہا۔ اوہ صرف دشا نوں دھیان وچ رکھ کے تر رہا سی۔ پر دھند دی لپیٹ وچ آ کے ہن اسنوں ایہہ وشواس وی نہیں سی رہا کہ اوہ ٹھیک دشا وچ جا رہا ہے جاں غلط دشا ولّ ودھ رہا ہے۔
اچانک اک چٹان توں اسدا پیر تلھکیا تے اسنے سمبھلن لئی اپنے پچھلے قدم وچ اگلے قدم نوں ملا دتا، تے این اسے سمیں اسنوں محسوس ہویا کہ اسدے دوویں پیر ہوا وچ لٹکے ہوئے نے تے اوہ ہیٹھاں ولّ ڈگیا جا رہا ہے۔ اسنے دوویں پاسے چٹاناں نوں پھڑھن لئی ہتھ پیر مارے پر کتے ہتھ نہ پیا۔ اوہ پنجاہ فٹّ ڈونگھی اک کھڈّ وچ جا ڈگیا۔ چنگے بھاگاں نوں کھڈّ وچ برف سی، نہیں تاں اسدی ہڈی-پسلی ٹٹّ جاندی۔ پھیر وی اسنوں کئی جگہ جھریٹاں-رگڑاں لگیاں تے سجے پیر دی اڈی برف وچوں ابھری ہوئی اک چٹان نال ٹکرا کے کٹی گئی تے اتھوں خون وگن لگّ پیا۔ اسنے کھڑھا ہون دی کوشش کیتی، پر اوہ مڑ کھڈّ وچ ڈگّ پیا۔
اوہ دیر تک اس کھڈّ وچ پیا ہونکدا رہا۔ ہن مینہہ بند ہو چکیا سی تے برف پین لگّ پئی سی۔ سردی نال اسدا سارا سریر سنّ ہندا جا رہا سی۔ قسمت نال اسدے دوویں ہتھ سلامت سن۔ اوہ اپنے دوواں ہتھاں نوں پورے زور نال اک دوجے نال میل کے گھسٹدا ہویا چٹاناں دی تھہو لیندا، کھڈّ دی دوجی کندھ اپر چڑھن لگا۔ وچکار دیودار دا اک چھوٹا جیہا رکھ برف وچوں باہر نکلیا ہویا دکھائی دتا۔ اسدے تنے نوں پھڑھ کے کجھ منٹاں تک حشمت نے ساہ لیا۔ پھیر گھسٹدا رڑھدا کوے نہ کویں کھڈّ دے دوجے پاسے چڑھ گیا۔
کھڈّ دے دوجے پاسے کالا سرائے پہاڑ دی برفیلی ڈھلوان سی تے کتے کتے تنگ دے ٹاویں ٹاوے رکھ دھند وچ لپٹے کالے پرچھاویاں وانگ نظر آ رہے سن۔ برف ہن بڑی تیزی نال ڈگّ رہی سی۔ اسدے موراں اتے جمدی جا رہی سی تے اسدیاں پلکاں توں ڈگّ کے گلھاں 'تے پگھلدی جا رہی سی تے اسدیاں گلھاں اس طرحاں گلیاں ہو گئیاں سن جویں اوہ گھنٹیاں توں رو رہا ہووے۔
اڈی وچوں لہو وگ رہا سی تے لگاتار لہو نکلن کرکے اوہ بڑی کمزوری محسوس کر رہا سی۔ سردی ودھ ہون کرکے اسدا سارا سریر ٹھنڈا تے نرجند جیہا ہندا جا رہا سی۔ اسدیاں اکھاں اک اسبھاوک نیند کارن بند ہندیاں جا رہیاں سن۔ پر اس حالت وچ وی اسنے اپنی رائیپھل نوں نہیں سی چھڈیا۔ کدی ڈگدا، کدی اٹھدا، کدی گوڈیاں بھار رڑھدا، اوہ اک روشنی کول پہنچ گیا، جہڑی اس تیز طوفان تے دھند وچ چمکدی نظر آ رہی سی۔
آخری فاصلہ اسنے گوڈیاں بھار رڑھ کے طے کیتا سی۔ ایہہ لکڑی دے بنے ہوئے اک کیبن دے آکار دا گھر سی، جسدی چھت 'چوں دھوآں نکل رہا سی، تے لکڑ دے جوڑے ہوئے پھٹاں دیاں جھیتھاں وچوں چھن کے چانن باہر آ رہا سی۔
حشمت علی دیہلیز اتے آ ڈگیا۔ اسنے رائیپھل دے کندے نال دروازہ کھڑکایا۔
دروازہ ہولی جہی کھلھیا تے اس وچوں اک عورت دا چہرہ نظر آیا، جسدے ہتھ وچ رائیپھل سی۔
