شِوچَرن (پنجابی ناول) بلونت فروالی
اُلتھا:
محمد آصف رضا
ماں بولی ریسرچ سینٹر لاہور
مُکھ کردار ناول دا خوبصورت نمونہ: شِوچَرن
بلونت فروالی پنجابی دا سنجیدہ لکھیار ہے۔اس دا ساہت
سِکھرت شاعری توں گلپی ودھا تک وکاس کردا نظر آؤندا
ہے۔اس نقطہ نگاہ توں ‘شِوچَرن’ اس دی پہلی لمبی گلپی رچنا
ہے۔ایہہ رچنا اک پاتر پردھان ناول ہے۔پنجابی ناول یاترا وچ
پاتر پردھان ناولاں دی وی وکھری تھاں اور پچھان رہی
ہے۔بہتی وار ایہہ پچھان سماج وچ خوبصورت زندگی دا ماڈل
سرجن دا سپنا لے کے ترے آدرشک لوکاں دی زندگی دے
سنگھرشی پرسنگاں نال جڑی ہوندی ہے۔اس پینترے توں
ویکھیاں پاتر پردھان ناول وچ بدی اور بدمعاشی نال ٹکر لے
کے اسنوں ہراؤن دا سنگھرش کرن والا بندہ اک آدرش بادی
رول ماڈل سرجدا ہویا اپنے تے ہوراں دے سانجھے سپنیاں دی
پورتی تک دی کہانی دا چھوٹا جاں وڈا اتہاس سرجدا ہے۔اس
قسم دی ناولی کتھا کیونکہ لمبے تے گہرے رخ چلدی ہوئی
بہت ساریاں اپ کتھاواں دا کولاج سرجدی ہے،اس لئی مُڈھ توں
اخیر تک پہنچدیاں کہانی دے کھلر جان دا خدشہ بنیا رہندا
ہے۔مگر مینوں خوشی ہے کہ بلونت فروالی دا ایہہ ناول شروع
توں اخیر تک سنگھنا برتانت سِرجدا ہویا پاتر پردھان ناول دی
سدھانت کاری اپر کھرا اُتردا ہے۔
اس ناول دا مکھ پاتر شِوچَرن بہت ساریاں گلاں دی
پرتیندھتا کردا ہے۔سبھ توں وڈی تے پہلی گل اوہ جاتاں گوتاں
،دھرماں ،فرقیاں تے امیری غریبی دے پاڑے اپر کاٹی مار
کے پورے انسان ہون دا پرمان پیش کردا ہے۔اک غریب گھر
وچ جنم لے کے سکھیا،ساہت تے سنگھرشی راہاں نوں ہم سفر
بنا کے اپنے کردار نوں وستھار دیندا ہے۔ایہہ وستھار اس دے
کردار نوں کس طرحاں بلندی بخشدا ہے تے کس طرحاں اوہ
اس ناول دا مکھ پاتر بنن دی طاقت حاصل کردا ہے،اس ناول
دی برتانتکاری اس سوتر اپر ٹکی ہوئی ہے۔بلونت فروالی
گگن،سکندر،تے گوکھا دی کتھنی کرنی نال اوہناں دی پاتر
اساری اس طرحاں ڈیزائن کردا ہے،کہ ایہہ پاتر شِوچَرن دے
پاتر نوں ہور وستھار دیندے نظر آؤندے ہن تے اوہ سارے
کرداراں دا جوڑ ہو نبڑدا ہے۔کئی پاتراں نوں جوڑ کے اک
شکتی شالی پورا پاتر سرجنا بلونت فروالی دی گلپی چیتنا دا
خوبصورت پرمان ہے۔
شِوچَرن دا لفظی ارتھ ‘شوا دے پیر’ ہے۔اوہ پیر جیہناں وچ
دھرتی توں اسمان تک ہر شے نوں سرجنا،جتن تے صحیح
سمت دین دی شکتی ہے۔اپنے نام دی تاثیر دے انتر پربھاو نال
شِوچَرن جتھے اپنے موئے باپ دیاں آساں اُپر کھرا اتردا
ہے،اتھے اوہ اپنے پالک باپ وکیلا دے مٹی دے بھانڈے بناؤن
ویچن دے خاندانی کم نوں اپنی سوجھ بوجھ،پڑھائی تے نویں
جیون نظریے نال اک نواں روپ پردان کر اپنے ناں نوں
صحیح ارتھ دیندا ہے۔اوہ زندگی دے آوے تے خوبصورت
رشتیاں،کماں تے کامیابیاں دے بھانڈے بناؤندا ہے۔اس دا ایہہ
کرم اسلم اینڈ پارٹی دی سیاست ،بھرشٹاچار ،بے وفائی ،نشا
خوری ،تعلیم خلاف سوچ،ورتو تے سٹو والی رشتگی اور غیر
انسانی کارج شیلی دا پردافاش کرکے اخیر وچ اسلم نوں
پچھتاوے دی اگ وچ سٹدا ہے،اوہ ناول دا سکھر ہو نبڑدا
ہے۔ایہہ سکھر ساہت،سرجنا،سنگھرش تے کتاباں نوں محبت
کرن والی میڈم کُلوِیر دے کردار نال ہور وی بلندی پراپت کردا
ہے۔
مکھ پاتر شِوچَرن دے ناں اپر رکھیا اس ناول دا ناں بلونت
فروالی دے سرلیکھ سرجن دی یوگتا دی شاہدی بھردا ہے۔بلونت
نوں پتہ ہے کہ کیہ نہیں لکھنا۔اس لئی اوہ پاتر اساری ،گھٹنا
کرم ،سنواد ،انتر سبندھ تے منووشلیشن تے برتانتکاری دی
پدھر اپر جو لکھدا ہے،اوہ اسدی بھاشا اپر پکڑ نوں پھلیش کردا
ہے۔میں سارا ناول اک ہی بیٹھک وچ پڑھیا ہے۔اس توں پتہ چلدا
ہے کہ ناول وچ پڑھن یوگتا اتے دلچشپی دا تت ودمان ہے۔آؤن
والے سمیں وچ بلونت فروالی پنجابی ناول دے کھیتر وچ اپنی
ناول کلا نوں ہور وی پکے پیریں کرےگا۔اس آستھا نال میں
ناول نگاری دے وراٹ پندھ تے اسدا سواگت کردا ہاں۔
جسوِیر رانا
سورن ولا
پنڈ تے ڈاک خانا امرگڑھ (سنگرور)
کجھ میرے ولوں
اجوکا انسان بھٹکنا دی سردل تے کھڑا اپنے آپ نوں
دوھیت،دوِند تے مشکل دے چکرویو وچ پھسیا ہویا محسوسدا
ہے۔اسیں سارے ہی تہذیب ،رہتل ،ماں بولی پرتی محبتی
وراثت،رشتیاں وچلا اتیتی نگھ،آپسی سانجھ ،سہیوگ ،سچجتا
،دھرم تے سیاست دی سارتھکتا، ماحول بارے پیار،اخلاقی
قیمتاں اتے سماج دے شبدوں وانجھے لوکاں لئی چمتکار ہون
دی ڈیک وچ پٹھ کری کھلوتے ہاں۔ساڈی اس طرحاں دی بے
رخی سانوں کل دے کھنڈرات ہون دا احساس کروا رہی
ہے۔اپروکت سبھ کچھ پرتی جو لوک سنویدنشیل ہن،اوہ وی
بھٹکنا دی ہوند نوں قبولدے بھلک ول سوالیا نظراں نال دیکھ
رہے ہن۔پر کیول بھٹکنا ہی منکھ لئی سارتھک نہیں ہو
سکدی۔سوچ دے دیویاں وچ اخلاقی تیل پا کے سانوں کچھ اجیہا
کرنا ہووےگا جو اُتے دَسے سبھ کاسے دی تچھ ہوند ساڈیاں
آؤن والی پیڑیاں لئی بچائی جا سکے۔
بھوت دی سارتھکتا وچ آئی گراوٹ اج نوں اتے بندے نوں
گھن وانگ کھا رہی رہی ہے۔محبت بھروسگی توں پروسگی
تک دا سِکھر طے کر چکی ہے۔ایہہ جسماں دی کھیڈ بن کے
تراسدی دی کگار تے کھڑی ہے۔اس بھرشٹتا دے واتاورن وچ
جنہاں انساناں دے من اندر اخلاقی دیوا جگدا ہے،اوہ منکھ
پورن،سمپورن تے مہان ہو نبڑدے ہن۔اجیہے منکھ اس لئی ہی
مہان ہوندے ہن کیونکہ اوہ اس دیوے دی روشنی نوں سوے دی
ملکیت بنا کے نہیں رکھدے سگوں اسدی روشنی نوں چوگردے
نال سانجھی کرکے سماج نوں رشناؤن دا وی جتن کردے
ہن۔اس اخلاقی سنپورنتا سمپن ہی ہے میرا ‘شِوچَرن’۔
‘شِوچَرن’ میرا پلیٹھا ناول ہے۔اس توں پہلاں نظماں دی
سردل تے شعری پراگا ‘ان گولے راہولے’ اتے ‘چو مکھیے
دیوے’ ارپن کر چکیا ہاں۔ایہناں وچلیاں نظماں ‘مائی میریئے’،
‘میری دھیے’، ‘ماں تے ماں بولی’، ‘سپنیاں دا بھارت’ وغیرہ
ودیک مقابلیاں وچ اپنی ہوند دا سارتھک اظہارکر چکیاں ہن۔
میرا ماضی جتھے نظم نال محبتی رنگ وچ رنگیا ہویا
ہے،اوتھے کہانی لئی وی محبتی اظہار نال لبریز ہے۔کالج
پڑھدیاں ‘کڑتن’، ‘میں انج کیوں کیتا..’، ‘کامریڈ’،’عالم جوت’
وغیرہ میریاں کئی کہانیاں کئی اخباراں اتے میگزیناں وچ
چھپیاں۔ایہہ ناول وی میری کہانی بارے اتھاہ محبت دا ہی
اظہار ہے۔میرے من دی باغیچی وچ ناول دا پود کئی وار اگیا
پر اوہ موسمی بوٹیاں دی طرحاں اپنی ہوند نوں سوے دی بکل
وچ ہی سما لیندا رہیا۔ہن ‘شِوچَرن’ اوہ پود ہے جو میرے من دی
باغیچی وچ بوڑھ دا روپ لے چکیا ہے۔امید ہے ایہہ بوڑھ ہر
اِک قاری دے من وچ اپنی ہوند دے اثر دی الکھ ضرور جاوے
گا۔
شِوچَرن دا تخلیقی عمل مڈھلے دور وچ میں کئی وار اس
دے سِکھر توں واپس پرتن دا من بنایا پر میرے وِیر رنجیت
فروالی نے مینوں لگاتار پریرت کری رکھیا۔میرے پیارے
دوست ورندر تے نرمل دی سہردتا میرے لئی بہت مددگار
ہوندی رہی۔ادب نال بے پناہ محبت کرن والے متراں دی تنقیدی
عمل نے میرے اس پندھ دا رستا سکھالا تےسہج مئی بنایا۔
کویتا توں ناول ول مڑن دے سِکھر وچ مینوں بہت کچھ سکھن
نوں ملیا کیونکہ لکھن توں پہلاں میں ناول ودھا تے ناولاں دا
لگاتار مطالعہ کیتا۔اس پڑن لکھن لئی بہت سمیں دی ضرورت
سی۔میں اپنا قیمتی سماں دین اتے سرجنا دے ماحول نوں سرجن
لئی ہمسفر کلوندر،بیٹا عالم تے بیٹی نوریت دا ہمیشہ احسان مند
رہاں گا۔
قاری ہی لکھیار لئی واستوک درپن ہوندے ہن۔میں
‘شِوچَرن’ راہیں پڑھن ہاراں دی کچہری وچ حاضر ہو رہیا
ہاں۔امید ہے میری حاضری پروان کروگے۔
تہاڈا اپنا
بلونت فروالی
شِوچَرن (پنجابی ناول(
1
پنڈ دے باہروار سوئے والے روڈ تے وکیلاں دے گھر
سن۔جاگووال نوں وکیلاں دا پنڈ وی کیہا جاندا سی پر ایہہ کتے
والے وکیل نہیں سن سگوں وکیلاں اک عورت سی۔اسدے ناں
تے ہی ایہہ گھر مشہور ہوئے سن۔ایہناں گھراں دی بزرگ
عورت دا ناں ہی ‘وکیلاں’ سی۔اوہ بھاویں ہن اس فانی سنسار
وچ نہیں سی رہی پر اوہناں دا سارا لانا تے ویہہ دے لگ بھگ
گھر پریوار ‘وکیلاں’ دے ناں نال ہی جانے جاندے سن۔وکیلاں
ناں دی ایہہ عورت اپنی جوانی ویلے پنڈ دی کہندی کہاؤندی
عورت سی۔ اسدا لمبا نک،بھرواں،سڈول سریر سہپن دی مُونہہ
بولدی تصویر سی۔اوہ اکھاں چ سرمہ پا کے جھانجراں
چھنکاؤندی رہندی سی۔جدوں دی اوہ اس پنڈ وچ آئی سی،پنڈ
دے چوبر آنیں بہانیں سوئے ول گیڑے مارن لگ پئے سن متاں
وکیلاں دے درشن ہی ہو جان۔
پنڈ دیاں تیویاں نوں وی وکیلاں دے ناں توں ایرکھا ہون
لگ پئی سی۔جے کوئی تیویں اپنے حسن دی تاریخ کردی جاں
بن ٹھن کے رہندی تاں لوک اسنوں بولی مار کے کہندے،"دیکھ
کھاں وڈی وکیلاں،نخرہ نی لیا جاندا ایہدا۔”
15
اسدے حُسن دے چرچے گھر گھر ہو رہے سن۔ہٹی
بھٹھی،ستھاں تے،موڑاں تے وکیلاں دے حُسن دے ہی پل
بنھے جاندے۔جے تیویاں ستھاں موڑاں توں لنگھدیاں وڑدیاں
اسدے حسن دے چرچے سُندیاں تاں تھک کے سو گالھ
کڈھدیاں:
“کتھوں کڈی وڈھی آ گئی جےَ کھنیاں دی. . . چھٹڑ ،رنڈڑ.
. . ہوں. . وکیلے دے پتہ نی کتھوں بٹیرا ہتھ لگ گیا۔”
بھاویں اسنوں تیویاں لکھ گالھاں کڈھدیاں پر پھیر وی اوہ
اس وانگ سوہنا بنن دی رِیس وی کردیاں رہندیاں۔اصل وچ
‘وکیلے’ کرکے ہی اوسدا ناں ‘وکیلن’ پے گیا سی۔جو ہن سمیں
نال بدل کے وکیلاں ہو گیا سی۔اوسدا اصلی ناں تاں ‘آشا’
سی۔’آشا دیوی’ رام پورے دے پنڈتاں دی نونہہ سی۔ جسدے
پیکے کتبا باہمنیاں نال لگدے پنڈ چنگیر سن۔آشا دے گھروالے
دی موت اک حادثے وچ ہو گئی سی۔اوسدی موت دا ذمہ وار
آشا دے سوہریاں ولوں آشا نوں ہی مننا جاندا سی کیونکہ اوہناں
نے پچھ پڑتال کیتی تاں ہر اِک تھاں آشا دا منگلیک ہونا ہی
‘چرنجی لال’ دی موت دا کارن دسیا جاندا سی۔اس کارن ہی
اسنے سوہرے گھر بہت دکھ ہنڈھائے۔ایہناں دکھاں تکلیفاں وچ
اسدا چونہہ ورھیاں دا پُتر ‘شِوچَرن’ وی اوسدے نال
سی۔چرنجی لال دا پریوار آشا نوں تیاگ دینا چاہندا سی پر ویل
16
دے وادھے لئی شِوچَرن نوں اپنے توں نکھیڑنا وی نہیں سی
چاہندا۔
بھاویں شِوچَرن گھر دا وارث سی پر ممتا موہ ایہناں سبھ
پرگٹاویاں توں اپر ہون کارن چرنجی دا پریوار اوس نوں
،اوسدی ماں آشا توں وکھ نہ کر سکیا۔آشا دا سوہرا وی اوسنوں
ٹیڈھی اکھ نال دیکھن لگ گیا سی۔ایس سنتاپ نوں نہ جھلدی
ہوئی اوہ پُتر دی انگل پھڑ کے اپنے پیکے گھر چنگیر آ گئی۔ہن
اوہ اپنی ماں نال چنگیر ہی رہن لگ گئی سی۔اوسدی ماں دمے
دی مریض سی۔اوہ اپنی ماں دی دیکھ بھال کردی اپنا فرض نبھا
رہی سی پر اسدی ماں تھوڑے سمیں بعد ہی بیماری کارن اتے
دھی دے گھر بیٹھ جان دے ہؤکے نال مر چکی سی۔اسدے پِتا
دی موت ٹی.بی دی بیماری کارن اسدی ماں توں وی پہلاں ہی
ہو چکی سی۔
ہُن گھر وچ شِوچَرن تے اوسدی ماں آشا ہی رہِ گئے
سن۔اوہ پنڈ دے سرکاری سکول وچ پہلی کچی وچ پڑھن لگ گیا
سی۔اوہ آشا دی زندگی سی۔اوہ اسنوں بہت پیار کردی اتے پنڈ
والے وی آشا دا بہت ستکار کردے سن۔اوہ ہن کئی گھراں دے
کم کرن جاندی پر کم نوں کدے پُتر پیار تے حاوی نہیں سی
ہون دیندی۔پنڈ دے کئی پتل چٹ چودھری اوس نوں رام داسیاں
دے گھراں چ کم کرن توں روکدے ہوئے کہندے،"شُدینے! توں
17
تاں لاگیاں دے گھر وی نی چھڈدی،لوک تانہہ نوں جاندے آ تُوں
جُتیاں وچوں آنے لبھدی پھردی ایں۔”
اوہ لوکاں دیاں اجہیاں گلاں سن کے گھبراؤندی نہ سگوں
مُونہہ تے مسکان لیا کے آکھ چھڈدی،"بندہ جمدا لیراں چ ہی
ہوندا،پھر پوتڑیاں چ ہی پلدا،ایہہ چنگیاں ماڑیاں لکیراں تاں
اسیں لالچ وس ہی سرجدے ہاں......نالے جتیاں چوں لبھے
آنیاں دی برکت چگل جیباں ‘چوں نکلے نوٹاں توں کتے
ودھیرے ہوندی آ۔”
اوہ بھاویں تن چارن جماعتاں ہی پڑھی سی پر اوسدی
سوچ تے سہپن مکمل شخصیت دا احساس کرواؤندے سن۔
*
وکیلا منطقی وچاردھارا دا دھارنی سی۔وچاراں نوں منطق
دی سان تے لاؤنا اوسدی شخصیت دا مکھ پہلو سی۔اوہ تن
بھراواں دا وچکارلا بھرا سی۔اوسدا پیو مہردین تے سارا
پریوار پنڈ وچ چک تے بھانڈے بناؤن دا کم کردے سن۔وکیلے
دی ماں نصیباں بھانڈیاں نوں شنگار شنگار رکھدی۔وکیلے دے
حصے بھانڈیاں نوں پنڈ پنڈ جا کے ویچن دا کم آؤندا سی۔اوہ پنج
کو جماعتاں ہی پڑھیا سی۔پر گلاں بُہتیاں کردا سی۔پڑھائی ول
گھٹ دھیان دین کرکے گھردیاں نے اوس نوں پڑھائی توں ہٹا
کے گھر دے کم وچ ہی لگا لیا سی۔اوہ بھاویں گھر دے کم وچ
18
لگ گیا سی پر پھر وی اوہ منطق نال کتاباں نوں پڑھن دا پورا
شوقین سی۔
اوہ بدلدی سیاست تے بدلدے حالاتاں توں مکمل باشعور
رہندا سی۔اوہ بھاویں کسے وی پارٹی دا مدئی نہیں سی،ووٹاں
توں دور رہندا سی پر ہر اِک گل بھاویں ستھ چ ہووے جاں پنڈ
توں باہر کسے ہور پنڈ،اوہ اپنا وچار پرواہ جھٹ تور لیندا
سی۔اوہدے پریوار والے وی کئی وار اسنوں کوسدے ہوئے
کہندے،”وکیلیا! توں ساڈے مٹی نال مٹی تے اگ نال اگ ہویاں
دا کئی واری تاں کوڈی وی مل نہیں پاؤندا۔تیری کامریڈی تینوں
تاں ڈوبوگی ہی،نال آہ سارے لانے نوں وی بھکھا مارو۔”
اوس دا پیو مہردین ٹبر ول ہتھ کرکے اوسنوں کہندا تاں اوہ
اگوں جواب دیندا آکھدا ، “ابا !. . . . ایہناں لوکاں دی سوچ چپنا
ورگی نہیں کہ اگ چ دتیاں اک وار ہی پک جاؤ،ایہناں نوں تاں
وچاراں دی اگن لاٹ روز ہی دینی پیندی اے۔”