شاداں نے سبھ توں پہلاں حشمت علی دی رائیپھل نوں اپنے قبجے وچ کیتا۔ پھیر اوہ اسنوں دیہلیز توں گھسیٹ کے اندر لے آئی تے منجی اتے لٹاء دتا۔ اوہ منجی اتے ڈگدا ہی بے ہوش ہو گیا سی۔ انتم چھنا وچ اسنوں صرف اینا یاد سی کہ اک لمے قد-بتّ دی موہنی عورت اس اتے جھکی ہوئی ہے تے اسدیاں سوچاں وچ ڈبیاں اکھاں دیاں سنگھنیاں پلکاں اک قطار وچ پھبیاں ہوئیاں ہین۔
جدوں اوہ ہوش وچ آیا تاں اسنے دیکھیا کہ اوہ منجی اتے رسیاں نال وجھیا پیا ہے۔ اسدے پیر 'تے کسے نے پٹی بنھ دتی ہے تے شاداں اسدے سرہانے سوپ دا پیالہ لئی کھڑی ہے۔
لگاتار ستّ دن برف تے برسات دا طوفان اس کیبن دوآلے شوکدا، کڑکدا رہا۔ شاداں لگاتار اسدی سیوا-ٹہل کردی رہی۔ اسدی اڈی دا زخم ٹھیک ہو گیا۔ تے ہور سٹاں وی ٹھیک ہندیاں گئیاں۔ پر شاداں اسدی نگرانی بڑی سچیت ہو کے رکھدی سی۔ اسنے حشمت علی دی رائیپھل برف وچ کدھرے نپّ دتی سی تے اپنی رائیپھل ہر ویلے اپنے ہتھ وچ رکھدی سی۔ کجھ گھنٹیاں لئی جدوں اوہ ہیٹھاں جنگل وچ جاندی تے جنگلی جانور مار لیاؤندی۔ ادوں اوہ حشمت علی نوں رسیاں وچ جکڑ دیندی تے ہر پکھوں نشچنت ہو کے دروازہ باہروں بند کرکے جاندی سی۔
"ایہہ ساریاں ساودھانیاں وارتھ نے۔" حشمت علی اسنوں سمجھاؤندا، "اک دن توں ضرور پھڑی جائینگی۔"
"میرے جیوندے-جی تاں مینوں کوئی پھڑ نہیں سکدا۔" شاداں جواب دیندی۔
"جے فرار رہینگی تاں پھانسی ہوئےگی۔" حشمت علی نے کیہا، "پر جے اپنے آپ نوں پولیس دے حوالے کر دئینگی تاں صرف کالے پانی جائینگی آخر رجب علی نے تیری عزت لئی سی۔ جے توں اپنے ستیتوّ بدلے اسدی جان لئی اے تاں کورٹ سزا دین ویلے ایہہ گلّ وی دھیان وچ رکھیگی..."
"میں کالے پانی نہیں جانا چاہندی، میں جیل وی نہیں جانا چاہندی، میں آزاد رہنا چاہندی آں۔"
حشمت علی نے اس لمے قد-بتّ تے تکھے نقشیاں والی شاداں ولّ پرشنسا بھریاں نظراں نال دیکھیا۔ اسدے سارے سریر نوں اک بھرپور دھڑدھڑی جہی آئی۔ اسنے کاہل نال آپدا منہ پھیر لیا۔ ایہہ کیسی کمزوری سی؟ شاداں جدوں اسدے نیڑے آؤندی سی اسدے سریر وچوں کیہی کوسی، نگھی سگندھ آؤندی ہندی سی۔ اوہ سنگدھ حشمت علی نوں بے چین تے بے تاب کر دیندی سی۔ اسدے لہو دا گیڑ تیز ہو جاندا سی۔ اسدی دیہہ وچ سنسنی جہی پھیل جاندی سی تے لہو دی گرمی نال اسدے کناں دیاں لولاں تک بھکھن لگّ پیندیاں سن۔ انج تاں اسنے پہلاں کدی محسوس نہیں سی کیتا۔
اک دن حشمت علی نے اسنوں کیہا، "جے توں دوبارہ شادی کر لئی ہندی تاں رجب علی دی تیرے گھر آؤن دی ہمت نہ پیندی۔"
"ہاں ایہہ ٹھیک اے۔"
"پھیر توں شادی کیوں نہیں کیتی؟"
"مینوں کوئی مرضی دا مرد نہیں ملیا۔"
"کیسا مرد چاہیدا اے تینوں؟"
"اجیہا، جسدے سینے نال لگ کے میرا دل رون نوں کرے۔"
شاداں نے اکھاں جھکا کے ہولی جہی کیہا۔ پھیر اوہ ساہمنی کندھ ولّ دیکھن لگّ پئی تے اسدیاں وڈیاں-وڈیاں بھوریاں اکھاں انیندیاں جہیاں ہو گئیاں...