اس طرحاں اوہ اپنا کم وی کری جاندا اتے اپنی سوچ اتے
سارتھک وچاراں دا کاڈر وی لائی رکھدا۔لوک وی اس تے
یقین کردے سن۔اوس دی عزت کردے سن۔کئی عورتاں تاں
گھڑا بنا دیکھیاں ہی لے جاندیاں تے بھاء وی گھٹ ہی کردیاں
سگوں آکھدیاں،"وکیلے دے گھڑے تاں وکیلے دی سوچ ورگے
ہی ہون گے. . . ‘پکے ‘. . . جہڑا لوکاں دی پرواہ نی کردا،اوہ
اگ دین چ کیہ پرواہ کردا ہووےگا۔”
19
آلے دوالے دے پنڈاں چھاپا ،مٹھی وال ،منال ،پنج گرائیاں
،چنگیر ،پنڈوری، ہرداسپرا وغیرہ وچ تاں اسدا ناں چلدا
سی۔وکیلا چھیل چھبیلا گبھرو جوان سی۔اوسدی عمر پینتیاں
نوں ڈھکدی سی پر اجے تک اسدا ویاہ نہیں سی ہویا۔اسدا چھوٹا
تے وڈا بھرا دوویں ہی ویاہے جا چکے سن۔اوہناں دیاں
گھروالیاں مامے بھوآ دِیاں ہی کڑیاں سن پر وکیلا رشتے داری
چ ہی ویاہ کرواؤن لئی راضی نہیں سی ہویا۔اوہ ایہہ آکھ دیندا
سی کہ ویاہ لئی رشتے داری دا نہیں سگوں رشتیاں دا صحیح
سنیوگ ہونا ضروری ہوندا ہے۔اوہ منطق بنا کسے ترانہہ دیاں
وی کھچیاں ہوئیاں پچھ لگو لیکاں تے وشواس نہیں سی
کردا۔اسدے اس طرحاں دے سبھاء کارن ہی اسدے رشتے داراں
دیاں کڑیاں اس نال ویاہ کرواؤنا تاں دور سگوں اسنوں دیکھ
کے لک جاندیاں سن۔
پنڈ جاگووال وچ اسدے مہان وچاراں دی چرچہ چلدی
رہندی سی۔اسدے وچاراں نے اسنوں عمر توں وڈّا بنا دتا
سی۔اوہ عامَ پنڈاں وانگ گیڑا لاؤندا ہویا ‘چنگیر’ وی بھانڈے
ویچن جاندا ہوندا سی۔آشا نے وی کئی واری گھر لئی لوڑیندے
بھانڈے خریدے سن۔اسدی سادگی تے بھولا بھالا چہرہ وکیلے
نوں بہت چنگا چنگا لگدا سی۔اوہ جد وی کچھ خریددی تاں چپ
چاپ دانے دے کے تُردی بندی۔اسدی چپ نے وکیلے اندر اس
بارے جانن دی چنگ پیدا کر دتی سی۔اوہ اسدے نال آؤندے
20
شِوچَرن نوں دیکھدا۔اسنوں اوہ بہت پیارا لگدا۔دوواں دا رنگ
روپ بھاویں اکو جیہا سی پر نقشاں چوں صرف دوواں دا
تھوڑا جیہا نک ہی ملدا سی۔اوہ دیکھدا تاں اس بارے
سوچدا،”ایہہ اپنے باپ تے ہی گیا ہونا۔”
ہُن وکیلا لاگلے پنڈاں نوں جاندا ہویا وی چنگیر وچوں ہو
کے جان لگ گیا سی۔اسنے آشا نال بھاویں کدے کوئی گل نہیں
سی کیتی پر اوہ ایہہ ضرور محسوسدا سی کہ جویں اوہ آشا دی
پیڑ نوں گہرائی تک سمجھدا ہووے۔ہن اوہ لنگھدا وڑداا چنگیر
دی ستھ وچ وی جھٹ بیٹھ جاندا تاں کہ آشا نوں دیکھن دی
اسدی سدھر پوری ہو سکے۔اسنوں ہمیشہ انج ہی محسوس ہوندا
رہندا سی کہ اسدی گل دا جاں اسدی سوچ دا کسے نوں کوئی
پتہ نہیں جدکہ پنڈ دی ستھ تاں ‘گونگے دیاں رمزاں گونگے دی
ماں ہی سمجھے’ وانگ وکیلے دیاں دھڑکناں تک وی گن لیندی
سی۔اوہ شِوچَرن نوں ہمیشہ ہی بلا کے لنگھدا تے کدے کدے
تاں ریڑھے تے بٹھا کے جُھوٹا وی دے دیندا سی۔اوسدا ہسدا
چہرہ وکیلے دی روح نوں ہولا پُھل کر دیندا سی۔
وکیلے دا ابا وی ہُن حیران سی کہ بہتیاں گلاں کرن والا
وکیلا اجکل کوئی دلیل ہی نہیں دیندا۔چہرے تے رونق ودھ
گئی سی پر بلھاں تے جویں جندرا ہی وج گیا ہووے۔جس دن دا
اوسدا چنگیر پنڈ نال روح دا رشتہ جڑیا سی اوس دن دے
منال،پنج گرائیاں والے راہ وی اس لئی گواچ گئے سن۔ہن وکیلا
21
خود نوں ہی دلیل دے رہیا سی کہ اوہ آشا نوں دل دی مسیت وچ
دیوی بنا کے رکھنا چاہندا ہے۔بھاویں اوہ اس گل توں واقف سی
کہ مسیت وچ دیوی دی ستھاپنا نہیں ہو سکدی پر ایہہ اوسدی
بے پناہ محبت دا اظہار سی۔
سماں پے کے وکیلے تے آشا دی روح ہن اک ہو گئی
سی۔سماجک تے پروارک ورودھ دے باو جود وکیلا اک دن آشا
نوں شِوچَرن سمیت گھڑیاں والے ریڑھے تے ہی بٹھا لیایا۔آشا
نے وی وکیلے نوں پاؤن خاطر رام پورے توں اسنوں لین آئی
پنچائت نوں وی ٹھوک وجا کے کہہ دتا سی،"میں روح دی
پجارن ہاں،پتھراں دے گھراں چوں جسماں دیاں بوٹیاں نوچن
والی نہیں،ہُن دیکھدے ہاں ایہناں دیاں کنڈلیاں ایہناں لئی کیہ
جنت سرجدیاں نیں...میں تے شِوچَرن ایہناں لئی مر چکے ہاں۔”
اوس دی گل سن کے رام پورے دا معتبر آدمی آشا نوں
جواب دیندا ہویا آکھدا،”سوچ لا بیبا،پھیر شِوچَرن جائیداد دا
وارث نہیں بن پاؤگا۔”
“میں شِوچَرن نوں وارث بنن وی نہ دیواں گی۔”
اسدی گل سن کے سارے چپ چھا گئی پر سورگی چرنجی
لال دے تائے گردھاری لال دے بلھاں اتے مسکان تارِیاں لاؤن
دا جتن کر رہی سی تاں اسنے اپنی مسکان نوں قابو کرن لئی
نیویں پا لئی۔
22
سارا پنڈ آشا دی دلیری تے حیران سی پر وکیلے نال اُدھل
جان والی گھٹنا نے سارے پنڈ نوں سُن کرکے رکھ دتا سی۔ہُن
وکیلا تے آشا دیاں دلیلاں نے پروارک تے سماجک ویڑھے وچ
اپنی روح نوں محبت دا عملی جامہ پہنا دتا سی۔بھاویں اس
محبتی جامے دا خمیازہ نہ سہن یوگ تے نہ بھلن یوگ سی
کیونکہ چنگیر پنڈ نے جاگووال نال ہر طرحاں دا اپنا رشتہ ختم
کر دتا سی۔چنگیر دی پنچائت نے جاگووال نال کوئی وی تعلق
نہ رکھن دی منادی کروا دتی سی۔
اودھر جدوں وکیلا آشا نوں لے کے جاگووال وڑیا تاں
سارا پنڈ ہندو تے مسلم دو دھڑیاں وچ ونڈیا گیا تے پنڈ دا
ماحول ہند پاک دی سرحد ورگا ہو گیا سی۔
سمیں دی پیڑچال نے زخماں تے کھرینڈھ لیا دتا۔ہن آشا
پنڈ وچ وکیلے دی وکیلن ہو گئی سی۔پریوار وچ بھاویں اوہ رچ
مچ گئی سی پر وکیلے دی امیّ دا دل اوس نال سانجھا نہ ہو
سکیا۔وکیلن اوس نوں اک صدمہ جیہا ہی لگدی سی۔اوہ بہتا چر
ایس صدمے نوں نہ سہار سکی تے اﷲ نوں پیاری ہو گئی۔
شِوچَرن وی ہن جاگووال وکیلے کول آ کے ‘گلزاری’ ہو
گیا سی۔کاغذاں وچ بھاویں اسدا ناں ‘شِوچَرن’ ہی سی پر اوہ ہن
گلزاری بن کے وکیلے دے گھر دی گلزار بن گیا سی۔وکیلن وی
ہُن وکیلاں دے ناں نال ہی جانی جان لگ پئی سی۔ہن اوہ پنڈ دی
روح سی۔جوانی دیاں بروہاں تے جے اوہ پنگردے پُت ورگی
23
سی تاں ہن ڈھلدی عمر وچ سرخ گیرو ورگی لگدی سی۔پنڈ دیاں
تیویاں جیہڑیاں اسنوں کدے بھاویں کڈھی وڈھی دسدیاں سی ہن
اسدی گل نوں مننا اپنا دھرم سمجھدیاں سن۔اوہ ہن مندر تے
گردوارے مطلب ہر سانجھے کم وچ شامل ہوندی سی۔اسدا
سِکھر ہن زندگی دے پینڈے تے پکے پیریں ہو گیا سی۔
وکیلا تے وکیلاں اپنی سوچ دے ترازو ہمیشہ برابر رکھن
دی کوشش کردے۔کدے وی سوچ پکھوں اک دوجے تے حاوی
نہیں سی ہوندے سگوں روح دے ہانی بن کے محبت بھریا
جیون جؤندے سن۔اس طرحاں لگدا سی جویں اوہناں نے زندگی
دے گجھے بھید نوں اسانی نال سمجھ لیا ہووے۔اوہناں دا سچجا
جیون موہوں بولدا سی کہ انساناں وچ محبتی سانجھ کسے
دھرم،جات جاں نسل دی محتاج نہیں ہو سکدی ۔پریم زندگی دا
بیج ہوندا بشرطِ اوہ دنیاوی لالچ توں سرخرو ہووے۔
ہن وکیلا گھڑیاں،چپناں تک محدود نہ ہو کے مورتیاں دا
وپاری تے کلا دا اپاشک ہو گیا سی۔اسدیاں مورتیاں انیکاں
دھارمک،سماجک ستھاناں دا شنگار بن چکیاں سن۔اوہ مورتی
پوجا دا سخت مخالف ہون دے باو جود وی وکیلاں دی سنگت
تے رنگت وچ کلاکار بن چکیا سی۔
‘محبتی سانجھ جے سکھن دا وڈا ذریعہ ہووے تاں سخلتا
اسانی نال تے وقتوں پہلاں حاصل کیتی جا سکدی ہے’ نوں
وکیلے نے سچ ثابت کرکے دکھایا سی۔اوہ ہن بھاویں اپنے
24
پریوار توں وکھرے سن پر رشتیاں دی محبت چ ہور وی
پروڑتا آ گئی سی۔شِوچَرن ہن وکیلے دا گلزاری سی۔اوہ وی
اپنے آپ نوں لمبا عرصہ فیوزی جیہا محسوس کردا رہیا پر
وکیلے دے پِتا موہ نے اوہنوں گلزاری بنن چ کوئی اوکڑ نہ آؤن
دتی۔
اوہ دو مذہباں دا مجسمہ سی۔اوہ دو دھرماں دا ساکاراتمک
سنیوگ سی۔اکھوتی مذہبی کرم جو انساناں نوں ونڈدے تے
بھنڈدے نیں،اوہناں دی ہوند نے اسدی اندرلی دھرت نوں
کھوکھلا کر دتا سی۔شِوچَرن وی مذہبی ہوند نالوں انسانی موہ
محبت نوں ودھیرے ترجیح دیندا سی۔اوس دیاں آپ مہاریاں
گلاں لوکاں نوں وکیلے دا بھلیکھا پا دیندیاں سن۔اوہ وی وکیلے
وانگ شبد موہ دا شدائی سی۔کتاباں اسدے من دی خوراک
سن۔اوہ ڈھڈ دی بھکھ نوں برداشت کر سکدا سی پر من دی
اترپتی بھورا وی برداست نہیں سی کر سکدا۔اوہ
دھرماں،نسلاں،جاتاں پاتاں دیاں گلیاں سڑیاں ریتی روازاں دیاں
رسیاں نوں وڈھنا چاہندا سی۔اوہ اپنے ماں باپ دے کارجاں نوں
انجام دینا لوچدا سی۔
اوس نے ہن سکولی پڑھائی ختم کرکے برنالے دے
پرائیویٹ کالج وچ داخلہ لے لیا سی،ابا بھاویں اوہنوں جالندھر
جاں لدھیانے کالج وچ بھیجنا چاہندا سی پر اوہ ایہہ جان دا سی
کہ اوہدی کرم بھومی اجے مالوے دے ادھ پڑھ لوک ہن۔اوہ
25
بھڑکدے دیویاں نوں وشواس دی لوء ونڈنا چاہندا سی۔جدوں دے
وکیلاں نے آخری ساہ بھرے سن تاں اس دن توں بعد اوہ وکیلے
نوں اپنی ممتا دی امانت سمجھدا سی۔اوہ ہن چمن دے راکھیاں
کولوں ماچس دیاں تیلیاں کھوہن دی تمنا رکھدا سماجی کماں وچ
ہور وی تیبر ہو گیا سی ۔
*
2
شِوچَرن سویرے سوکھتے اٹھدا اتے سیر کرن لئی سوئے
توں پار،کرڑ والے پاسے،سوئے دے کنارے کنارے رمکدی
پون چ لمیاں واٹاں کرن مگروں سورج دی پہلی کرن نال گھر
نوں پرتدا۔گھر اوہنوں کلا پردرشنی ورگا لگدا۔وکیلاں نے
وکیلے نوں مورتیاں بناؤن دی اجیہی کلا سکھائی کہ وکیلا ہن
کلا دا اپاشک ہو گیا سی۔اوہ نِریاں مذہبی مورتیا ہی نہیں بناؤندا
سی سگوں اوہ یودھیاں،دیش بھگتاں تے مہان انساناں دیاں
شخصیتاں دی وی مجسمہ سازی کردا سی۔مارکس تے سقراط
26
دیاں مورتیاں وی اوہدے ویڑھے دا شنگار سن۔پچھن والے لوک
اوہتوں پچھدے رہندے سن،” ایہہ کیہڑے بابا جی ہن۔”
فن دی اس تخلیق نے گھر نوں گھر نہیں سگوں عجائب
گھر بنا دتا سی۔اس عجائب گھر ‘چوں ہمیشہ سماج لئی
پریرنامئی خوشبو آؤندی سی۔
اوہ جدوں سیر توں گھر پرتدا تاں وکیلا مورتیاں نال محبتی
سانجھ پا رہیا ہوندا تے اوہ اوہنوں نوں دیکھ کے
آکھدا،”پترا!...چاہ تیار آ،پہلاں کرلا کرکے چاہ پی لے،باقی کم
بعد چ کریں۔”
اوہ اس بھرے پورن انسان ول دیکھ کے ہی سنتشٹ ہو
جاندا تے من وچ ہی آکھدا، “لوکی جان مکّے نوں ساڈا تاں توں
ہی حج وے،تینوں ویکھ لواں اک واری تاں روح نوں آ جائے
رج وے۔”
اوہ چاہ دا گلاس پھڑ کے وکیلے دیاں مورتیاں کول آ
بیٹھدا۔اوہ ایہی سوچدا،”جے اس بوڑھ دی چھاں اوسدے سر
تے نہ ہوندی تاں ماں روپی درخت دے ڈگن نال اوہنے کدوں
دامُک جانا سی۔”
وکیلے بوڑھ نے گلزاری دی گلزار نوں کدے پھکا نہیں
سی پین دتا۔وکیلا اوہنوں سوچاں چ ڈبے نوں ویکھ کے
آکھدا،”کیہ سوچ رہیا ایں ؟ تینوں ویکھ کے تاں تیری ماں آشا
27
یاد آ گئی...اوہ وی تیرے وانگ اکھاں دیاں پتلیاں گھما گھما کے
سوچیا کردی سی۔”
“ابا! توں امی نوں آشا نہ کیہا کر،اپنے ناں نال جڑیا ناں
وکیلاں ہی لیا کر،آشا دیاں آساں نوں کدے بُور نہیں سی پینا
جے وکیلے نے محبتی دلیل نہ دتی ہوندی۔”
“نہیں پُتر،اس وکیلے نوں تے وکیلے دی دلیل نوں تیرے
بھولے چہرے نے وی موہ لیا سی۔”
گلاں کردیاں کردیاں پیو پُتاں نے پوریاں ادھوریاں
مورتیاں نوں ویڑھے وچ لے آندا سی۔اوہ خود نوں دنیاں دا سبھ
توں خوش قسمت پت سمجھ رہیا سی کیونکہ اوہنوں وکیلے
ورگا باپ جو ملیا سی۔
پیو رسوئی ول ہو گیا تے شِوچَرن کالج جان دی تیاری
کرن لگ گیا سی۔وکیلا روٹی تیار کرکے اوہنوں ہاک
ماردا،”شِوچَرن پت! روٹی تیار آ۔”
“ہاں باپو آیا۔”
جدوں پیو شِوچَرن کہہ کے بلاؤندا تاں اوہ ابو دی تھاں
اسنوں باپو آکھ دیندا سی۔
اوہ ہُن وڈا ہو گیا سی۔وکیلے نے ہن اپنی زندگی دی ساری
پونجی جیہنوں اوہ ہمیشہ سانبھ سانبھ رکھدا ہوندا سی۔اوہ اسدے
حوالے کر دتی سی۔مطلب کتاباں والا لکڑ دا بنیا ریک ہن
شِوچَرن دے منجے کول آ گیا سی۔پہلاں اوہ کتاباں لک لک کے
28
پڑھدا ہوندا سی ہن اوہ اس وڈملی جائداد دا مالک بن کے بہت
خوش سی۔کالج جاندے سمیں اسدے ہتھ وچ پھڑی کتاب اوسدی
دَکھ نوں اوسدے میچ دا کر دیندی سی۔
روزانہ وانگ سائکل تور کے اوہ چھاپے ول نوں تر پیا
سی کیونکہ اسنے سکندر نال چھاپے توں وائیا محل کلاں ہو
کے برنالے جانا ہوندا سی۔اوہ سکندر دے گھر پہنچیا۔سیکل
اوہدے گھر کھلہار تے اس نال چھاپے توں منی بس چڑھ گیا۔
سکندر تے شِوچَرن چھاپے دے سینئر سیکنڈری سکول
وچوں اکٹھے پڑھے سن۔ہن اکٹھے ہی برنالے کالج وچ داخل ہو
گئے سن۔بھاویں اوہناں دے کئی ساتھیاں نے لدھیانے کالج چ
داخلہ لیا سی پر ایہناں دوہاں نے برنالے نوں ہی ترجیح دتی
سی۔اک ہور منڈا گوکھا چھوٹے محلاں توں وی ایہناں نال رل
گیا سی۔ہن تریوے اکٹھے ہی جاندے ہوندے سن۔
سکندر سنگھ رمداسیاں دا منڈا سی۔اوسدا باپو لیٹرین والیاں
کھوہیاں پٹدا ہوندا سی تے اوہ ان ہونی وس کھوہی وچ ہی دب
کے مر گیا سی۔کہندے نیں ٹبے کھوہی پٹاؤن والے مالک نے
ریتا آؤن توں بعد وی کھوہی نوں ہور ڈونگھی کرن دی ضد
پھڑی رکھی۔بس اوہدی ضد اوہدے پیو نوں زندگی توں دُور لے
گئی۔
سکندر دیاں دو وڈّیاں بھیناں سن۔ماواں دھیاں ڈنگر پال کے
گھر دا گزارا توردیاں سن۔اوہدیاں بھیناں چھاپے سکول توں
29
بارہویں کرکے ہن گھر دا کم کردیاں سن پر اوہنوں بہتا پڑھاؤنا
چاہندیاں سن۔سکندر تے شِوچَرن دی دوستی کئی سالاں توں
پکی سی۔سکندر دا پریوار وی اوس نوں بہت پیار کردا سی۔
ہن ایہناں دی دوستی وچ گرمکھ سنگھ گوکھا وی آ گیا
سی۔تنوں اکٹھے ہی کالج جاندے سن۔کالج وچ اجے داخلے ہی
چل رہے سن۔اس لئی کلاساں تاں گھٹ ہی لگدیاں سن پر کالج
چ نویں جوانی دی چہل پہل ہون کارن رونق بہت ہوندی سی۔نت
نویں منڈے کڑیاں ملدے،دوست بندے تے وچھڑ جاندے۔دوستاں
دے نویں گروپ بندے تے ٹٹ جاندے پر سکندر،شِوچَرن تے
گوکھے دی دوستی دا ایہہ نکا جیہا گروپ جیوں دا تیوں بنیا
ہویا سی۔گوکھا کدی کدائیں ہور منڈیاں نال وی گیڑا مار آؤندا
سی پر شِوچَرن تے سکندر ہمیشہ ہی اکٹھے رہندے سن۔
نویں منڈے کڑیاں ہاہا ہی ہی کردے رہندے۔ایہہ دوویں
کتاباں دے شدائی لائبریری دی نال لگدی پارک وچ بیٹھ کے
کتاب پڑھدے رہندے سن۔ایہناں دناں وچ اوہناں نے لائبریری
والے میڈم کُلوِیر کور نال گورو چیلے والی سانجھ پا لئی
سی۔اوہ سوچدی،"نویں پنیری کالج چ پیر دھردے ہی ہوا چ اڈن
لگدی اے،ایہناں چ ایہہ شبد موہ دے ونجارے کتھوں آ گئے
نیں۔”
اوہنوں ایہہ دوویں دِیوے ورگے لگدے۔شِوچَرن تاں اسنوں
مہتابی لاٹ ورگا لگدا سی جو گیان دی لوء ہی نہیں ونڈدا سی
30
سگوں جگنوناں نوں اپنے ول آکرشت کرن دی طاقت وی رکھدا
سی۔اوہدی ملنی کُلوِیر میڈم نوں ہولا پھل ورگا کر دیندی سی۔
ہُن کلاساں شروع ہو گئیاں سن۔شِوچَرن تے سکندر وی ہن
لائبریری وچ گھٹ جان لگ پئے سن۔گوکھا وی ہن گیڑیاں
چھیڑیاں گھٹا کے ایہناں نال کلاساں وچ آ رلیا سی۔شِوچَرن نے
سماجیات رکھی ہوئی سی۔سکندر تے گوکھے نے نفسیات۔ایہہ
ایہناں دے پسندیدے موضوع سن۔سماجیات دے پروفیسر پریم
شرما شِوچَرن نوں اپنے مارگ درشک لگدے سن۔اوہناں دی
سماج پرتی چیشٹا شِوچَرن نوں بہت متاثر کردی سی۔اوہناں نے
کئی دیشاں دے سماج دا تنقیدی مطالعہ کیتا ہویا سی۔اوہ سماج
دی اک چلدی پھردی سنستھا سن۔اوہ ہمیشہ ہی پڑھن ہاراں نوں
آکھدے سن کہ،”سماجیات پریکھیا دا وشا نہیں ہے،ایہہ زندگی
نوں جیونا سکھاؤندا ہے کہ کویں تسیں جیوو کہ سماج نوں جین
دا،ودھن پھلن دا بل مل سکے۔”
شرما جی دیاں گلاں بہتے پڑھن ہاراں دے پلے نہ
پیندیاں۔اس کرکے ہی بہتے پڑھن ہاراں نے وشا تبدیل کر لیا
سی۔شِوچَرن تے گگن شرما تاں پریم شرما جی دے وچاراں دے
شدائی ہو گئے سن۔وچاراں دا سنیوگ اوہناں نوں شرما جی دے
بہت نیڑے لے آیا سی۔گوکھا تے سکندر منووگیان پڑھدے اک
دوجے دے بہت گوڑھے متر بن گئے سن۔
31
ہن اوہ تنے ہی روزانہ کالج آؤندے سن۔شِوچَرن ہن گھر
توں روٹی نہیں سی لے کے آؤندا سگوں سکندر دی بھین ہی
دوہاں دی روٹی تیار کر دندی سی۔اسدا اس گھر نال موہ ہور
وی گوڑہا ہو گیا سی۔ہن اوہ کدے کدے کالج توں بعد وی اکٹھے
ہو جاندے سن۔اوہناں دی ملنی منڈیہر منڈیاں ورگی نہ ہوندی
سگوں کوئی نہ کوئی گمبھیر مدعا اوہناں دی وارتالاپ دا ادھار
ہندا۔اوہ منطقی وچاراں دی ہوند کارن چکڑ نماڑ سماج نوں
جاتاں پاتاں،نسلاں آدی ‘چوں باہر کڈھنا چاہندے سن۔گوکھا ہے
تاں دلیلی سی پر کدے کدے پچھ لگو وچار اس تے حاوی ہو
جایا کردے سن۔اوہ تھوڑا اندھ وشواسی وی سی۔اسدی شخصیت
کاغذ دی بیڑی ورگی سی جو دو کنیاں نال ڈب وی سکدی سی
تے کدی کدی پٹھی سدھی جیہی ہو کے پار وی لنگھ سکدی
سی۔دچتی دا اوہ بہت وڈا ثبوت سی۔اوہ ماپیاں دا اکلوتا پتر سی
اتے زمین جائداد دا مالک سی۔مٹی نال موہ رکھدا سی۔سیاڑاں
وانگ ونڈیاں پاؤن والا نہیں سی۔گوکھا اپنے ناں نال ‘سوڈھا’
لگاؤندا ہوندا سی۔’سوڈھے’ گوت والیاں دا اس علاقے وچ بہت
ستکار سی۔اوہ وی حب کے آکھدا ہوندا سی کہ،”میں سوڈھیاں دا
شوقین پت ہاں۔”
تناں دی دوستی نوں کالج تے اوہناں دے اپنے اپنے پنڈاں
وچ موہ تے ستکار دی نگاہ نال دیکھیا جاندا سی۔ایہناں تناں دی
دوستی دیاں تاریخاں نے کُلوِیر میڈم نوں وی بہت پربھاوت کیتا۔
32
میڈم نے اوہناں دی ہم جماعتی گگن کول وی ایہناں دی دوستی
تے ایہناں دا شبد نال اتھاہ موہ ہون دی تاریخ کیتی تاں اوہ وی
ایہناں دے بہت نیڑے ہو گئی سی۔
گگن کھرمانی توں پنڈتاں دی کڑی سی ۔ایہہ پنڈ حمیدی تے
عملہ سنگھ والا دے نیڑے جہے ہی پے جاندا سی۔ایہہ حمیدی
والے روڈ توں میل کو دی وتھ تے پچھانہہ ہٹواں سی۔اس مین
روڈ تے ہی کھرمانی دا بس سٹاپ سی۔گگن اتھوں آ کے ہی
برنالے والی بس پھڑدی ہوندی سی۔اوہ پڑھائی وچ بہت ہشیار
سی۔سماج سیوا کرن وچ مان محسوس کردی سی۔اوہدی سماج
سیوا توں اسدا پریوار کئی وار پریشان ہو جاندا سی۔اسدے
پریوار وچ ماتا پتا تے اک نکی بھین سی۔اسدا پتا پنڈ دے ہی
مندر دا پجاری سی۔اوہ دھارمک رہوریتاں توں واقف سی پر
کٹڑ مذہبی نہیں سی۔اوہ تاں ہمیشہ ایہی آکھدی ہوندی سی
کہ،”دھارمک گرنتھ من دی شدھی لئی ہوندے ہن،انساناں اندر
سہز دی سرجنا لئی نہ کہ ونڈیاں پاؤن لئی۔”
گگن، شِوچَرن دی شخصیت دا پورک سی۔اس لئی کتاباں
دے موہ تے وچاراں دی سانجھ نے دوہاں نوں اک دوجے دے
نیڑے لے آندا سی۔دوستی ہن پیڈھی ہو گئی سی۔اوہناں دی آپسی
تے وچاراں دی نیڑتا دوجے پڑھن ہاراں لئی چیتنا دا کم کر
رہی سی۔ایہہ چارے مل کے اجیہی سنستھا بن جاندے سن جو
کالج لئی ہمیشہ چنگا سرجن لئی تتپر رہندے سن۔تنگ سوچ
33
والے پڑھن ہاراں تے استاداں لئی اوہ چنتا دا وشا وی سن
کیونکہ ایہہ لوک دھرم دے ٹھیکے دار تے جاتاں پاتاں دے
زکام نال بیمار تے پڑھیاں لکھیاں شخصیتاں سن۔جویں کہ
پروفیسر اسلم۔پھیر وی ایہناں ساریاں دی دوستی دا بوڑھ انج ہی
پلدا تے مولدا رہیا ۔
*
3
ہُن کالج دیاں کلاساں لگدیاں نوں کئی مہینے ہو گئے
سن۔شِوچَرن،گگن،گوکھا تے سکندر دی دوستی ہور وی گوڑھی
ہو گئی سی۔اوہ پریم شرما تے کُلوِیر میڈم دا وی حرمن پیارا
گروپ بن گیا سی۔پروفیسر ایہناں نال اس طرحاں گھل مل گئے
سن جویں ایہناں نال چراں دی سانجھ ہووے۔شِوچَرن تاں انھا
لئی اک چانن منارا ودیارتھی ہو گیا سی۔
34
پریم شرما جی لائن چ جھونپڑی نماڑی بنی چھتری ہیٹھ
بیٹھے کتاب پڑھ رہے سن۔گگن تے شِوچَرن نے اوہناں دے
ساہمنے پتھر دیاں بنیاں کرسیاں کول آ کے رام رام بلائی تاں
اوہ دوہاں نوں دیکھ کے بہت خوش ہوئے۔اوہناں نے شِوچَرن
توں کئی دناں توں نظر نہ آؤن دا کارن پچھیا تاں اسنے جواب
دیندے ہوئے آکھیا،
“سر!..ابو بیمار سن۔”
“ابو!” شرما جی نے حیرانی نال پچھیا ۔
“ہاں. . جی. . ابو ۔ “ شِوچَرن نے عام جیہا جواب دتا۔
“شِوچَرن دا......ابو کویں ہو سکدا بئی ؟” شرما جی پھر
حیرانی جیہی چ ہی بولے۔
“نہیں جی، شِوچَرن دا تاں باپو اے پر گلزاری دا تاں ابو
ہی ہے جی۔”
شِوچَرن سبھاوک جہے ہی جواب دیئی جا رہیا سی پر
اوہدیاں جوابی سطراں نے شرما جی نوں پریشان کر دتا
سی۔شرما جی نے پھر حیرانی نال پچھیا
“ایہہ گلزاری کون اے بئی؟”
“جی میں...”
“تیرے پِتا جی دا ناں کیہ اے؟”
“جی وکیل محمد۔”
“پھر..ایہہ چرنجی لال کون اے؟”
35
شرما جی نے جذباتی ہوندیاں رجسٹر دے پنے پھرولدے
ہوئے پچھیا۔شاید اوہ رجسٹر توں شِوچَرن دا ناں ویری فائی کر
رہے سن۔گگن اوہناں دوواں دی وارتالاپ سن کے آپ
چکاچوندھ جیہی ہوئی بیٹھی شِوچَرن دے مُونہہ ول دیکھ رہی
سی۔ پھر شِوچَرن نے شرما جی نوں پریشان دیکھ کے اپنی ہوند
نوں بھاوکتا سہت شرما جی نال سانجھے کرن ہت
کیہا،”جی...چرنجی لال میرا دنیا وچ آؤن دا سبب اے تے وکیل
محمد میری دنیا تے میں.......میں اپنی دنیاں دی گلزار عرف
گلزاری۔”
ایہہ گل سن کے شرما جی نے ہتھ والی کتاب تے رجسٹر
پرانہہ رکھ دتا اتے حیرانی نال شِوچَرن نوں دیکھن لگ
پئے۔پھر کچھ چر چپ رہن مگروں بولے،”شِوچَرن! میں تینوں
کس صفحے توں پڑھاں کہ میرے سارے سنسے دور ہو
جاون؟”
“سر جی! شِوچَرن کوئی گرنتھ نہیں... کہ اسدے صفحے
پھرولے جان،ایہہ تاں اوہ دستاویز اے جس اپر سماج دی
پروانگی دی موہر وی بہت اوکھی لگی اے تے کئی تاں اجے
وی اوہنوں جعلی دستاویز ہی دسدے نیں جی۔” کہہ کے اوہ
اداس جیہا ہو گیا۔
“گگن! توں ہی دس بھائی...اس گجھے بھید دا راز۔” شرما
جی نے گگن ول اشارہ کردیاں کیہا تاں اوہ پہلاں ہی گلاں سن
36
کے پریشان ہوئی لگدی سی اتے حیرانی وچ ہی سر پھڑکے
بولی،”میں تاں آپ حیران آں جی کہ شِوچَرن ...شِوچَرن اے
جاں مذہباں دا مجسمہ۔”
“پھر تاں بچو پہلاں تینوں اپنے دستاویز دی کہانی آپ ہی
بیان کرنی پئو،پھیر ہی اسیں تینوں کچھ سمجھ پاواں گے۔”
شرما جی نے ٹھیک ہو کے بیٹھدیاں کیہا تاں اوہ اداس چت
ہی بولیا، “سمجھنا کیہ اے، سر جی!...میں..بس وقت دے اتراء
چڑھاء تے انسانی محبت دا اوہ بوٹا ہاں جہنوں ہر کوئی اپنی
سمجھ نال پالدا اے،کوئی دل دے ویڑھے لگا لیندا ....تے کوئی
دماغ دے کھونجے بٹھا لیندا۔”
اوہنے اپنے جنم،بچپن،پیو دی موت،روڑھی وادی سوچ دا
خمیازہ،وکیل محمد دی آمد تے آشا توں وکیلاں بنی اپنی ماں
تے ماں دا رخصت ہونا ساری کہانی شرما جی تے گگن اگے
بیان کر دتی۔اوہ آپ بیتی دسدا ہویا کئی واری جذباتی ہویا۔دس
وجے توں لے کے ہن اک وج گیا سی۔شرما جی نے نہ کوئی
کلاس لگائی تے نہ ہی گگن تے شِوچَرن کوئی کلاس لگاؤن
گئے۔اوہدیاں گلاں سن کے اوہ بت بنی بیٹھی سی۔اوہ ڈور بھور
دیکھدی ہوئی بولی،
“مینوں...تیرا ناں ‘گلزاری’ بہت سوہنا لگیا۔”
“تینوں حیرانی نی ہوئی؟”
37
“نہیں،سگوں روح کھڑ گئی اے،توں تاں مذہباں دا اوہ
چراغ ایں،جسنے لوکاں دے بیابان دل چ محبت دے چراغ بالنے
نے،شِوچَرن!...توں ہی تاں ایں جس نے محبت دے بجھدے
ہوئے دیویاں نوں اپنی ہوند نال بلدے رکھنا اے۔”
“یار! توں تاں تردا پھردا معاشرتی علوم ایں،میں تاں ایویں
کتاباں ‘چوں ٹولھدا پھرداں،جیوندا وسدا رہِ ..تیری عمر لمیری
ہووے۔” شرما جی نے بکل چ لے کے اسنوں گھٹدیاں کیہا۔
گوکھا تے سکندر اوہناں ول ہی ترے آ رہے سن۔شرما جی
نوں رام رام بلا کے اوہناں نے شِوچَرن نوں نال چلن لئی آکھیا
تاں اسنیے کیہا،”تسیں چلے جاؤ،اج میں لیٹ آواں گا،بازار کم
کرن والے نیں۔”
اوہ دوویں حیران جہے ہو کے تر گئے تے نالے سوچ
رہے سی،”شِوچَرن نے اجیہے کیہڑے کم کرنے نے جس وچ
اسنوں اوہناں دی لوڑ ہی نہ ہووے۔”
شِوچَرن نے گگن نوں وی جان لئی کیہا پر اسنے جان توں
نانہہ کر دتی۔تھوڑا سماں اوہ شرما جی نال بیٹھے گلاں کردے
رہے پھر آشیرواد لے کے اتھوں بازار ول چل پئے۔شرما جی
دوہاں نوں جاندیاں نوں نیجھ لا کے دیکھدے رہے۔اوہ من چ ہی
سوچدے ہوئے بڑبڑائے، "تاریخ ضرور ضرور سِرجے گا۔”
ہُن تیک اوہ دوویں کالج توں باہر جا چکے سن۔اجے اوہ
کالج توں تھوڑی دور ہی گئے ہون گے کہ اوہناں دے سینئر
38
کلاس دے منڈے گھدا تے پٹھانیا پندراں اٹھاراں ورھیاں دے
منڈے نوں گھیری کھڑے سن۔دیکھدے ہی دیکھدے اوہناں نے
اوہدے دو تھپڑ جڑ دتے۔
اس منڈے نے تیڑ گندی جیہی چادر،کناں چ مندراں تے
کالا میلا جیہا کڑتا پہن رکھیا سی۔اوہ جھگیاں جھونپڑیاں والیاں
دا منڈا لگدا سی۔اوہناں دوہاں نے اوہناں دے کول جا کے
پچھیا،”کوئی پریشانی آ جی ؟” پر منڈے نے نانہہ وچ سر ہلا
دتا۔اوہ اگے لنگھ رہے سن تاں اوہناں دے کناں چ گھدے دے
بول پئے،”کاریا! جے گہانہہ نوں غلطی ہوئی تاں تیرا وی کارا
کرکے چھڈاں گے۔”
اوہناں دوہاں نوں ایہہ علم ضرور ہو گیا سی کہ اس منڈے
دا ناں ہی ‘کارا’ اے۔گھدا تے پٹھانیا دوویں کالج دے وگڑے
کاکیاں وچوں آؤندے سن۔شِوچَرن ہریاں نے وی سن رکھیا سی
کہ سیاست ایہناں توں چنگے ماڑے سبھ کم کرواؤندی آ۔
اوہ گرودوارا سنگھ سبھا دے نال والی گلی پے کے کچا
کالج روڈ توں پھر چنٹو پارک کول دی دانہ منڈی وچ جا
نکلے۔اج اوہ پہلی وار اس پاسے آ گئے سی۔شاید شِوچَرن دے
من دی اداسی اوہناں نوں اس پاسے کھچ لیائی سی نہیں تاں
گڈاخانا چونک توں ٹیمپو اڈا تے پھر بس سٹینڈ نوں جاندے
ہوندے سن۔اوہ چپ چاپ تردے ہی جا رہے سی۔سلھابیاں یاداں
کئی وار من نوں چت منی لا دیندیاں ہن۔شِوچَرن ایہی نفسیاتی
39
سنتاپ ہنڈھا رہیا سی ۔دانا منڈی ول نوں مڑدے اسنے گگن نوں
کیہا،” گگن! توں چلی جاہ،اج میرا گھر جلدی جان دا من نہیں۔”
“نہیں اج میرا وی تینوں ‘کلے نوں چھڈ کے جان نوں دل
نہیں کردا،میں وی پنج والی بس ہی جاؤں۔”
اوہ دوویں دانہ منڈی دے اندرلے پاسے جتھے کپاہ دی
منڈی لگدی ہوندی آ،اودھر نوں مڑ گئے۔شِوچَرن تریا جاندا
سوچی وی جا رہیا سی کہ اوہ اس پاسے اج کیوں جا رہے
نیں۔پر اوہنوں ایہہ نہیں پتہ سی کہ ایہہ رستے اوہدی زندگی دا
مقصد بن جان گے ۔
نکیاں نکیاں جھونپڑیاں تے جھگیاں دے باہر ننگ
دھڑنگے کھیڈدے نیانے پورے خوشی دے روں وچ سن،نکے
نکے کم کردیاں عورتاں،چہرے تے اداسی تے چنتا دے چنھاں
توں مکت۔اٹھ دس منڈے تے بندے تاش کھیڈ رہے سن۔تھوڑی
تھوڑی وتھ تے نالو نال جھگیاں بنیاں ہوئیاں سن۔ات دی غریبی
پر چہریاں تے اَت دا سکون۔سارے ہی ویلھے پر سارے ہی
رجھے ہوئے۔اوہ دوویں محسوس کر رہے سن جویں کسے
نویں دنیا وچ آ گئے ہون۔جدوں اوہ جھگیاں موہرے دی تھاں
تھاں ڈلھے پانی توں بچ بچ کے لنگھ رہے سن تاں اک
جھونپڑی وچوں ‘ہمیں اور جینے کی چاہت نہ ہوتی... اگر تم نہ
ہوتے...اگر تم نہ ہوتے’ گانا سنائی دتا۔شِوچَرن نے جدوں
جھونپڑی دے اندر نوں نگاہ ماری تاں اوہی تھپڑ والا منڈا
40
‘کارا’ ڈھٹھی جیہی منجی تے مودھا پیا ہویا سی۔اوہ اوہناں نوں
دیکھ کے تھوڑا جیہا گھبرایا پر اوہ اتھے ہی پیا رہیا۔اوہ
دیکھدے دیکھدے اگے لنگھ گئے تے جھونپڑیاں توں اگے لنگھ
کے شیڈ نال بنی چھوٹی جیہی کندھ تے جا بیٹھے۔تھوڑی دیر