دس دناں بعد جدوں حشمت علی بالکل ٹھیک ہو گیا تاں شاداں اسدیاں رسیاں کھولھ کے اسنوں باہر لے آئی۔ ہن طوفان ختم ہو چکیا سی۔ ڈھلواناں دیاں پوڑیاں-پگڈنڈیاں اتے جمی برف دیاں چپڑاں سنہری دھپّ وچ چمک رہیاں سن تے تنگ دیاں ٹاہنیاں اتے برف دیاں چمکدار جھالراں سندر لیس وانگ جھول رہیاں سن۔ ہوا وچ اک جیونداتی تازگی تے کھنکی سی۔ آکاش دور تک نیلا، صاف تے سوچھ سی تے چوٹیاں اتے کدھرے بدل دا اک ٹکڑا وی نہیں سی۔
حشمت علی نے چارے پاسے دیکھ کے اک سکھدائی لما ساہ کھچیا۔ پر شاداں نے اپنی رائیپھل دے کندے نال اسدی پٹھّ نوں ٹھوکدیاں کیہا، "اگے چل، اگے۔"
"کدھر؟" حشمت علی نے حیرانی نال پچھیا۔
"میں تینوں اس کھڈّ تک چھڈّ دیانگی جتھوں جنگل شروع ہندا اے۔ اتھوں توں سدھا رپا پنڈ چلا جاویں، پھیر اپنے ٹھانے—دوبارہ جے توں میرا پچھا کیتا تاں جانوں مار دیانگی، اس واری چھڈّ دینیں آں کیونکہ میری تیری کوئی دشمنی نہیں۔" حشمت علی اگے اگے ترن لگا، دوواں ہتھاں وچ رائیپھل پھڑی شاندا اسدے پچھے پچھے تر رہی سی۔ بڑی ساودھانی نال اس اتے نگاہ رکھدی ہوئی کہ جے حشمت علی ذرا وی کوئی غلط حرکت کرے تاں اوہ فوراً اسنوں گولی دا نشاناں بنا دئیگی۔
پوڑیاں در پوڑیاں ڈھلواناں دے ٹیریس ورگے کھتیاں 'چوں اتر کے اوہ دوویں اس ڈونگھی کھڈّ دے نیڑے پہنچ گئے جہڑی جنگل دیاں گھاٹیاں نوں اوہناں ستہی گھاٹیاں نالوں وکھ کردی سی۔ اوہ کافی ڈونگھی کھڈّ سی تے اتھے ہی حشمت علی دا پیر دھند کرکے تلھکیا سی۔ اسے کھڈّ دے دوجے پاسے چٹاناں توں اگے کالا سرائے دا ہیٹھلیاں گھاٹیاں دا جنگل شروع ہندا سی۔ کھڈّ کافی ڈونگھی سی، پر کھڈّ دے اس کنارے توں دوجے کنارے دا انتر اینا کو سی کہ آدمی زور نال چھال مار کے اسنوں پار کر سکدا سی۔ شاداں اسے طرحاں چھال مار کے دوجے پاسے گئی ہوویگی۔ 'جے دھند نہ ہندی تاں شاید میں وی اویں کردا'، حشمت علی نے اس ڈونگھی کھڈّ نوں دیکھ کے من ہی من سوچیا، 'پھیر نہ میں زخمی ہندا تے انج شاداں دے ہتھاں 'چ مجبور ہندا۔'
"چھال مار۔" شاداں نے حشمت علی نوں کھڈے دے کنارے کھڑھا ویکھ کے کیہا۔
حشمت علی نے کیہا، "حالے وی کہنا، منّ جا شاداں—اپنے آپ نوں میرے حوالے کر دے، ہر طرحاں میں تیری مدد کراں گا۔"
شاداں ٹھہاکا مار کے ہسی۔ رائیپھل دے کندے دا پولا جیہا ٹھنگا حشمت علی دی پٹھّ 'تے مار کے بولی، "پولیس والیاں دا کی یقین؟ ہن جے توں اتھوں جیوندا واپس جانا چاہندا ایں تاں چھال مار جاء۔"
"اجے میں بڑا کمزور آں۔" حشمت علی نے بہانہ جیہا ماریا۔
"اﷲ دا ناں لے کے زور نال چھال مار، پار چلا جائینگا۔"
اﷲ دا ناں لے کے حشمت علی نے زور نال چھال مارن لئی اپنے موڈھے سکوڑے تے ہیٹھاں ولّ جھکیا، پھیر بجلی دی پھرتی نال شاداں دیاں لتاں کھچّ کے پھٹکی لواؤندا ہویا دوجے پاسے جا کھڑھا ہویا۔ ہن شاداں زمین 'تے سی تے رائیپھل حشمت علی دے ہتھ وچ۔ ایہہ سبھ کجھ اک چھن وچ واپر گیا سی۔