چپ رہن مگروں گگن بولی،”شِوچَرن! ایہناں زندگیاں ول
دیکھ،انج لگدا جویں ایہناں دا.. اجوکی دنیا نال کوئی واہ واسطہ
ہی نہ ہووے۔”
“ہاں...چنگے نیں ایہہ لوک..ایہناں لوکاں دی زندگی..نہیں
تاں نویں دنیا دیاں. . ذاتاں پاتاں ،نسلاں تے دھرماں دیاں
کندھاں نے ایہناں دی خوشی نوں وی قید کر لینا سی۔”
“فیر وی،کیوں نہ ایہناں نکیاں جندڑیاں دے من وچ شبد دا
بیج بیجئے۔”
شِوچَرن چپ چاپ سوچاں چ ڈبیا رہیا۔گگن نے اسنوں
ہلوندیاں کیہا،”شِوچَرن! کڈھ دے من چوں ماضی دے کنڈے،میں
ایہناں کنڈیاں نوں چگن لئی تیرے نال ہاں،پر تیرا اداس چہرہ
مینوں تکلیف دیندا اے۔”
اوہ تھوڑا سنبھلیا تے پھر گگن دے بولاں نوں،”کیوں نہ
ایہناں دے مناں چ شبد بیج بیجیئے ؟” اسنے اپنے مُونہہ چ ہی
دہرایا۔ہن اسنوں ایہہ گل ہلارا دے گئی سی۔اوہ اس ورھوے
انگ نوں سماج نال جوڑن دا سپنا دیکھن لگ گیا سی۔اوہ ٹکٹکی
41
لا کے ایہناں بچیاں نوں دیکھدا رہیا تے پھر اک دم اٹھ کھلوتا
تے بولیا،”بڑا اوکھا کارج اے۔”
اوہ تے گگن ہن کلکاریاں ماردے بچیاں کول دی لنگھ
رہے سن۔گگن چپ چاپ تری جا رہی سی تے شِوچَرن سوچ
رہیا سی،”پتہ نی کنے کو لوک اس طرحاں دی زندگی جیوں
رہے ہون گے،ساڈا بھارت ‘ڈجیٹل اننڈیا’ ہو گیا اے۔منگل کھوز
لیا اے اسیں،من دیاں باتاں پا رہے ہاں،چنگے دناں دی اڈیک
ختم ہون والی ہے پر ایہناں ساریاں وچ ایہہ تنو منو ننگے
‘اکھوتی انسان’ سانوں کیوں نہیں نظر آ رہے؟ کیہ ایہہ
سرکاراں دے بزٹ وچ نہیں آؤندے؟ کیہ ایہہ وکاس دے حاشیے
توں باہر نے؟ اینی وڈی دھرتی تے کتے وی ایہناں دا ناں نہیں
بولدا؟ پٹوارخانے،کیہ ایہناں لئی بجھارت نے؟ کون جوڑوگا اس
ٹٹی تار نوں دنیا نال،سماج نال۔سماجیات دے اصول کدوں ایہناں
تے پورن روپ وچ لاگوُ ہون گے۔”
اوہ تردے تردے بس اڈے کول آ چکے سن۔رستے وچ
گگن نے کئی وار شِوچَرن نال گل کرنی چاہی پر اسنے سوچاں
وچ ڈبے نے ہاں...ہوں ہی کر چھڈی سی۔ہن پنج وج چکے
سن۔گگن من ہی من سوچ رہی سی کہ اج تاں گھرے وی سارے
فکر کردے ہون گے پر اسنے اس فکر نوں شِوچَرن توں لکوئی
رکھیا۔بس اڈے وڑدیاں ہی ‘ہرمن’ منی بس،بس اڈے توں باہر
نکل رہی سی۔شِوچَرن وی اس نال ہی بس وچ چڑھ گیا۔گگن
42
دے پچھن تے اسنے دسیا کہ اوہ اج منال توں ہو کے مٹھیوال
راہیں اپنے پنڈ جاگووال چلیا جاوے گا۔پھر اسنوں خیال آیا کہ
اسدا سائکل تاں چھاپے ہی کھڑا پر اوہ پھر بولیا کچھ نہ۔
گگن بس وچ وی اس نال گلاں کردی گئی۔سواریاں نے
کئی وار اوہناں ول دھیان نال دیکھیا پر اوہ بے دھیانے ہی
جھگیاں والے بچیاں دیاں گلاں کرن وچ ہی مسروخ رہے۔
گگن کھرمانی پنڈ دے بس سٹاپ تے جا اتری اتے اوہ
منال بس سٹینڈ تے جا اتریا تے پھر بنا کچھ اڈیکے ہی مٹھیوال
نوں تر پیا۔دن اجے تھوڑا کھڑا ہی سی۔اکتوبر دا مہینہ چلدا
سی۔اس لئی چھپاء ہن جلدی ہون لگ گیا سی۔اوہ اپنے ابو بارے
سوچ ہی رہیا سی کہ انے نوں ٹبیاں کول پہنچدے نوں بلو
جھیور نے سکوٹر اسدے کول کھڑاؤندیاں کیہا،” آجا چوبرا!
اجے تاں واٹ بتھیری آ،توں اگوں جاگووال وی جانا۔”
اوہ رستے وچ اس نال گلاں کردا گیا تے نال ہی وکیلے دا
حالَ وی پچھدا رہیا ۔اوہ وکیلے دیاں تاریخاں کردا آکھ رہیا
سی،”بئی چوبرا! وکیلا تے وکیلن تاں دیوے دی لوء ورگے
تی،وکیلاں دے پچھوں وکیلا وچارا مدھم جیہا پے گیا تی،ہن
توں چوبر ہو گیاں،خیال رکھیا کر اوہدا،بہت کیتا بھائی اوہنے
تیرے لئی بی......۔”
مٹھیوال آ کے اسنے اسنوں نوں جاگووال والی فرنی تے
لیا اتاریا۔اوہ پنڈ دے باہر وارر دی ہو کے ہرپریت ماسٹر دے
43
گھر موہرے دی ہوندا ہویا جاگووال والی سڑک تے جا
چڑھیا۔پنڈ ساہمنے مساں ادھا کو میل دی وتھ تے دکھ رہیا
سی۔کئیاں نوں تاں جاگووال تے مٹھی وال دے وکھرے وکھرے
ہونا پتہ ہی نہیں سی لگدا کیونکہ نویں آبادی نے دوواں پنڈاں
وچلے فاصلے نوں مٹا کے ہی رکھ دتا سی۔
شِوچَرن نے جدوں گھر دا کنڈا کھڑکایا تاں کنڈا کھولھدے
نے ہی وکیلے نے اسنوں اسدی خیر سکھ پچھی تاں اوہنے “کم
سی جی بس۔” کہہ کے سار دتا تے نال ہی مٹھیوال والے پاسے
دی آؤن بارے دسیا۔وکیلے نے ہور کجھ نہ پچھدیاں آکھیا،”پت
آہ مورتیاں اندر کروا دے،پھیر کپڑے بدلیں......کرداں میں
روٹی ٹک،اج تاں تیرے بنا چاہ وی پین نوں دل نہیں کیتا،توں
وی بھکھا ہوویں گا سویر دا۔”
ایہہ سنن سار ہی اسدے پیٹ وچ چوہے نچن لگ پئے۔اوہ
سوچ رہیا سی کہ اج ابو نے چاہ نہیں پیتی جد کہ آتھن دی چاہ
پچھے اوہ اسدی ماں نال آڈھا لا بہندا ہوندا سی۔اج وکیلے نے
اک نویں مورتی تیار کرنی شروع کیتی سی۔شِوچَرن نے جدوں
اسنوں اس مورتی بارے پچھیا تاں اگوں وکیلا کہندا،”پتر،ایہہ
تینوں پوری ہون تے آپ ہی پتہ لگ جاؤ.........پر توں بہت
پیار کردا ایں اسنوں ،اسیں سارے ہی کردے ہاں......اجیہے
ستکارت انسان دی مورتی آ ایہہ۔”
44
شِوچَرن بس انے نال ہی صبر کر جاندا ہوندا سی۔اوہ کدے
وی ضد کرکے وکیلے نوں گل نہیں سی پچھدا ہوندا۔اوہ دوویں
ہن روٹی ٹک کھا کے منجیاں تے جا پئے۔اج وکیلے نے
اسنوں پڑھن نوں نہیں سی کیہا۔بس اینا ہی کیہا،”سوں جاء
پت،تھکیا ہوویں گا۔” پر شِوچَرن دیاں اکھاں اگے برنالے دی
دانہ منڈی دیاں جھگیاں تے نکیاں نکی شبد وہونیاں جنداں گھم
رہیاں سن۔جنہاں دا ذکر نہ کسے سیاسی پارٹی نے کدے آپنیے
چون مینی فیسٹو وچ تے نہ کدے چون پرچار وچ ہی کیتا تے
نہ ہی کدے سرکاراں ایہناں بارے سنویدنسیل ہوندیاں سنیاں
سن۔شِوچَرن نے ہن ایہناں دے مناں دے ویڑھے وچ شبد روپی
قلماں لاؤن دا تہیہ کر لیا سی ۔
*
4
گگن تے شِوچَرن نے بھاویں کالج وچ کل بارے کوئی گل
نہ کیتی پر جیوں ہی کالج توں نکلے تاں اوہ پھر کل وانگ ہی
سنیاریاں والی گلی وچ دی ہوندے ہوئے سنگھ سبھا گردوارے
دے اگیوں دی کچا کالج روڈ ول نوں مڑ گئے۔
45
روزانہ وانگ گوکھا تے سکندر اوہناں دے اگے اگے جا
رہے سن۔اوہناں نے گڈخانا چونک وچ جا کے دیکھیا کہ
شِوچَرن تے گگن تاں اوہناں دے پچھے ہے ہی نہیں سن۔پر اوہ
دوویں تاں چنٹو پارک ہوندے ہوئے اڈے ول نوں جا رہے سی
اتے اوہناں دے پیر آپ مہارے ہی دانہ منڈی ول نوں مڑ رہے
سن۔اوہناں نے اک دوجے ول دیکھیا پر بولے اوہ کجھ وی
نہ۔شِوچَرن دے من چ گگن دے کہے بول،”کیوں نہ ایہناں دے
مناں وچ شبداں دا بیج بیجیئے ؟” وار وار آ رہے سن۔ہن گگن
اس نوں ہور وی چنگی چنگی لگن لگ گئی سی۔اسنے سبھاوک
جہے ہی اس ول دیکھیا تاں گگن وی اس ول ہی دیکھ رہی
سی۔دوہاں دے چہرے تے ہن محبتی نور جھلک رہیا
سی۔ساہمنے ہی جھگیاں جھونپڑیاں والیاں دے بچے کلکاریاں
مار مار نچ ٹپ رہے سن۔اک کونے چ منڈیاں دا جھنڈ تھاپی نال
کرکٹ کھیڈ رہیا سی۔اج تاش کھیڈن والے جھوپڑیاں دے دوجے
کونے وچ جا بیٹھے سن۔
اوہ دوویں نیڑے ہی کل والی چھوٹی جیہی کندھ تے جا
بیٹھے اتے کھیڈدے ہوئے بچیاں نوں نیجھ لا لا دیکھ رہے
سن۔ایہناں منڈیاں وچ کارا وی کھیڈ رہیا سی۔پر اوہ ایہناں نوں
دیکھ کے اپنی جھوپڑی وچ چلیا گیا ۔لگدا سی کہ اوہ ایہناں دے
آؤن دا مقصد کچھ ہور ہی سمجھ رہیا سی جاں اسدے اندرلا
کوئی وہم ہی اس اندر ڈر پیدا کر رہیا سی۔کجھ چر بعد شِوچَرن
46
نے نکے بچیاں نوں ‘واز ماری تاں سارے ہی انھا کول آ
گئے۔پچھے اک نکی جیہی کڑی رڑھدی آ رہی سی۔گگن اس
نوں آپ چک کے لے آئی۔اوہ وی اس دی گودی چڑھ کے بہت
خوش ہو رہی سی۔اسنوں اسدے گندے کپڑیاں دا بھورا وی خیال
نہی سی آیا کیونکہ اس پچھے نیتاواں وانگ کوئی سیاسی لاہا
نہیں سی سگوں ایہہ تاں اسدے من دی انتریو خوشی دا پرگٹاوا
سی۔
ہن شِوچَرن نے اپنے موڈھے ٹنگے بیگ وچوں ٹاخیاں تے
چاکلیٹ کڈھ لئے۔بچے ٹاخیاں تے چاکلیٹ لے کے چھالاں
ماردے پھر رہے سن۔گگن گودی چکی کڑی نوں چاکلیٹ کھوا
رہی سی۔اوہ وی پچاکے مار مار بلھاں تے جیبھاں پھیر رہی
سی۔کرکٹ کھیڈدے منڈے وی ہن نیڑے آ گئے سن۔اوہ بہتا
سماں اوہناں کول نہ کھڑے سگوں چاکلیٹ لے کے تردے
بنے۔اس وقت کارا وی اپنی جھونپڑی وچوں نکل کے شہر ول
نوں تر گیا۔شِوچَرن اس نوں دور تک جاندے نوں دیکھدا رہیا۔
اوہ بچیاں ول تھوڑا سماں دیکھدے رہے تے پھر گگن نے
گھڑی ول دیکھیا تاں چار وجع چکے سن۔اوہ دوویں اٹھ کھڑے
ہوئے تے بچیاں ول ہتھ ہلاؤندے دانہ منڈی ول نووں مڑ
گئے۔شِوچَرن بہت خوش ہو رہیا سی تے اوہی نور اسنوں گگن
دے چہرے تے وی نظر آ رہیا سی۔گگن اسنوں ہن اپنے
پرچھاویں ورگی لگ رہی سی۔وچاراں دی سانجھ نے روح نوں
47
روح دے نیڑے لے آندا سی۔اسدے سنگ چ شِوچَرن نوں سماں
رک گیا لگدا سی۔اوہ اجے اڈے توں تھوڑا پچھانہ ہی سن کہ
سولاں اےکڑ ‘چوں نکلدے گوکھے تے سکندر نے اوہناں نوں
دیکھ لیا تے اوہ اچی اچی ہاکاں مارن لگ پئے۔پر گگن “میری
بس دا ٹائم ہو گیا” کہہ کے چلی گئی۔
گوکھے نے شِوچَرن نوں موڈھا مار کے اکھ دبدے ہوئے
مستی وچ پچھیا،” بٹالوی صاحب!...کیہ کہندی آ لاجونتی
؟...کتے برہا دا سلطان وی نہ بن جائیں پیاریا...۔”
“بس مترا،زندگی تے برہا تاں ٹاہنی تے پتے سامان
نے،برہا بن زندگی کاہدی تے زندگی بن برہا کی،بہت ہنڈھا لیا
‘برہا’..یار میرے..۔” شِوچَرن سنجیدگی وچ ہی نیویں پا کے اپنی
جیون کہانی بارے بہت کچھ کہہ گیا سی۔
“اوئے سکندرا! تیرا ٹائم ایہدے نال کویں گزر گیا،ایہدیاں
تاں پتندر دیاں گلاں ہی درشن شاشتر ورگیاں نے یار۔” گوکھے
نے سکندر نوں ہسدے ہوئے کیہا۔
ہن اوہ تنے جنے بس اڈے اندر پہنچ گئے سن ۔ساہمنے
گیٹ ‘چوں گگن دی بس نکل رہی سی تاں اسنے شِوچَرن ول
واری ‘چوں ہی ہتھ ہلا دتا۔گوکھا ایہہ سبھ دھیان نال دیکھ رہیا
سی تے اوہ شرارتی الکھازاں چ ہی بولیا،”لگدا ایہہ درشنی اس
کڑی نوں وی بھمتری چ پاؤ،اوئے! ایہہ عمر کوئی گمبھیرتا
والی ہوندی آ؟ ہسو،کھیڈو تے موز کرو۔”
48
آکھ کے اوہ اچی اچی کھڑ کھڑایا۔
سکندر تے شِوچَرن بس وچ اکو سیٹ تے بیٹھ گئے تے
گوکھا پچھلی ٹاکی وچ منڈیاں نال گلاں مارن لگ گیا۔سکندر نے
شِوچَرن نوں پچھیا، “ماخ کریں ویرے،تسیں کالج توں بعد اینا
سماں کتھے رہندے ہو ؟”
“بس یار بن بتیاں دے دیویاں نوں چنگ دین دی چاہ
سانوں اس پاسے لے جاندی آ...ٹکن نہیں دیندی، گگن وی
بانساں نوں بانسریاں بناؤنا لوچدی آ،بس دو دناں دی بھٹکن نے
ساڈی زندگی نوں مقصد دے دتا۔”
شِوچَرن نے سکندر دے سوال نوں سوالیا چنھاں وچ پروء
کے سکندر ساہمنے رکھ دتا سی۔ہن سکندر نوں بھاویں کوئی
گل سمجھ نہیں سی آئی،پھر وی اوہ سوچدا چپ ہو گیا
سی۔اسنوں اس گل دا علم ضرور سی کہ اوہ دوویں کوئی چنگا
کرم ہی کر رہے ہون گے۔اسنوں ہن گوکھے دیاں گلاں نرا
جھوٹھ لگن لگیاں سن جو اس نے ہاسے مذاق چ کہیاں سی پر
سکندر اوہناں گلاں نوں دل تے لا بیٹھا سی۔
محل کلاں آ کے بسوں اتردے گوکھے نے شِوچَرن دا ہتھ
گھٹدے ہوئے مشکری جیہی نال کیہا، “چنگا بئی شکاریہ،ملدے
آں پھر کل نوں۔”
اسدی ایہہ مشکری سکندر نوں ویوہ ورگی لگی۔گوکھے
دے اترن پچھوں شِوچَرن تے سکندر نے کوئی گل نہ
49
کیتی۔چھاپے آ کے شِوچَرن نے سکندر دے گھروں سیکل چکیا
تے اوہ بنا بولے،بنا رکے،سدھا جاگووال نوں ہو گیا۔سکندر دی
بھین پانی دا گلاس لئی کھڑی سی۔اوہ بہت حیران ہوئی کہ انج
تاں کدے اوہ بن بلائے نہیں سی جاندا ہندا۔اسنوں اسدا فکر ہو
رہیا سی کیونکہ اوہ وی شِوچَرن نوں سکندر وانگ ہی پیار
کردیاں سن۔
ہن گگن تے شِوچَرن دی بانساں نوں بانسریاں بناؤن دی
سوچ کالج توں بعد اوہناں نوں دانہ منڈی وچلیاں جھگیاں چ لے
جاندی سی۔روزانہ دی ملنی نے نکے نکے بچیاں نوں اوہناں
دے نیڑے لے آندا سی۔ہن اوہ روز ہی ایہناں نوں اڈیکن لگ
گئے سن۔اوہ کدے اوہناں لئی کاپیاں تے کدے کتاباں لے
جاندے۔اوہ بچیاں نوں تے بچے اوہناں نوں بہت پیار کرن لگ
پئے سن۔انجھ چلدے نوں اجے ہختا کو ہی ہویا سی کہ اک دن
اوہناں دے جان توں پہلاں ہی بڈھے ،جوان ،بچے ،تریمتاں سبھ
اکٹھے ہوئے بیٹھے سن جویں اوہناں دی ہی اڈیک کر رہے
ہون۔اوہناں دوہاں دا متھا ٹھنکیا۔جدوں نیڑے پہنچے تاں سارے
جواک بھج کے اوہناں کول آ گئے پر پھر اک ادھکھڑ عمر دے
بندے نے اجیہا دبکا ماریا کہ سبھ بچے جھونپڑیاں چ جا وڑے
تے اوہ اوہناں دوہاں ول انگل کرکے آکھن لگیا،
“دیکھ بئی چھورے..اہیں نی جاندے تہاں نوں...اتھے نہ آیا
کرو بئی،نالے آہ جوان کڑی نوں نال لئی پھردیں، ایہدا وی ماڑا
50
اہر ہونے اہاں دے بچیاں ‘تے...تہاں نوں تہاں دی دنیاں مبارک
تے اہاں نوں اہاں دی۔” اسنے گل ہی مکا دتی سی پر شِوچَرن
نھاں نوں پڑھائی دے گن،وکاس تے ودھیا زندگی بارے دس
رہیا سی۔اگیوں طرحاں طرحاں دیاں آوازاں آ رہیاں سن۔ایہناں
وچ اوہی تھپڑ والا منڈا کارا وی شامل سی۔
جدوں شِوچَرن گلاں کری جا رہیا سی تاں گگن وی اوہناں
نوں سمجھاؤن دی پوری کوشش کر رہی سی۔سے وقت پچھلے
پاسیوں اک سوہنی جیہی ادھکھڑ عمر دی زنانی ہتھ کڈھ کے
بولی،”سانے... تیری پڑھائیوں کیہ نی لوڑ،تیرے جیسا بابو
پیہلے وی آندا رہا...گیان وانڈنے،میری سونے جیسی چھوری
کیہ جوانی نحش کر گیا سے،تہارے ہاتھ جوڑے...مارے کو
مارے حالَ پے چھوڑ دو....۔”
اوہ کچھ پل رکی تے گگن ول ہتھ کرکے پھر بولی،”ایسیاں
چگل زنانیاں وی دلیوں جیسا کام کرتی ہیں..”