شاداں دے ہوش اجے تھاویں نہیں سن آئے کہ حشمت علی نے اسدے دوویں ہتھ قابو کرکے اوہناں وچ ہتھکڑی پا دتی۔
ہن اوہ دوویں نال نال تر رہے سن۔ حشمت علی نے اس کھڈّ والے رستے نوں چھڈّ دتا سی تے کسے دوجے رستے توں شاداں نوں ہیٹھاں گھاٹی ولّ لے جا رہا سی۔ جنگل چپّ سی تے اوہ دوویں وی چپ چاپ تر رہے سن۔ نہ شاداں حشمت علی نال گلّ کر رہی سی، نہ حشمت علی شاداں نال اکھاں ملاؤن دا حوصلہ کر رہا سی۔ شاداں دے ہتھاں وچ ہتھکڑیاں سن تے زنجیر حشمت علی دے ہتھ وچ۔ اوہ دوویں نال نال تر رہے سن۔ جنگل 'چوں اتردیاں ہویاں حشمت علی نے شاداں نوں اک جگاہ دکھائی، جتھے چٹاناں دی کھوہ وچ اسنے اک رات کٹی سی۔
پھیر گھاٹیاں اتر کے حشمت علی نے لال کسی پار کیتی تے دوجے کنارے دا پہاڑ چڑھ کے لکڑہارے کسان دے گھر شاداں تے حشمت علی دوواں نے پانی پیتا تے کجھ منٹاں لئی آرام کیتا۔ ہن شام دا دھندلا چھا رہا سی، پر حشمت علی نے اس کسان دے گھر آرام کرنا ٹھیک نہیں سمجھیا۔ اوہ شام ختم ہندیاں ہندیاں رپا پنڈ پہنچ جانا چاہندا سی۔ اترائی دا رستہ سی تے اسدا جانیا پچھانیا وی سی۔ کجھ منٹ آرام کرکے اوہ شاداں نوں لے کے پھیر ہیٹھاں اترن لگیا۔
ہیٹھاں اتردے اتردے اوہ این رپا پنڈ دے دھانئیں دے کھیتاں کول پہنچ گئے جتھے جیہلم ندی دا کنارہ سی تے ملاح آخری وار سواریاں لاہ کے بیڑی نوں کنارے نال بنھ رہا سی۔
اچانک حشمت علی رک گیا۔ اسنے ملاح نوں پچھیا، "میاں پار چلنا ایں؟"
"ہنے تاں آیاں سرکار۔"
حشمت علی نے جیب وچوں پنج روپئے دا نوٹ کڈھ کے ملاح دے ہتھ وچ پھڑا دتا۔
اوہ پھیر بیڑی نوں کھولن لگّ پیا۔
"چل بیڑی وچ بیٹھ،" حشمت علی نے شاندا نوں کیہا۔
شاداں نے حیرانی نال اس ولّ دیکھ کے پچھیا، "توں مینوں کتھے لے جا رہیں؟"
"چل وچ بیٹھ میرے نال۔ پھیر دسانگا۔"
شاداں حیرانی تے بھے ملی بھاونا نال حشمت علی نال بیڑی وچ بیٹھ گئی۔
ملاح نے بیڑی ٹھلھ لئی۔ حشمت علی نے اسدے ہتھاں دیاں ہتھکڑیاں کھولھدیاں ہویاں کیہا، "ہن توں آزاد ایں۔ انگریزی علاقے وچ پہنچ کے توں پنڈی چلی جاویں، لاہور چلی جاویں، جتھے جی کرے جاندی رہیں۔"
"تے توں؟"
"جے توں مینوں آگیا دئیں،" حشمت علی نے کیہا، "تاں جتھے جتھے توں جائینگی میں وی تیرے نال جاواںگا۔"
شاداں دا چہرہ شرم نال لال ہو گیا تے اوہ بھچی جہی کمزور آواز وچ بولی، "تے تیری نوکری؟"
"اوہ اس جیہلم دے پانی وچ رڑھ گئی۔"
شاداں دیر تک حشمت علی دے منہ ولّ تکدی رہی۔ یکدم اسدیاں اکھاں وچ اتھرو آ گئے تے اوہ جھک کے حشمت علی دی ہکّ نال لگّ گئی۔ تے...ولھک ولھک کے خوشی نال رون لگی۔
ملاح بیڑی ٹھلھدا ہویا اچی آواز وچ گاؤن لگا—
"اوئِ جیہلما، بیلیا...
اوئِ میرا رٹھڑا یار آن ملا...۔"
(انوواد : مہیندر بیدی جیتو)