اوہ بولدی بولدی اک دم پچھانہ مڑ گئی۔جاندی ہوئی پلے
نال مُونہہ پوجھ رہی سی جویں بہانے نال اکھاں ‘چوں ہنجھوآں
دے وگ رہے دریا نوں ہوڑن دا یتن کر رہی ہووے۔
گگن تے شِوچَرن نوں انج لگیا جویں کسے نے اوہناں تے
بمب سٹ دتا ہووے اتے گگن دیاں اکھاں ہنجھوآں نال جھرنے
دا روپ لے چکیاں سن۔شِوچَرن نوں اپنے کن بولے بولے جہے
لگ رہے سن۔’دلے’ شبد نے اسدے اندر گھمسان جیہا پا دتا
51
سی۔اس زنانی دیاں گلاں مگروں اتھے سبھ کچھ شانت ہو گیا
سی پر گگن تے شِوچَرن دے من چ جوالامکھی پھٹن ورگی
ستھتی ہو گئی سی۔
سبھ اپنیاں اپنیاں جھونپڑیاں نوں پرت رہے سن تے بچے
اجے وی سکھاویں اڈیک وچ جھگیاں دیاں جھیتھاں راہیں دیکھ
رہے سن۔اک دو جھگیاں دے باہر سٹیاں انھھاں دیاں کاپیاں
کتاباں اوہناں دی لوچا نوں مُونہہ چڑا رہیاں سن۔کارے نے اپنی
جیتو ہون دی خوشی وچ ریڈیو دی آواز ہور اچی کر دتی سی۔
گگن تے شِوچَرن اپنیاں اچھاواں دی لوتھ چکی ٹٹے من
نال پچھانہ نوں پرت رہے سن۔اوہناں نوں بچیاں دی زندگی تے
گرہن لگ گیا محسوس ہو رہیا سی پر شِوچَرن اس بابو بارے
سوچ کے وی اداس ہو رہیا سی کہ اسنے اس کڑی دا نہیں
سگوں اسدے سوہنا سماج سرجن دے سپنیاں دا بلاتکار کیتا
ہووے۔گگن شِوچَرن نوں دیکھ کے ہور وی اداس ہو رہی
سی۔اوہ چپ چاپ ترے جا رہے سی۔شِوچَرن دیاں گگن ول
دیکھ کے بھباں نکلن نوں تیار سن کیونکہ گگن لئی بولے
‘چگل’تے ‘دلے’ شبداں نے اسدے من اندر وسخوٹ کر دتا
سی۔اوہناں نے بس اڈیوں اپنی اپنی بس پھڑی تے پنڈاں نوں آ
گئے۔
سکندر تے گوکھا اوہناں توں پچھلی بس آئے۔جدوں سکندر
نے آ کے دیکھیا تاں شِوچَرن دا سائکل نظر نہیں آ رہیا سی تاں
52
اسدی بیبی نے دسیا کہ اوہ تاں اج اس توں پہلاں والی بس آ گیا
سی۔اسنے سکندر نوونں حیرانی نال پچھیا،”چھندے پت! سکھ
تاں ہے،اوہ وی اج مسوسیا جیہا لگدا سی،پانی دی گھٹ مساں
لنگھائی،چپ چاپ سیکل چک کے تر گیا،مینوں تاں بلائی ترس
آیا ماں وہونے ‘تے۔”
اسدی بیبی دیاں گلاں نے سکندر نوں اچوی جیہی لا دتی
سی۔اسدے من وچ چنگے ماڑے ڈھیر سارے سوال پیدا ہو رہے
سن۔ہختے بھر توں اسدا شِوچَرن توں وکھ ہونا اسنوں عجیب
جیہا لگ رہیا سی پر اج دے ماں دوارا دسے حالاتاں نے
اسنوں ہور وی چتمنی جیہی لا دتی سی۔
اوہ جلدی نال کپڑے بدلدا سوچ رہیا سی کہ کوئی گل نی
ہونی اوہدا تاں سبھاء ہی ایہو جیہا کہ کدے ماسہ چ تے کدے
تولے ‘چ،پر پھر وی اوہ سوچدا سوچدا سائکل چک کے
جاگووال دے راہ پے گیا۔اوہ سائکل تے جاندا ہویا وی شِوچَرن
دی اداسی دا کارن لبھن دا یتن کر رہیا سی پر اسنوں بھورا وی
اندازہ نہیں سی لگ رہیا۔اسنوں اک وار تاں ایہہ سوچ کے دھڑ
دھڑی جیہی آ گئی کہ کتے گگن نال ہی کوئی گل نہ ہو گئی
ہووے۔اک سائکل چلاؤن کارن تے دوجا سوچ سوچ کے اسنوں
پسینہ آ رہیا سی۔ساہ پھلیا ہویا سی۔
ہن اوہ جاگووال دے سوئے تے جا چڑھیا۔جاگووال ول
نوں مڑن ہی لگیا سی کہ اسدی نگاہ نویں پنڈ والے پاسے دی
53
چٹی موٹر تے جا پئی۔اسنوں شِوچَرن دا بھلیکھا پیا۔جدوں اسنے
کول جا کے دیکھیا تاں شِوچَرن ہی سی تے اوہ اولو دے
کنارے بیٹھا سوچاں وچ ڈبیا پیا سی۔اسنوں سکندر دے سائکل
دیاں ٹلیاں دیاں آوازاں دا وی پتہ نہ لگیا۔جدوں سکندر نے
اسدے موڈھے تے ہتھ رکھیا تاں اوہ ابھڑواہیاں وانگ اٹھیا تے
پھر سکندر نوں وی اسنے نال ہی بٹھا لیا۔
ایہہ شِوچَرن دے دوست سرجیتے دی موٹر سی،جتھے اوہ
کدے کدے بیٹھ جاندے ہوندے سن۔اج سرجیتا تاں ہے نہیں سی
پر اسدا اداس چت اسنوں موٹر ول کھچ لیایا سی۔سکندر نے
اسنوں اداسی دا کارن پچھنا چاہیا تے کہن لگیا،”شِوچَرن! اج
تیرے چہرے نوں دیکھ کے بیبی وی فکر کردی سی،اوہنے ہی
بھیجیا مینوں تیرا پتہ لین۔”
“سچ نال......یار ماں نوں میری اداسی دا پتہ لگ گیا سی
؟”
اسنے حیرانی نال پچھیا تاں سکندر نے گلوکڑی پاؤندے
نے کیہا،”ہاں یار،اوہ تاں کہندی سی کہ اج میں تینوں اپنے نال
ہی لے کے آواں،..اج بیبی نے رت دا پہلا ساگ بنایا۔”
سکندر دیاں گلاں سن کے اسنوں اپنی ماں وکیلاں دی یاد آ
گئی سی۔اسنوں اس لئی ساگ بناؤنا بہت ودھیا لگدا ہوندا سی۔اوہ
آپ گندلاں توڑ توڑ کے لیاؤندی ہوندی تے پھر ڈوئی نال گھوٹ
گھوٹ کے بناؤندی ہوندی سی۔اک وار شِوچَرن نے ساگ گھوٹن
54
لگے نے توڑی ہی بھن دتی سی۔ماں دی یاد تے اج دی گھٹنا
کارن اسدا من بوجھل جیہا ہویا پیا سی پر توڑی ٹٹن والی گل
من چ لیا کے اوہ آپ مہارے ہی ہسن لگ پیا۔
اسنے سکندر دی بانہہ پھڑی تے اسنوں جاگووال لے گیا
اتے اسنے اپنے ابو توں چھاپے جان لئی پروانگی وی لے
لئی۔اسنوں بھاویں پتہ سی کہ وکیلا کدے نانہہ نہیں کریگا پر
پھر وی اسنوں پچھنا اوہ اپنا دھرم سمجھدا سی۔اسنے اپنے
کپڑے تے کتاباں نال لے لئیاں جدوں سکندر نال ترن لگیا تاں
وکیلے نے کیہا،”پت اپنے کپڑے تے کتاباں لے جاہ سویرے
سدھا ہی چلیا جائیں کتے ادھر نوں نہ کھچ کریں۔”
“ہاں ابو لے لئیاں نے کتاباں وی تے کپڑے وی،تسیں وی
ٹائم سر روٹی کھا لیو،مورتیاں اسیں اندر کر دتیاں نے۔”
اوہ رسوئی چ گیا تاں اج دودھ سارا ہی پیا سی۔ابو نے چاہ
وی نہیں بنائی سی۔اوہ چاہ بارے سوچ کے پھیر اداس ہو کے
بولیا،”اج میری اداسی نے پھیر ابو نوں چاہ توں وانجھا کر دتا۔”
ہن اوہ دوویں جاگووال توں وکھو وکھو سائکلاں تے
چھاپے دے راہ پے گئے سن۔سکندر نوں رستے وچ کوئی ہور
گل کرنی ٹھیک نہ لگی۔گھر پہنچے تاں بیبی نے شِوچَرن نوں
بکل چ لے کے گھٹ کے پیار دتا۔ بھیناں وی چاء چ بھجیاں
پھردیاں سن۔اوہ جدوں ساگ نال روٹی کھا رہیا سی تاں اسنے
55
موہ چ بھج کے کیہا،”اج ورھیاں بعد ممتا موہ والا ساگ
کھادھا...سواد ہی آ گیا۔”
اسدیاں ایہہ کہندے دیاں اکھاں نم ہو گئیا سن۔بیبی اسدی گل
سن کے پھلی نہیں سی سما رہی۔روٹی کھان توں بعد وی سارے
بیٹھ کے کنا چر گلاں کردے رہے پر سکندر نوں کاہل سی کہ
اوہ جلدی نال بیٹھک چ جان تاں جو دن والی گھٹنا بارے جانیا
جا سکے۔
روٹی توں بعد اوہ دوویں راہ نال لگدی پکی بیٹھک وچ جا
پئے۔جتھے سکندر بیٹھ کے پڑھیا کردا سی۔اوہ دوویں کاخی
سماں چپ چاپ پئے رہے۔پھر سکندر نے گل توری،”ویسے
مینوں پچھنا تاں نہیں چاہیدا،پر اج توں پہلاں کیوں آ گیا
سی،تیرا من اداسی جیہی نال کیوں بھریا پیا ؟”
“بس یار بانساں دیاں بانسریاں بناؤنیاں بڑیاں اوکھیاں
نے،ایہناں بانساں دے آر پار نکلدی گلی نے ایہناں نوں کھوکھلا
کر چھڈیا...گیان تے سراں والیاں گلیاں ایہہ کڈھواؤنا نی
چاہندے۔”
“دیکھ یار میں کدے تینوں کوئی سوال نی کیتا...پر اج
تینوں ساری گل مینوں دسنی پینی آں،تیرے بانس تے بانسریاں
میرے پلے نہیں پیندیاں۔”
ہن شِوچَرن نے ساری گل سکندر اگے پھرول دتی۔سکندر
سن کے کجھ دیر چپ رہیا تے پھر بولیا،”سقراط نے زہر دا
56
پیالہ پی لیا سی...توں صبر دا پیالہ وی نی پی سکدا،لوکاں توں
سکھنا سوکھا پر ایہناں نوں سکھاؤنا ٹیڈھی کھیر آ میرے
یار....۔”
“کیہ مطلب ؟”
“اجے بہت کچھ کرنا باقی آ،ایہناں بانساں لئی نراس نہ
ہو،ایہناں توں سکھ کے اگے ودھ،پورا جنگل تیرا ہی آ،زندگی
نوں اس طرحاں جیونا کہ زندگی ہمیشہ کجھ نہ کجھ دوجیاں
نوں ونڈدی رہے۔”
سکندر نے سمجھاؤندے نے کیہا تاں شِوچَرن اگوں اٹھ کے
بیٹھ گیا تے اداسی جیہی چ بولیا،”یار من نوں ادوں بہت ٹھیس
پہنچی جدوں گگن نوں وی اک تیویں نے چگل تے دلی آکھ
دتا۔”
شِوچَرن جذباتی جیہا ہو گیا تاں سکندر نے اسدی بھاوکتا
نوں بھانپدے ہوئے شاعرانہ انداز چ کیہا،
“جے لوکاں دے پیراں ‘چوں کنڈیاں نوں کڈھنا
تاں اپنے وی قدماں نوں کنڈیاں تے دھر لے،
جے لوکاں لئی خوشیاں دی فصل اگاؤنی
تاں اپنے چاواں دے کھیتاں نوں توں گہنے دھر لے۔”
اینا آکھ سکندر نے اسنوں گلوکڑی چ لے لیا۔ہن شِوچَرن
سکندر دی کویتا دے ارتھاں نوں روح تک لے گیا سی۔ہن اوہ
خود نوں ہولا پھل محسوس کر رہیا سی۔
57
پھیر اوہ کنی لنگھی رات تک گلاں کردے رہے تے
شِوچَرن نے سویرے کالج نہ جا کے گھر رہن دا فیصلہ کر لیا
کیونکہ اج دی گھٹنا نے اسدا برنالے توں مُونہہ موڑ دتا سی
اتے پھر اوہ سنہرے کل لئی کامنا کرد ہوئے دووینے گوڑھی
نیندر سوں گئے ۔
*
58
5
سرادھاں دے دن چل رہے سن۔اج گگن کالج وی نہیں گئی
سی۔اسدے من وچ دانہ منڈی وچ واپری گھٹنا دا صدمہ جیہا بیٹھ
گیا سی۔اسنے کدے ایہہ سوچیا وی نہیں سی کہ سوہے سِکھر
تے چلدیاں کنڈیالے جھاڑ چ وی پھسنا پے سکدا،جسدے سولاں
ورگے کنڈے اسدے استتو نوں چھلنی چھلنی کر دینگے۔دانہ
منڈی وچ اس زنانی دوارا اس لئی بولے شبد،’ایسیاں چگل
زنانیاں وی دلیوں جیسا کام کرتی ہیں..’ اسنوں وار وار کوہ
رہے سن۔جو لمے پیڈے کرن دے سپنے بیجے سی،اکھ
جھپکدیاں ہی چور چور ہو گئے سن۔
“میں ہی صلاحَ دتی سی شو نوں شبداں دا بیج بیجن
دی،کی پتہ سی اجڑیاں کھڈاں چ کیول چوہیاں دا نہیں سگوں
پھنیئر ناگاں دا وی نواس ہو سکدا۔” اوہ وار وار اس گھٹنا بارے
ہی سوچی جا رہی سی۔
“شِوچَرن میرے بارے کیہ سوچدا ہونے۔”
“میں نکنی وڈی غلطی کیتی،ہائے!..شو مینوں مواخ
کریں،بانس بانسریاں نہیں ہو سکدے،......پر نکیاں نکی پوریاں
دیاں تاں بانسریاں بن سکدیاں سن...شاید وڈے وڈے بانساں دے
جھنڈ وچ نکیاں نکی پوریاں دی کوئی ہوند نہیں ہو
59
سکدی...میری غلط پہچان...بس ہور کچھ نہیں۔” اوہ سوچی ہی
جا رہی سی۔
دن بہت وڈا ہو گیا سی۔پنڈتاں دا گھر سی۔سرادھاں دے دناں
چ تاں ویسے ہی وہل نہیں ہوندی پر گگن اینے وڈے دن تک
وی اپنے بیڈ روم وچ پئی ہوئی سی۔جو اپرلی چھت تے
سی۔جسدی کھڑکی وچوں دی سورج دی مدھم جیہی کرن وی
اسانی نال اسدے گورے چٹے چہرے تے اپنی لالی سٹ دندی
سی،جسنوں اوہ اپنے چہرے اتوں پھڑن دی کوشش کریا کردی
کنا ہی سماں اٹھکھیلیاں کردی رہندی ہوندی سی پر اج اسنے
ایہناں صندلی کرناں ول پاسہ کر رکھیا سی تے ہنیرا اسدے
گورے چہرے نوں اپنی بکل وچ لکائی بیٹھا سی۔اسنوں شِوچَرن
دا چیتا وار وار آ رہیا سی۔اوہ شِوچَرن تے اسدی یاد نوں اپنے
آپے ‘چوں منخی نہیں سی کرنا چاہندی۔کل دی گھٹنا نے اسدے
دل نوں اچو وائی جیہی لا دتی سی متاں اسدے سپنیاں دا بوٹا
کملا ہی نہ جاوے۔
اوہناں دے تھوڑے جہے دناں دے ساتھ نے اوہناں نوں اک
دوجے دی عادت پا دتی سی۔گگن دے دل وچ محبت دی ریشمی
پت ورگی کرومبل فٹ آئی سی۔اس نوں اوہ محبتی بوڑھ بناؤن
دی اچھا رکھدی سی۔اوہ ایہہ وی محسوس کردی سی کہ اس
کرومبل دا دوجا پت شِوچَرن دے دل چ وی پنگریا ہووےگا۔اوہ
سوچ رہی سی کہ جدوں اوہ دانہ منڈی وچلی نکی جیہی کندھ
60
تے بیٹھے نکے نکے بچیاں نوں کھیڈدے دیکھ رہے سن تاں
اسنے شِوچَرن نوں چوری چوری اس ول تکدے نوں دیکھیا
سی۔اسے ویلے جھونپڑیاں والیاں عورتاں جو ساہمنے ہی شیڈ
دی ٹوٹی کول بیٹھیاں کپڑے دھو رہیاں سن،اوہناں نے وی اس
نوں اس انداز وچ دیکھدے نوں نوٹ کیتا سی۔شاید ایہہ وی
کارن ہو سکدا بانساں نوں بانسریاں بناؤن والے سپنے دے چور
چور ہون دا۔پھر اوہ آپ مہارے بولی ، “نہیں !نہیں !. . . . نہیں
اسدی آتما اسدے دل تے اسدے کرماں وانگ پوتر ہے،مینوں
غلط فہمی ہو سکدی آ...ایہہ کارن تاں نہیں ہو سکدا......پر
اسدی نکی جیہی چھوہ نے میرے دھر اندر تک کمبنی جیہی
چھیڑ دتی سی۔”
اوہ من دے ہر کونے چ شِوچَرن نوں بٹھائی بیٹھی سی
۔دور ہو کے وی اسنوں دور نہیں سی کر پا رہی۔
“گاگو پُت! اج کیہ ہو گیا کالج نی جانا؟ میں تاں سرادھاں چ
ہی رجھ گئی سی،ہن کتے جا کے وہل ملی آ۔”
بھاویں ایہہ ہاک گگن تک تاں نہیں سی پہنچی پر اسدی
ماتا اپنے آپ نال ہی گلاں کردی اسدے کمرے تک پہنچ گئی
سی۔اسدی ماتا نے کنڈا کھڑکاؤندیاں اسنوں پھیر آواز دتی تاں
گگن بیڈ توں اٹھدی ہوئی جواب دندی ہے،”آئی ماتا جی،ہنے ہی
جاگی سی۔”
61
دروازہ کھلدے ہی اسنوں ماں نے بکل چ لیندی نے
کیہا،”پت! اج چھٹی آ ؟”
“نہیں ماتا جی،بس دل ہی نی کیتا اٹھن نوں۔”
“تیرا تاں چہرہ وی انج لگدا جویں توں ساری رات نی ستی
ہوندی،کوئی...پریشانی تاں نی دھیے ؟ ماواں کولوں نی لکائیدا
ہوندا،توں تاں آپ نکی ہوندی گاؤندی پھردی ہوندی سی،..ماواں
تے دھیاں رل بیٹھیاں نی مائی۔” ماں نے گاؤندی نے گگن نوں
پیار دی گلوکڑی چ لے لیا تاں گگن وی ہولی پھل ہو گئی جویں
اسدا سارا اکیواں لہہ گیا ہووے۔اوہ دوویں ماواں دھیاں اک
دوجے دا ہتھ پھڑی پوڑیؤں تھلے اتر گئیاں۔
پکوان تیار سن بس ججماناں دی اڈیک ہو رہی سی۔گگن
دے پتا جی وی تیار ہوئے بیٹھے سن۔گھر دے چھوٹے جہے
مندر دی سزاوٹ من نوں موہ رہی سی۔اوہ پوڑیؤ اتر کے پہلاں
باتھروم گئی تے نہاؤن کرن مگروں اوہ گھر دے مندر چ پہنچ
گئی۔اوہ دھارمک رہُ ریتاں نوں چنگی طرحاں جاندی سی۔اسدا
بچپن مندر دے واتاورن وچ ہی گزریا سی۔اوہ دھارمک گرنتھاں
نوں آتمک شدھی دا سادھن مندی سی پر کئی تھاں اوہ دچتی وچ
پے جاندی سی جویں استری پرتی گرنتھاں دے وچار...پر اوہ
سرادھاں ورگے وہماں بھرمانں توں مکت سی۔
ججمان آ چکے سن پر اوہناں نوں سرادھ کھواؤن لئی گگن
کوئی دلچسپی نہیں سی دکھا رہی۔اوہ ماتا دے وار وار کہن تے
62
وی نہ گئی تاں اک کے ماں نے اس ول ہتھ کردی نے کیہا،
“کتاباں نے جواکاں دی بدھی بھرشٹ کر دتی آ،لگدا ایہہ تاں
گئے ساڈے ہتھوں۔”
“ہتھاں چ ہی آں ماتا جی پر آہ تہاڈے وہماں بھرمانں چ
نہیں آں۔” گگن نے ہسدی نے جواب دتا۔
“دھیے! ایہہ وہم نہیں سگوں رشتیاں دی ہوند تے آپنیاں دی
یاد دا پرگٹاوا اے،جے ایہہ وہم بھرمم وسر گئے تاں سمجھو
وڈیریاں دے ناں تے رشتے وی سبھ وسر گئے،تھوڈے جواکاں
نوں اپنے دادے دا ناں تک نی یاد رہنا۔”
“پر ماتا جی! آہ ڈھڈل ججمان ہی ملے آ تھونوں پرکھیاں
دی یاد لئی ؟ ہور بتھیریاں تھاواں نے،غریب بچے نے،نکیاں
نکی بھکھیاں جنداں سڑکاں تے رل رہیاں نے....پڑھائی توں
ورھوے رہِ چکے بچیاں دی پڑھائی لئی مدد کر سکدے ہاں،
اپنے پتا پرکھیاں دی یاد وچ لائبریریاں کھولھ سکدے ہاں پر
نہیں ایہناں ڈھڈلاں دے ڈھڈ بھرے بناں تاں ساڈے پرکھے خوش
نہیں ہندے۔” گگن نے اپنی ماتا نوں چڑاؤندی نے کیہا۔
کم وچ رجھی ماتا دا دھیان گگن دیاں گلاں وچ ہی
سی۔اسنے اسدا متھا چمدی نے کیہا،”دھیے تیرے بول سولاں
آنے سچ نے،مینوں تاں توں بھکھے ڈھڈاں دا چیتا کروا کے
میرے کھوہ پین لا تی اوہناں لئی،صدقے جاواں دھیے تیری
سوچ دے۔”
63
ہن گگن خوشی محسوس کر رہی سی۔اوہ بھانڈیاں نوں
اکٹھے کردی پرشادے چھک رہے ججماناں ول دیکھ کے
مسکرائی،”لؤ جی ایہہ ہن تھوڑے سمیں دے ہی ججمان
نے،چھکو جی چھکو ...شاید آخری واری. . . . ہا !ہا ! !ہا ! ! !
“
اوہ رسوئی چ کھڑی اچی دے کے ہسی۔اسنوں ہن اندرو
اندری خوشی محسوس ہو رہی سی۔اسدے چہرے دی مٹھی
جیہی مسکان نے اسدیاں اکھاں اگے شِوچَرن دا چہرہ لے آندا
سی۔اسدے خیال نے اسنوں موہ چ بھیوں دتا۔خاموش رشتے دا
محبتی بیج ہن پنگرنا شروع ہو گیا سی۔اوہ رسوئی چ کھڑی
شِوچَرن دے خیالاں چ گم گئی سی۔اس نال بتائے پل اسدی یاد
نوں ہور پیڈھا کر رہے سن۔اوہ بھانڈیاں نوں دھوندی دھوندی
وار وار دھوئی ہوئے بھانڈیاں نوں ہی دھوئی جا رہی سی۔پتا
جی دی اچی ہاک نے اسدیاں یاداں نوں جھٹکا کے رکھ دتا۔اوہ
جلدی نال باہر آئی تے پانی دا جگ رکھ کے واپس مڑ گئی۔
مڑدی نے دروازے ولوں آ رہی چھوٹی بھین ‘شگن’ نوں
لال چنی چ لپٹی ہوئی آؤندی نوں دیکھیا۔اسنے،”اوہ میری پری۔”
کہہ کے اسنوں گھٹ کے پیار کیتا تے پچھیا،” میری گڈی نوں
ایہہ لال چنی کسنے گخٹ کیتی آ۔”
تاں شگن نے دسیا کہ بیربل تائے کیاں نے کنجکاں کھوا
کے ایہہ گخٹ دتا سی۔
64
بیربل دا ناں سن کے گگن نے متھے تے تیوڑی ابھر آئی
پر شگن نوں اسنے گھٹ کے پیار دتا۔ہن اسدیاں اکھاں اگے
بیربل تایا گھم رہیا سی جو اسدا سکا تایا تاں نہیں سی پر اسدی
اسدے پتا جی نال نزدیکی سکیاں توں وی ودھیرے سی۔اوہ
مُونہہ چ ہی بڑبڑائی،”پاکھنڈی لوک۔”
اسنوں یاد آ گیا سی کہ جدوں بیربل دی نونہہ کول بچہ ہون
والا سی تاں اسنے اپنی نونہہ دے پیٹ چ پل رہے بچے دا لنگ
پتہ کرن لئی گھر چ کلیش پایا سی۔اسنے ایہہ وی سنیا سی کہ
ڈیہلوں ول کسے گپت تھاں تے لنگ وی ٹیسٹ کروا کے لیائے
سی۔اسدی گھروالی تے اوہ سس سوہرے دا فرض نبھاؤن لئی
اپنی نونہہ نوں دھکے نال لے گئے سی۔بیربل دے پت نے وی
پتا ہون کوئی فرض نہیں نبھایا سی۔ممتا موہ چ نونہہ نے بتھیرا
زور لایا پر اسدی کوئی پیش نہ گئی۔جدوں اوہناں نوں پتہ لگیا
کہ پیٹ چ پل رہیا بچہ کڑی ہے تاں بیربل تے اسدی پتنی نے
دادا دادی دا حق جتاؤندے ہوئے اوہنوں ککھ چ ہی قتل کروا دتا
سی۔
پھر دو ورھیاں مگروں بیربل دے پوتا ہویا سی۔اس کرکے
ہی گگن بیربل نوں ستکار نال گھٹ ہی بلاؤندی سی۔اج تاں
جویں اوہ مُونہہ چ گالھاں ہی کڈھی جا رہی سی۔اسدی ماتا نے
اسدے سڑے بھجے چہرے نوں دیکھ کے کیہا،”کی ہو گیا
تینوں،کیوں بھجی پئی آں ؟....ہن تاں چنگی بھلی سی۔”
65
“ماتا جی! شگن نوں بیربل تائے کے کنجک بنا کے نہ
گھلیا کرو،بوء آؤندی آ مینوں اوہناں دی سوچ ‘چوں،چڑھ آ
مینوں اوہناں دے پاکھنڈاں توں۔”
“نی توں ہن کھہڑا کدوں چھڈیں گی ؟..ویاہی جایا کر
اوسے گل نوں۔” ماتا نے کھجدی نے کیہا۔
“ہور کیہ کراں،میں وی کنجک بن جاواں ...کنجکاں دے
قاتلاں دے،اپنے گھر دے بوٹے پٹ کے..لگے آ لوکاں دے
گھراں دے بوٹے پالن۔”
“کیہدے کیہدے گھر دی تختیش کری جائینگی توں،بس
کریا کر۔”
جدوں اسدی ماتا اسنوں گھور رہی سی تاں اسدے پچھیوں
آؤندے اسدے پتا جی نے پچھیا،”بہت غصے چ لگدی آ میری
دھی،کی کہندی آ ؟”
“بس جی کہنا کیہ آ،بیربل تے خفا ہوئی پئی آ تے نالے
کہندی آ کہ سرادھاں دا لیکھا جوکھا غریب لوکاں تے بچیاں دی
پڑھائی تے لایا کرو......کملی کرتی توں پڑھا پڑھا کے ایہہ۔”
بیربل تے خفا ہون والی گل سن کے اسنوں تریلیاں جہیاں
آ گئیاں۔باقی گلاں چ ہاں دا ہنگارا بھردا ہویا تر گیا تے جاندا
جاندا کہہ گیا،”غریب بچیاں دی پڑھائی بارے وی سوچانگے۔”
66
اوہ گگن دی گل نوں بہتا ٹال مٹول نہیں سی کر سکدا۔اوہ
سوچ رہیا سی کہ جے دھیاں پت اپنی سیانپ نوں سہجتا نال
ورتن تاں پیڑھیاں والے پاڑے نوں اسانی نال میٹیا جا سکدا ہے۔
“گگن!...شگن!.. آجو تسیں وی کھا لؤ روٹی،بہت وڈا دن
ہو گیا ہن تاں۔” ماں نے دوہاں نوں ہاک ماری۔اوہ بڑے ہی چاء
نال روٹی پروس رہی سی۔اوہ بھاویں کدے کدے گگن دیاں گلاں
توں چڑھ جاندی سی پر اوہ دھیاں نوں پیار وی بہت کردی سی۔
گگن کھانا کھان مگروں اپنے کمرے وچ چلی گئی سی۔اوہ
شِوچَرن دیاں دتیاں کتاباں نوں موہ نال دیکھ رہی سی تے اوہناں
دیاں جلداں تے ہتھ پھیر کے اسدے انگ سنگ ہون دا احساس
پیدا کر رہی سی۔شِوچَرن دا اسنوں اج نہ ملنا جتھے اسنوں تنگ
کر رہیا سی اتھے اسدا احساس اسدے سادے جہے سنکھے
چہرے نوں ہور وی چار چن لا رہیا سی۔اسدی محبت دے
احساس وچ اوہ ہور وی سوہنی سوہنی لگ رہی سی۔اسنوں نہ
مل کے اسدا دن اج لنگھن وچ ہی نہیں سی آ رہیا ۔اوہ بس
اسدیاں دتیاں کتاباں نوں پڑھ پڑھ سماں لنگھا رہی سی۔اوہ سوچ
رہی سی کہ اسدی منطقی سوچ نے اسدی سوچ دی مدھم جیہی
بتی نوں دیوے ورگا بنا دتا ہے۔اوہ کتاباں چ کھوئی شِوچَرن دے
احساساں دیاں سپیاں شبداں دے سمندر ‘چوں لبھدی رہی۔اسنوں
شِوچَرن ہن اسدی دنیاں جاپن لگ گیا سی۔اوہ ہن اس دنیاں توں
باہر نہیں سی نکلنا چاہندی۔
67
گگن دی ماتا شام دی چاہ لے کے آئی تاں گگن کوٹھے
دے ویڑھے چ بیٹھی کتاباں پھرول رہی سی۔ماں نے کول
آؤندی نے کیہا،”توں اندر بیٹھ کے پڑھ لیندی،مندر ‘چوں آؤندی
آواز تینوں پڑھن نہیں دندی ہونی۔”
“نہیں ماتا جی،پتا جی دے بول کنیں پے رہے نے،چنگا
چنگا لگدا،اک پتا جی نے....تے اک آہ بیربل تایا۔” گگن نے
غصے جہے وچ بیربل دے گھر ول ہتھ کڈھدے ہوئے کیہا۔
“کڑے توں اوکھی نہ ہویا کر،بہتا کسے تے مان وی نی
کریدا تے نہ ہی کسے نوں بہتا بیمان ہی کریدا ہوندا،انسان
پردے کجے ہی سوہنے لگدے نے،پردے اتر جان تاں سبھ
سلھابیاں کندھاں ورگے ہی ہوندے نے۔”
“تسیں کدھر اشارہ کر رہے ہو،پتا جی تاں اوہ کندھ نے
جتھے سنہرے کل دی تصویر ٹنگی جا سکدی ہے۔”
جدوں گگن نے ماں نوں سمجھاؤن دے لہجے وچ کیہا تاں
اسدی ماتا نے ہؤنکے نوں اندر ہی ڈکدی نے تسلی نال جواب
دتا،”ہاں...... سچ مچ ہن تاں تیری سوچ ورگے ہی نے پر کدے
اوہ سلھابیاں دنیاوی کندھاں ورگے ہی سن،اوہی گلا گھوٹو
سوچ۔”
اسدی ماتا بولدی بولدی ہنکا جیہا لے کے چپ ہو گئی تاں
گگن نے کھجھدے ہوئے کیہا،”پلیز تسیں بجھارتاں نہ پاؤ،تسیں
68
میتھوں کدے کچھ نہیں لکایا،یقین آ مینوں،تسیں کچھ لکاؤگے
وی نہیں۔”
“بھگوان کرے اپنا وشواس ایویں ہی بنیا رہے۔”
ہن اسدی ماتا دا گل بھر آیا سی۔اوہ گگن دی کرسی دے
نزدیک کول کھڑا منجا ڈاہندی ہوئی بولی،”دھیے! کتے سن کے
پتا موہ چ تبدیلی نہ آ جائے،ہن تاں اوہ دھیاں تے گٔوآں دی ہوند
لئی پہرہ دین والے نے۔”
تاں گگن نے وعدہ کردی نے ماں دے موڈھے تے ہتھ
رکھ دتا۔
“ساڈا ویاہ ہوئے نوں اجے تن کو مہینے ہی ہوئے سی کہ
جدوں مینوں میری ککھ وچ نویں جی دا احساس ہویا،اک نویں
کرومبل دے پھٹن دا احساس من دے ویڑھے خوشیاں لے آیا
سی،ہر پنگردی شے مینوں اپنی اپنی لگن لگی سی۔...ادوں ہن
وانگ ماحول نہیں سی کہ ہر گل نوں اسانی نال اک دوجے نال
سانجھی کردے۔جدوں تیرے پتا جی نوں پتہ لگیا تاں اوہناں نے
فرمان سنا دتا،
“مینوں لڑکا ہی چاہیدا ،ونش اگے تورن لئی۔”
“جے کڑی ہوئی فیر ؟”
“میں پروان نی کر سکدا۔”
“میں وی کسے دی دھی آں۔”
“اوہ تیرے کرم نیں۔”
69
“تسیں لوکاں نوں متاں دیندے ہو،..اندروں ہور تے باہروں
ہور۔”
میں تلخی نال کیہا تاں تیرے پتا جی دا ‘ٹھاہ!’ کردا تھپڑ
میری گلھ تے آن وجیا۔کرومبلاں مرجھاؤن لگ پئیاں۔خوشی
دے پکھیرو کھنبھ لا کے اڈ گئے۔تھپڑ دے نال بولے شبداں نے
میری روح تک زخمی کر دتی۔تیرے پتا جی دے بولاں وچ
تلخی سی،
“ناری ونش نی چلا سکدی تے ونش دی روانگی چ ٹھہراؤ
مینوں کدے منظور نہیں ہو سکدا۔”
“پر مینوں احساس ہے کہ میرے اندروں فٹ رہی شے
...بس..میرا ہی روپ ہے۔”
میں روندی روندی اپنا اندرلا احساس ایہناں نال سانجھا کر
بیٹھی۔بس اوہی پل تیری بھین لئی پرکوپی دا کارن بن بیٹھا۔
“بھین لئی!” گگن نے ماں دا موڈھا پھڑدی نے حیرانی نال
پچھیا۔
“ہاں، ککھ چ پل رہی تیری بھین ہی سی۔” ماں نے سسکدی
نے مُونہہ گھما لیا۔
“پھیر کتھے آ اوہ ؟”
“اوہ بلی چڑھ گئی. . . . . . پتر. . پراپتی دی۔”
گگن دی ماں دیاں بھباں نکل گئیاں پر پھر وی اوہ بول
رہی سی،”بس میرے کہے بول ہی ٹیسٹ بن کے تیرے پتا جی
70
دے سر نوں چڑھ گئے سن۔کئی دن اوہ میرے نال سدھے مُونہہ
نہ بولے،جدوں وی بولدے بس پتر موہ دا ہی پرگٹاوا ہوندا،خود
اکلے سی کدے کسے کومل رشتے نوں نہیں سی ہنڈھایا،تاں
کرکے ہی شاید......نہیں تاں بھیناں دا موہ وی دھیاں لئی
سواگت دا کارن بن جاندا ہندا۔”
“گھر چ ہور کسنوں پتہ سی؟” گگن نے ٹوکدی نے پچھیا۔
“گھر چ اس بارے کسے نوں وی نہیں سی پتہ،کئی دن اس
طرحاں ہی گزرے،ایہناں دی چپ مینوں توخان دا احساس کروا
رہی سی۔اک دن اوہی توخان جواربھاٹا بن آیا تے میرے اندرلے
سمندر نوں خالی کر گیا....وہاء کے لے گیا میرے سپی دے
موتی نوں...ہائے اوئے!...اوہ ماس دی بوٹی بالکل میرے
سپنے ورگی سی۔”
دوویں ہی ہبکیں ہبکیں رو رہیاں سن۔گگن نے ماں نوں
جھنجوڑ کے پچھیا،”ماں! توں کیوں نی بچایا میری بھین
نوں..دس کیوں!..کیوں!!” گگن نے کنے ہی سوال ماں دی
جھولی پا دتے سن۔
“بس غلطی میری آ،نہ میں اندرلے احساس نوں سانجھا
کردی تے نہ میں اسنوں گواؤندی۔”
گگن نوں سبھ دھرم کرم پاکھنڈ جاپن لگ پئے سن۔مندر
‘چوں آؤندی پتا جی دی آواز اسنے کناں وچ زہر گھول رہی
سی۔اسنے اکھاں پونجھدی نے کیہا،”پر پتا جی نے مینوں کدے
71
دھی ہون دا احساس نہیں کروایا،چھوٹی لئی وی کدے مُونہہ
نہیں پھیریا،ایہہ کویں ہو سکدا۔”
“اس گھٹنا مگروں بس بھگوان نے ساڈے توں بچے ہی لکا
لئے۔چونہہ ورھیاں تک تڑفدے رہے ہاں۔اس لمے عرصے نے
اوہناں نوں صحیح ارتھاں وچ پتا ہون دا احساس کروایا۔”
“تاں کیہ پھر میں چار سالاں پچھوں ؟”
“ہاں،تھاں تھاں نک رگڑ کے،منتاں من کے،ایہناں ورھیاں
چ تیرے پتا جی نوں کئی واری پُھٹ پُھٹ کے روندے ویکھیا
میں۔”
گگن سن ہوئی سنی جا رہی سی۔اسنوں مندر ‘چوں پتا جی
دے بول کدے زہری تے کدے مٹھے مٹھے لگ رہے سن۔پتا
جی دے اک ننھی جند دے قاتل ہون دا احساس وار وار ستا رہیا
سی۔کدے اوہ سوچدی،”میں ہی اوہناں دے پتر موہ نوں بھنگ
کیتا۔کاش! میں پت ہندی۔”
ماں نے اسنوں جھنجوڑدی نوں کیہا،”دھیے! توں ایہہ گلاں
ایہناں نال نہ سانجھیاں کر لئیں،اوہ سہن نہیں کر سکن گے ہن۔”
“ہوں! ٹھیک آ۔” کہہ کے اوہ اندر جا پئی۔اسدی ماتا پوڑیاں
اتردی سوچ رہی سی کہ کتے اسنے گل سانجھی کرکے کوئی
غلطی تاں نہیں کر لئی۔۔گگن اندر پئی دھیاں دی ہوند بارے
سوچ کے حیران ہو رہی سی۔اداسی چ وار وار اسنوں شِوچَرن
72
دی یاد آ رہی سی۔ ہن اسنوں خوشی غمی سانجھی کرن لئی
شِوچَرن دا احساس سبھ توں پہلاں ہوندا سی۔
ہن اوہ سوچ رہی سی کہ،”بھرون ہتیا کدوں رکیگی ؟ کیہ
پتا جی وانگ دھیاں دی بلی دے کے ہی دھیاں دا احساس ہوؤُ ؟
لعنت آ ساڈے دھارمک ہون ‘تے۔لعنت آ ساڈے ادھنک ہون
‘تے۔ساڈے نالوں تاں شاید چنگے ہی ہون گے اوہ وگیانوں
وانجھے لوک جنہاں دے مناں چ اس طرحاں دی ادھنکتا دا بیج
شاید نہ پنگریا ہووے.........اوہ وی تاں گھڑے چ پا کے روڑھ
دیندے سی۔ادھنکتا تے پراتنتا چ ایہی فرق آیا کہ اوہ جم کے
ماردے سیے تے ایہہ جمن توں پہلاں ہی......پردہ ہی آ،صحیح
مائنیاں چ دھیاں اج وی سنتاپ ہی بھوگدیاں نے اپنی ہوند لئی۔”
اسنوں سوچاں وچ ڈبی نوں ویکھ کے شگن نے کول آ کے
کیہا،”دیدی! اج تسیں اینا اداس کیوں ہو؟ آؤ نہ آپاں ہیٹھاں چل
کے کھیڈیئے۔”
اسدی بھولی مسکان نے گگن دا من موہ لیا تے اوہ شگن
نال پیار کردی پوڑیؤں ہیٹھاں اتر رہی سی اتے ڈبدے سورج
دی لالی اسدے گورے چہرے نوں سرخ کر رہی سی ۔
*
73
6
گگن بس وچوں اتر کے بس اڈے توں بالمیک چونک نوں
جا رہی سی۔اسدی نگاہ شِوچَرن دی تلاش وچ ادھر ادھر گھم
رہی سی۔کیونکہ اوہ وی سارے اس سمیں ہی پہنچدے ہوندے
سن۔اوہ سوچدی جا رہی سی،”میں کل کنی تکلیف ہنڈھائی پر
جے کل میں گھر نہ رہندی تاں پتا جی بارے وی پتہ نی سی
لگنا۔مرد خود نوں پتھر سمجھن لگدے نے پر جدوں ٹٹدے نے
تاں ماروتھل دے کناں وانگ ہو جاندے نے،پھر کدے نہیں جڑ
پاؤندے۔”
اوہ سوچاں چ ڈبی اداس جہے چت نال بالمیک چونک پار
کر گئی سی۔ایس.ڈی.سکول توں تھوڑا جیہا اگے اسنے کارے
نوں کھڑے دیکھیا۔اسدے آلے دوالے کئی منڈے کھڑے گھسر
مسر کر رہے سن۔اوہ اک منٹ لئی رکی پر پھر تر پئی۔اوہ
اجے میٹ مارکٹ ہی لنگھی سی کہ گھدا تے پٹھانیا موٹر
سائکل تے اسدے کول دی بہت تیزی نال لنگھے۔موٹر سائکل
تے کارا وی بیٹھا ہویا سی۔گگن نے بھیڑا جیہا مُونہہ بنا کے
گالھ کڈھی،”حرام خور،سماج لئی چچڑیاں۔”
74
اوہناں نوں دیکھ کے اسنوں غصہ چڑھ گیا سی ۔اسنے
اوہناں دے غصے وچ ہی شِوچَرن دی آواز وی نہ سنی جو
سول ہسپتال ولوں اسنوں ہاکاں ماردا آ رہیا سی۔جدوں گڈاخانا
چونک پار کرکے اسنے گگن دے موڈھے تے ہتھ رکھیا تاں
اسدے مونہوں یکدم نکل گیا ،
“حرام خور ! “
سننسار ہی شِوچَرن پچھے ہٹ گیا تے گگن نموجھونی
جیہی ہو گئی تے نینوی پا کے “سوری” آکھ گئی،پھر دوویں
اکٹھے ترے گئے پر بولے کچھ نہ۔تھوڑا اگے جا کے شِوچَرن
بولیا،
“گگن! اج اینی غصے چ کیوں آں ؟”
“میں کاہنوں آں غصے ‘چ۔”
“گالھاں تاں کڈھی جانی آں۔”
“اوہ تینوں تھوڑے کڈھی سی۔”
“ہور کہنوں کڈھی سی ؟”
“ہنے ہی موٹر سائکل تے کارا،گھدا تے پٹھانیا لنگھے
سی،اوہناں نوں دیکھ کے ہی من چڑھ گیا سی۔”
“میں تاں سمجھیا دانہ منڈی والی گھٹنا کرکے میں ہی
‘حرام خور’ ہو گیا ہاں۔”
“نہیں انج نی ہو سکدا لوکاں دیاں گلاں اپنا اک دوجے
پرتی وہار نی بدل سکدیاں۔”
75
“جے...میں ہی لوکاں ورگا ہو گیا،تاں..۔”
“تسیں وی نی ہو سکدے،مینوں یقین آ۔”
“پر تینوں ایہناں تے غصہ کیوں آیا ؟ ایہہ تاں پہلاں وی
بھوترے رہندے آ،ہاں......ایہہ کارا کیوں رہندا ایہناں نال..ایہہ
سمجھ نی پیندی ۔ “
“ایس. ڈی. سکول کول منڈیاں نال کھڑا وی ایہہ گھسر
مسر کر رہیا سی،مینوں ایہہ ٹھیک نی لگدے۔”
“چل چھڈ۔” شِوچَرن نے حلیمی جیہی نال کیہا۔
اوہ گلاں کردے کردے کالج پہنچ گئے سن۔سکندر تے
گوکھا وی اوہناں نوں کالج دے گیٹ تے ہی مل گئے۔اوہ اک
دوجے نوں اڈ کے ملے۔گوکھے نے شِوچَرن نوں گھور کے
کیہا،”بٹالوی صاحب! تسیں چھٹی نہ کریا کرو،تہاڈی چھٹی چ
اسیں برہڑا ہنڈھائیدا،نالے لاجونتی وانگ اک دم مرجھا جہے نہ
جایا کرو،کھڑدے غلاب بنیا کرو،..کھڑدے۔”
کہہ کے گرمکھ نے مچھاں تے ہتھ پھیریا تاں شِوچَرن دا
ہاسہ نکل گیا۔اسنوں ہسدا دیکھ کے گگن دا چہرہ وی غلاب
ورگا ہو گیا،کیونکہ اسنے شِوچَرن نوں کھڑ کھڑا کے ہسے
نوں دیکھے کئی دن گزر گئے سن۔سورج دی دھپ وچ اوہ لال
سوہی ہو گئی سی تے کاپیاں دی چھاں جیہی کرکے
کہندی،”چلو ہن،کہ اتھے ہی سکنے پینا۔”
76
“جے توں کہینگی بیبا،ایہہ تاں آلوآں والے چپساں وانگ
اتھے ہی کھڑا سکجو۔”
گوکھے نے سکندر دے موڈھے تے ہتھ مار کے گگن ول
جھاکدے نے کیہا تاں گگن تے شِوچَرن اس ول اوکھے جہے
جھاکے تے ترے جاندے شِوچَرن نے گگن نوں چڑاؤندے
ہوئے گوکھے نوں ہاک ماری،”آجا ہن..بتھیریاں ہو گئیاں تیریاں
یبھلیاں، ‘بیبا’ نوں گہاں ایہہ ‘نرندر بیبا’۔”
شِوچَرن گگن نوں چڑھاؤندا ہویا اسدے اگے اگے دوڑ لیندا
تے گگن وی ہسدی ہوئی اسدے پچھے پچھے دوڑدی ہے۔کالج
دی اپرلی منزل دی بالکونی وچ کھڑے پرو:اسلم،گھدا تے
پٹھانیاں اوہناں نوں دیکھ رہے ہوندے ہن۔جدوں گگن تے
شِوچَرن نے اوہناں نوں کھڑے دیکھیا تاں اوہ اتھے ہی رک
گئے۔نال ہی پارک وچ بیٹھے کُلوِیر میڈم کتاب پڑھ رہے سن۔اوہ
دوہاں نوں دیکھ کے بہت خوش ہوئے پر اکدم چپ تے اداس
ہویاں نوں دیکھ کے اوہ اوہناں کول آ گئے۔
“کی گل بچیو اداس جہے لگدے ہو؟”
“ہاں جی،بس ہسدیاں کھیڈدیاں نوں گرہن جیہا لگ جاندا
جی۔”
“تسی کل وی نی آئے......دوویں ہی،سکھ تاں ہے؟”
“ہاں جی،بس گھر ہی کم سی۔” دوہاں نے اکٹھیاں ہی جواب
دتا۔
77
“میریاں نظراں تہانوں ہی تلاشدیاں رہیاں۔”میڈم نے موہ
جیہا جتاؤدیاں آکھیا۔
اوہ تنے اکٹھے پارک وچ بیٹھ گئے۔کُلوِیر میڈم اوہناں نوں
پڑھنیوگ کتاباں دکھا رہے سی جو اوہناں دی سوچ دیاں سن۔پر
شِوچَرن دا دھیان نہ کتاباں ول سی تے نہ ہی میڈم دیاں گلاں
ول۔اوہ بولیا،”میڈم جی! ایہہ اسلم سر کیہ شے نے ؟”
“کیوں ؟” میڈم نے حیرانی نال پچھیا۔
“سوری میڈم، مینوں سر تے اوہناں دے شاگرد گھدا تے
پٹھانیا ٹھیک نی لگدے۔”
“ہاں،چنگے تاں مینوں وی نی لگدے تسیں وی ایویں دھیان
نہ دیا کرو ایہناں ول۔” میڈم نے ہؤنکا جیہا لیندیاں آکھیا۔
“چٹے دے شدائی نے..رنگ ہووے...... تے بھاویں
بھنگ۔” میڈم کتاباں پھڑاؤندے ہوئے سبھاوک ہی ہولی جیہی
کہہ گئے سن۔
پرو: اسلم اک بہت ہی بھیڑے چرتر دا مالک سی۔اوہ نویں
پنیری نوں نشے دی چاٹ تے لاؤندا سی تے نشے دا وپار
کردا سی۔اوہ ہمیشہ ہی نویں خون منڈیاں نوں چیلے بنائی رکھدا
تے اپنے بھڑکاؤ وچاراں نال اوہناں دیاں بھاوناواں نوں
بھڑکاؤندا رہندا سی۔
علاقے دے سیاسی لوکاں نال اوہناں دی یاری سی۔ووٹاں
وچ اسلم تے اسدے وگڑے چیلے اوہناں دا پورا ساتھ
78
دندے۔سیاسی رسوخ کرکے اوہ کالج وچ وی اپنا رعب رکھدا
سی۔سنکھیاں کڑیاں نوں بھرما کے،جال چ پھسا کے اپنے
چہیتیاں کول پیش کردا سی۔اسدا بھاویں کالج دے ہر اِک
کرمچاری نوں پتہ سی پر ایہناں دی سیاسی اتے کالج کمیٹی
تک پہنچ ہون کارن چاہندا ہویا کوئی وی نہیں بولدا سی۔میڈم
کُلوِیر وی ساؤُ منڈے کڑیاں نوں آنیں بہانیں اوہناں کولوں دور
رکھدی سی۔
کولوں لنگدے شِوچَرن تے گگن بارے گھدے تے پٹھانیئے
نے اسلم نوں دسیا کہ ایہہ اوہ جوڑی ہی آ جہڑی بارود نوں
چنگیاڑی دین لگی آ بھاوَ غریباں دیاں جھونپڑیاں وچ گیان ونڈن
دا کم کرن لگی ہوئی ہے۔اوہناں نے ایہہ وی دسیا کہ ایہناں
کرکے اپنا کارا وی بلی توں ڈرے کبوتر وانگ سہمیا پیا
ہے۔ایہہ سن کے اسلم نے گچی تک لمے والاں وچ ہتھ پھیریا
تے بولیا،”کارے نوں کہنا سی کہ کبوتراں نوں دیکھی جانا ہی
کارے بلے دا کم نہیں،اسدا کم ہے سرخ شکار کرنا۔”
“شکار تاں ہو گئے نے جی،بیجتی کرکے کڈھیا جی اتھوں
ایہناں نوں،جے اصلے دے ہون گے تاں مڑ کے مُونہہ نی
کرنگے ادھر نوں۔”
“خیال رکھیو،ایہناں بارودی پھلجھڑیاں دا،جیہدے کول چٹا
رنگ تے چٹا انگ ہووے اوہنوں سنبھال ودھ ہی کرنی پیندی
آ...پر سنبھال ہوندی نی۔”
79
اسلم ہسدا ہویا سنسکرت وبھاگ ول نوں مڑ گیا۔سنسکرت
وبھاگ دا دفتر ویئرہاؤس دے گوداماں والی کندھ نال جا لگدا
سی۔کہندے سی کہ اسدا اک گیٹ گوداماں ول وی کھلھ جاندا۔
میڈم کُلوِیر اسلم نوں جاندیاں نوں بڑے دکھ تے اداسی
بھریاں نظراں نال تکدی رہی۔اوہ اپنے اتیت اتے گواچی ہوئی
زندگی دے سنہری سخیاں تے پئی ہوشی گرد بارے سوچ رہی
سی۔
جوانی دی سکھر دوپیہرے جدوں اس سوہنی سنکھی
پنجابن نے کالج جئین کیتا سی تاں سارے سٹاخ تے منڈے
کڑیاں چ اسدے حسن دے چرچے چھڑ گئے سن۔ہر کوئی کُلوِیر
دی سادگی،سندرتا تے سپشٹتا توں واکخ ہو گیا سی۔جہڑا کدے
لائبریری نہیں سی گیا،اوہ وی ہن لائبریری جان لگ گیا
سی۔کتاباں پرتی کُلوِیر دی جانکاری نے اسنوں لائبریری دی
سچجی سوانی بنا دتا سی۔ہن اوہ ہر کتاب نوں وشیش ترتیب وچ
رکھدی سی تے کتاب لبھنی ہن ہر اِک لئی بہت سوکھی ہو گئی
سی۔اوہ اینے پیار تے ستکار نال بولدی کہ گنجیاں نوں کنگھے
ویچن وانگ کتاب توں بھجن والیاں نوں وی کتاب پھڑا دندی
سی۔
کالج دے پروفیسر وی اسدے مرید ہو گئے سن۔خاص
کرکے پریخیسر اسلم۔کیونکہ اوہ وی سوہنا سنکھا اک لمے
والاں والا ہینڈسم جیہا منڈا سی۔ہر کوئی کڑی اسدی سنگت ماننا
80
چاہندی سی۔کڑیاں لائبریری وچ کُلوِیر کول وی اسدی تاریخ کر
جاندیاں سن۔کئی کڑیاں تاں اسنے چھڈیاں ہی اس کم لئی ہوئیاں
سی۔اوہ وار وار میڈم نوں اسلم دے نیڑے ہون دی صلاحَ وی
دے جاندیا سن۔
ہن اسلم کُلوِیر دے بس وچوں اترن توں پہلاں ہی اسنوں
بلیٹ تے بٹھاؤن لئی کھڑا ہندا۔اوہ ہر وار منع کر دندی سی پر
اوہ بہتی وار جواب نہ دے سکی۔ہن اوہ آنے بہانے اسنوں بازار
وی گھما کے لے جاندا سی۔کڑیاں دے دلاں تے راج کرن والا
ہن کُلوِیر دے دل دا راجا بن گیا سی۔اسدے دل نے اسنوں محبتی
پناہ دے دتی سی۔اسلم دے چیلے وی ہن کُلوِیر نال جان پچھان
کڈھن لگ پئے سن۔
نویں نوکری تے اسلم نال ہوئی محبت نے اسدا جوبن ہن
ہور وی سکھر تے لے آندا سی۔کالج دے باغ باغیچیاں وچوں
وی اسنوں ہن محبتی خوشبو آؤن لگ گئی سی۔اوہ اسلم نوں اپنا
سبھ کچھ من بیٹھی سی۔اوہ جاتاں تے مذہباں دے سبھ حد بنے
ٹپن لئی تیار سی
کُلوِیر تے اسلم دی محبت بچپن توں جوانی دے پڑائ تک
پہنچ چکی سی۔اسلم اس ورجت پھل نوں کھانا چاہندا سی پر
کُلوِیر اسنوں ہمیشہ لئی اپنا بناؤنا چاہندی سی۔اسنے اسلم نوں
کیہا،”مے زندگی دے سارے پڑائ تیرے ناں لکھنا چاہندی ہاں۔”
81
“اجے اک پڑائ تاں پورا کر لئیے۔” اسلم نے اسدے سنہری
والاں وچ ہتھ پھیردے ہوئے کیہا۔
“کہڑا پڑاء؟” اوہ حیران جیہی ہوئی۔
“گھمن پھرن تے محبت کرن دا۔”
“کر لؤ پورا،ایہہ پڑاءوی۔” کُلوِیر نے اسلم تے پورا حق
جتاؤندیا اسدیاں اکھاں وچ اکھاں پا کے آکھیا تاں اسلم نے اسنوں
اپنیاں باہواں وچ گھٹ لیا۔
دوجے دن اسلم نے اپنی کار کڈھی تے کُلوِیر نال محبتی
پڑائ پورا کرن لئی محبتی شہر چنڈی گڑھ نوں چل پیا۔سارا دن
اوہ چنڈی گڑھ دیاں خوبصورت تھاواں تے گھمدے رہے تے
دن دے چھپاء نال چنڈی گڑھ توں باہروار پنزور روڈ تے
پہاڑی دی نکی جیہی چوٹی تے بنے نکے جہے فلیٹ وچ اسلم
نے اپنی کار لجا کھڑی کیتی۔جتھے پہلاں ہی لال بتی والی گڈی
کھڑی ہوئی سی۔اس فلیٹ دا رستہ اس فلیٹ تک آ کے ہی ختم
ہو جاندا سی۔
فلیٹ وچ شانتی پسری ہوئی سی۔اوہ دوویں اندر چلے
گئے۔اوہناں دے بیٹھن سار ہی اک کلینشیو ادھکھڑ عمر دے
بندے نے اوہناں اگے گلاساں وچ فنٹا لیا دھریا۔چٹی وردی توں
اوہ ڈرائیور جاپدا سی۔خینٹے نوں دیکھ کے اسلم رومینٹک
جہے موڈ چ کُلوِیر نوں آکھدا ہے،”بالکل تیرے ورگا رنگ
82
اے،اؤرینج سوٹ وچ توں وی فنٹے ورگی لگدی ایں۔جی کردا
تینوں گٹ گٹ کرکے پی جاواں..۔”
“پی لئیں..پر آہ گلاساں چ پائے فنٹے وانگوں کتے پروس
کے ہی نہ رکھ دیئیں۔”
شن کے اوہ تھوڑا گھبرا جہے گیا۔اوہ اکدم اٹھیا تے پوڑیاں
چڑھ کے پر چلیا گیا۔کچھ سمیں بعد اوہ کُلوِیر نوں اپر چینج
کرن لئی کہہ کے چھڈ آیا۔آپ اوہ ہیٹھاں تر کے ساہمنے بنے
کوٹھینما مکان چ چلیا گیا۔تھے دارو پی رہے جینٹلمینن کولوں
اک کالا جیہا بیگ لے کے گڈی وچ رکھ دتا۔
کُلوِیر چینج کرکے اپر بالکونی وچ آ کھڑی ہوئی تاں
پہاڑی بلے نے اسنوں کمبنی جیہی چھیڑ دتی۔اوہ کمرے چ
واپس آ کے کندھاں تے لگیاں خوبصورت عورتاں دیاں
تصویراں نوں حسرت نال نہارن لگ گئی جویں اوہناں ‘چوں
خود نوں تلاش رہی ہووے۔کمرے دا کنڈا کھلھیا تاں اسلم نوں
اندر آؤندیاں دیکھ کے اوہ خوشی وچ بولی،”اسلم! ایہہ تصویراں
کنیاں خوبصورت نے۔”
کہہ کے اوہنے اوس دا ہتھ پھڑ لیا۔انے نوں دروازے
وچوں اک ہور بندہ اندر آؤندا ہے۔اسلم اسدی جان پچھان کُلوِیر
نال کرواؤندا ہویا آکھدا ہے،”ایہہ میرا دوست ہے،سیاست دا
کھڈاری ہے،کدے چت نہیں ہویا،اسدے میرے تے بہت سارے
احسان نے،اس ناں نال پروفیسر وی اسے دی دین ہے۔”
83
کُلوِیر نے اسلم دے کول جہے ہو کے اسنوں ست شری
اکال بلائی تاں اسلم نے اس نوں اگے کردیاں سجے ہتھ دی
پہلی انگل کھڑی کرکے اکھاں چ اکھاں پاؤندیاں کیہا،”اسدے
میرے سر بہت قرض نے...اتار تاں نی سکدا پر ایہناں اہساناں
نوں گھٹ کرن لئی... اپنی محبت دے پہلے پڑائ نوں بھینٹ کر
رہیا ہاں۔”
اسلم کُلوِیر دی بانہہ اس نیتا نوں پھڑا کے آپ پوڑیؤں
تھلے اتر آیا تے دارو پی کے ستا رہیا ۔کُلوِیر ، “اسلم !. . اسلم !
!. . اسلم ! ! !. . . “ پکاردی ہوئی اپنی محبت دے پہلے پڑائ
نوں وحشت دی گود وچ بھینٹ کر چکی سی۔بدلے وچ اسلم نے
چٹی زہر لے لئی سی تے جتی دی نوک تے اپنی محبت بھینٹ
کرکے ہولا پھل محسوس کر رہیا سی۔
اس گھٹنا توں بعد کئی دن کُلوِیر کالج نہ پہنچی پر اخیر
گھر دی آرتھک مجبوری نے اسنوں چپ رہن تے کالج وچ
نوکری نوں زاری رکھن لئی مجبور کر دتا۔اسدیاں بھاوناواں دا
قاتل تے چٹے دا وپاری اج وی اسدیاں اکھاں دے ساہمنے سی
پر اوہ اپنی زندگی وچوں ہی اپنی زندگی نوں منخی کر چکی
سی۔
ہن لائبریری وچ پڑھن ہاراں دے آؤن دی پیڑچال نے
اسدیاں سوچاں دی لڑی نوں توڑ دتا سی۔اکھوں وگدے ہنجھو مڑ
اکھاں راہیں اسدے سینے وچ اتر چکے سن۔
84
گوکھا تے سکندر ہن کُلوِیر میڈم کول کھڑے سن۔سکندر
میڈم نوں کتاباں زاری کرن بارے کہہ رہیا سی کہ اوہ پیپراں
توں بعد واپس کر دیوے گا کیونکہ اوہ ساریاں کتاباں مل نہیں
سی خرید سکدا تاں میڈم نے اسنوں اپنے دراز وچوں لوڑیندیاں
ساریاں کتاباں واپس کرن دے وعدے نال بناں زاری کیتے ہی
دے دتیاں۔
سکندر کتاباں پھڑ کے میڈم دے گوڈے ول جھکیا تاں
اسنے اسدے موڈھے تے ہتھ رکھدیاں اسنوں بہت ساریاں
دعاواں دتیاں۔اسنوں میڈم اپنی وڈی بھین ورگی لگی۔ گوکھا تے
سکندر اس دیاں تاریخاں کردے آ رہے سن اتے گیٹ کول
اوہناں نوں گگن تے شِوچَرن وی مل گئے۔
سکندر،شِوچَرن تے گگن بس سٹینڈ ول نوں چل پئے اتے
گوکھا کسے ہور دوست نال موٹر سائکل تے بیٹھ کے بس
سٹینڈ نوں چلیا گیا۔اوہ موٹر سائکل تے بیٹھا اوہناں ول ہتھ
ہلاؤندا چامبھلاں پاؤندا جا رہیا سی۔رستے وچ سکندر نے
شِوچَرن تے گگن نوں دسیا،”جدوں تسیں دانہ منڈی وچ پڑھاؤن
جاندے ہوندے سی تاں میں منطقی چونک وچ سماج بھلائی
کمیٹی دے دفتر چلیا جاندا ہوندا سی۔اتھے شری سنت کمار جی
مل جاندے ہوندے سن۔بہت گنی گیانی تے وگیانک سوچ دے
منن والے ہن۔اوہناں کول ایہو جیہی سوچ والے ہی بندے آؤندے
ہن۔میں وی اونے دن اتھے جاندا رہیا ہاں جنے دن تسیں اودھر
85
جاندے رہے ہو۔میں ایہناں ودواناں دی سنگت کردا رہیا ہاں۔سچ
مچ سچ نوں شیشہ دکھاؤن والے لوک نے۔کامریڈی ورادھارا
دے دھارنی نے۔مارکسوادی پارٹیاں دی ہوند بھاویں ہن دابو
جیہی ہو گئی ہے پر ایہہ مارکسوادی لوک اجے وی چنگیاڑی
دی اڈیک وچ نے۔ہو سکدا کدے سماں سمرتھ ہویا تاں بھامبڑ بن
کے مچ ہی پین۔”
اوہ دسی جا رہیا سی،گگن تے شِوچَرن سندے سندے نال
نال تری جا رہے سن۔شِوچَرن نے سکندر نوں حیرانی جیہی نال
پچھیا،” یار توں بڑا جاندیں ایہناں پارٹیاں بارے۔”
“ہاں،میرے پاپا وی مزدور یونین دے میمبر سن تے ایہہ
یونیناں مارکسوادی پارٹیاں نال ہی جڑیاں ہوئیاں ہن۔”
“اچھا! پھیر تاں یار کامریڈ ہویا توں۔”
“ہاں یار،کامریڈ ہاں،قوم ریڈ نہیں،اج کل تاں لوک اپنیاں ہی
قوماں تے ریڈ پائی جاندے نے۔اکال تخت تے پیندیاں ہی
رہندیاں نے...۔”
“اتھے یار ایہہ وی گلاں چلدیاں سی کہ ہر وار دی طرحاں
اس وار وی شہید بھگت سنگھ دی برسی اسدی وچاردھارا نوں
نویں پیڑھی وچ رکھن دا اک وڈا ذریعہ ہوویگی، ہاں یار کہندے
سی اتھے بئییوال والے بھنتی ہریں وی اپنا ناٹک پیش
کرنگے..۔”
“او بلے! پھیر تاں نظارہ ہی آجو۔”
86
“سلطان دسدا سی بئی اسیں سماگم دی تیاری وچ سارا
پریوار ہی شمولیت کردے ہنے آں۔”
“کون سلطان؟” شِوچَرن نے پچھیا۔
“ایہہ وی سماج بھلائی کمیٹی دا نوجوان میمبر آ،اوہ نال ہی
آزاد نگر وچ ہی رہندا۔سبزی دا کم کردا پر اوہ بندہ مرید آ سماج
دی بھلائی دا تے پھین آ بھگت سنگھ دے وچاراں دا۔”
“اچھا! پھیر تاں ملنا پینا اوہنوں۔”
“میں تاں ایتکیں شہید بھگت سنگھ دی برسی والے
پروگرام وچ پورا حصہ لینا۔” سکندر نے درڑتا نال کیہا۔
“واہ! اسیں وی تیرے نال ہاں۔” شِوچَرن اسدی تاریخ کردا
تے گگن وی اسدی ہاں وچ ہاں ملاؤندی ہوئی اسدی تاریخ کری
جا رہی سی۔
گلاں کردےکردے اوہ بس سٹینڈ پہنچ گئے۔گوکھا جتھوں
منیاں بساں چلدیاں سن،اتھے ہی کھڑا سی۔
“توں اتھے ہی کھڑاں ؟”
سکندر نے مذاقیہ لہجے وچ گوکھے نوں کیہا تاں گوکھا
وی اسے لہجے وچ جواب دیندا ہویا کہندا،”مینوں پتہ سی تسیں
اتھے ہی آؤگے،چلیئے آپاں محلاں ول نوں...... کہ منی تے
ہی جانا۔”
87
گوکھے نے گگن ول اشارہ کردے ہوئے شِوچَرن نوں اکھ
دبی تاں اوہ گگن نوں منی بس چڑھا کے آپ مسکڑیاں جہے
ہسدے ہوئے رائیکوٹ والی بس دے کاؤنٹر ول چلے گئے ۔
*
88
7
سمیں دے سچ نے سکندر نوں اپنی بکل دا سہارا دے دتا
سی۔اسدے وچاراں نوں سماج بھلائی سوسائٹی وچ پنپن تے
وگسن دا موقع مل گیا سی۔اوہ گاہے وگاہے اس سوسائٹی دیاں
سرگرمیاں وچ حصہ لین لگ گیا سی۔سلطان دی دوستی اسنوں
ہنڈھنسار لگدی سی۔
اج ایتوار سی جدوں سکندر نوں سنیہا لگیا کہ سوسائٹی
دے کارکناں نے بھٹھا مزدور یونین دے حق وچ ڈی.سی.دفتر
موہرے دھرنا دین دا پروگرام الیکیا ہویا ہے۔سکندر ترنت بس
چڑھ کے منطقی چونک جا اتریا تے جاندا ہویا اپنی بیبی نوں
کہہ گیا سی، “ماتا جی! جے شِوچَرن تے گوکھا آئے تاں اوہناں
نوں کہہ دینا کہ میں برنالے گیا ہویاں...... شام تک آؤں۔”
سکندر منطقی چونک وچوں اتر کے آزاد نگر والی گلی
مڑ گیا تے ٹیلیفون والے میوہ سنگھ دے گھر کول جا کے
اوہناں دے منڈے سنی توں سلطان دا گھر جا پچھیا۔جدوں اوہ
اسدے گھر پہنچیا تاں گھر دے ورانڈے وچ سبزی ہی سبزی
پئی سی۔اوہ منڈی ‘چوں لے کے آیا سی تے اسدی امی تے بھین
سبزی صاف کرکے رکھ رہیاں سن۔اندروں اسدے ابو دے
89
کھنگھن دی آواز آ رہی سی۔سلطان تیار بر تیار سی۔اسنے
اندروں اک لخاخا جیہا چکیا تے “چاہ تاں نی پینی...” کہہ کے
تر دی اڈیک کیتے بنا ہی اسنوں نال لے کے کالھے قدمیں
چونک ول ودھیا۔
“آپاں لیٹ آں، وگیا آ۔” اسنے سکندر نوں کیہا تاں اوہ وی
ہور تیز ہو تریا۔ڈی.سی دفتر کول پہنچے تاں لوکاں دا ہجوم
اچی اچی نعرے مار رہیا سی۔
“بھٹھا مزدور. . . زندہ باد ۔ “
“مزدور ایکتا. . . زندہ باد ۔ “
نعرے اسمان گونجا رہے سن۔دیکھدے ہی دیکھدے پھرتی
نال سلطان نے لخاخے وچلے جھنڈیاں نوں لہرا کے ہزوم وچ
بجلی ورگا جوش بھر دتا۔سکندر تھوڑا سماں تاں سنگدا جیہا
رہیا پر جلدی ہی اسنے اوسے طرحاں دی ہی رنگت پھڑ
لئی۔بہت سماں اسمان گونجاؤندے نعرے تے تقریراں ہندیاں
رہیاں۔سنت کمار جی سٹیج توں بلاریاں نوں سدا دے رہے سن
تے اوہ خود وی وچاراں دی لڑی نوں ٹٹن نہیں سن دے
رہے۔سکندر تے سلطان وی اسدے نعریاں دا جواب جھنڈے لہرا
لہرا کے دے رہے سن۔جوش ہوش تے حاوی ہو رہیا سی۔جنتا
مزدور ورودھی نیتیاں توں تنگ آ گئی لگدی سی۔
تقریراں نے سکندر دے من نوں وی سموہت کر لیا سی۔پتہ
ہی نہ لگیا اوہ کدوں اکٹھ نوں چیردا ہوئے سٹیج تے چلیا
90
گیا۔اسنے سنت کمار جی دے نزدیک ہو کے کچھ کیہا اتے پھر
اوہ سٹیج دی نکرے ہو کے کھڑ گیا۔تھوڑے سمیں بعد سنت
کمار جی نے اناؤنس کیتا،”ساڈے شہر دے کالج دا ہونہار
نوجوان،جیتو سرناویاں ‘سکندر’ اپنی کویتا تہاڈے نال سانجھی
کریگا۔”
سکندر سٹیج تے چڑھدا ہی گونجیا،
“جے من دے کلاوے چ پالنا اے سپنیاں نوں
تاں سوچاں دیاں کھنبھاں نوں تکڑے تے وشال رکھ۔
گھاہ دی نکی تڑھ وی پھیل جاندی کوہاں تک
توں تاں پورا آدمی ایں نہ خود نوں جنگال رکھ
توں تاں پورا آدمی ایں نہ خود نوں جنگال رکھ۔”
اسدے اس شعر دا پوری بھیڑ نے “جےَ سنگھرش” دے
نعریاں نال جواب دتا تاں اسدے بولاں چ انتاں دا جوش بھر
گیا۔اسنے کویتا شروع کیتی،
“کدوں تک لٹوگے
اے لٹن والیو!
کدوں تک کٹوگے اے
کٹن والیو!
کٹ تہاڈی
ساڈے چ نواں
91
جوش بھردی اے،
تسیں بس جیتو ہو
اوناں سماں
جناں سماں
ساڈی جوانی
آرام کردی اے...
ہاں......ساڈی جوانی
آرام کردی اے...
کدوں تک لٹوگے...
کدوں تک...۔”
کویتا دیاں ایہناں سطراں نے نوی جوانی چ جوش دا ہڑ
لے آندا۔پولیس وی نوجواناں دی ہلجل نوں دیکھ کے حرکت وچ
آ گئی سی۔سنت کمار نے صورتحال نوں سنبھال لیا تے کچہری
چونک وچ پتلا ساڑن دے پروگرام بارے دسیا۔ساری بھیڑ
نعرے لاوندی ہوئی کچہری چونک ول نوں امڑ پئی۔جدوں
کچہری چونک پہنچے تاں اس جدوجہد نوں دباؤن والے وی
کھڑے سن۔جنہاں وچ کارا وی کھڑا سی جو سنگھرش ورودھی
نعرے گونجا رہیا سی۔
اوہناں نے ایہہ پروگرام چنگیاں نیتیاں دے پکھ وچ کیتا سی
تاں جو ایہہ ورودھی پرتیکریا نوں اسانی نال دبایا جا
92
سکے۔کارے نوں دیکھ کے سکندر اکدم چونک اٹھیا کیونکہ
شِوچَرن نے اس بارے اسنوں سبھ کچھ دسیا ہویا سی،
“سالا!...ایہہ اتھے وی؟”
“کون؟”
“اہُ جہڑا کالا جیہا کھڑا،پھیر دسوں ایہدے بارے وی۔”
اسنے سلطان نوں سمجھاؤندے ہوئے کیہا۔
پتلا ساڑ ہی رہے سن کہ اکدم بھاجڑ مچ گئی،پولیس نے
ڈانگ ورھا دتی تے سکندر مودھے مُونہہ جا ڈگیا۔سلطان نے
چھیتی نال چکیا تاں اسدے گٹ وچ چیس پے رہی سی۔اسنوں
لگدا سی جویں اسدا گٹ اتر ہی گیا سی۔سلطان نے دوویں ڈنڈے
اک ہتھ وچ پھڑ لئے تے سکندر نوں نال لے کے ریلوے لائن
نال دی گلی وچ دی ہو کے اوہ دوویں ایس.ڈی کالج کول آ
نکلیا۔ڈاکٹر نے اترے گٹ نوں بنھ کے آرام کرن لئی کیہا۔پھر
اوہ دوویں رکشا پھڑ کے آزاد نگر وچ سلطان دے گھر آ گئے۔
“یار میں تاں تینوں وی تکلیف دتی۔” سکندر نے سلطان
نوں اداسی جیہی وچ کیہا تاں سلطان نے اسدا ہتھ دوویں ہتھاں
چ لیندیاں کیہا،”نہیں یار،تکلیفاں ہی تاں نے جو سانوں ایکے
وچ پروندیاں نے،جے ساڈے لئی ایہناں دی ہوند نہ ہووے تاں
اسیں وی لوٹو جنڈلیاں دا انگ بن جائیے۔”
93
سکندر نے گٹ چ پیندی چیس نوں محسوس کردیاں
آکھیا،”تن دی تکلیف تاں بھل جاندی آ سلطان! پر جہڑا آہ من
سنتاپ بھوگدا اوہدی تکلیف نی بھلی جاندی۔”
“توں کنا پڑھیاں سلطان؟” کچھ پل رک کے سکندر نے
سلطان نوں سوال کیتا۔
“مترا! تیرے کالج دا ہی پرانا سٹوڈینٹ ہاں،بی.اے کیتی
ہوئی آ،نوکری کوئی ملی نہیں،جدوں بھکھ دکھ حاوی ہون لگے
تاں میں ایہناں تے حاوی ہو گیا تے بس آہ سبزی والی ریڑھی
لا لئی۔”
“یار! توں مینوں شِوچَرن دا ورگا لگدا ایں۔”
“کون شِوچَرن؟”
“میرا متر آ،اوہ وی سپنیاں تے حاوی ہون والا،میرے نال
ہی پڑھدا،اسیں چھیویں توں اکٹھے ہی پڑھے آں۔”
“اوہی جہڑا دانہ منڈی دیاں جھگیاں چ پڑاؤن جاندا؟”
“ہاں..پر ہن نی جاندا۔”
سکندر نے ہؤنکا جیہا لیا تے پھر ساری کہانی سلطان نوں
سنا دتی کہ کس طرحاں اسنوں اتھوں دور کیتا گیا۔اسنے کارے
بارے دسدیاں کیہا،”ایہہ کالیا جیہا وی نال سی اوہناں نوں بچیاں
توں دور کرن وچ،ایہدے ہی پواڑے نے سارے۔ساڈے کالج وی
چلیا جاندا ایہہ تاں،کالج دے منڈیاں نال وی آڑی آ ایہدی۔”
“پھیر پروفیسر اسلم نال وی آڑی ہوؤُ۔”
94
سلطان نے سر ہلاؤندے نے اپنی گل چالو رکھی،”پروفیسر
اسلم وی کتے دی پوچھ آ،جوانیاں چ زہر بھردا،نیتاواں دا
چمچہ......سیاست دی گندی نالی دا کیڑا۔”
“اچھا! سانوں تاں پتہ نی کچھ،ہاں پروفیسر شرما تے کُلوِیر
میڈم دیاں گلاں توں لگدا ہوندا کہ بندہ ٹھیک نہیں۔” سکندر نے
سبھاوک ہی کیہا۔
“ہاں...کُلوِیر میڈم توں ودھ ہور کون جان سکدا
اسنوں،شرما جی نے وی بہت ہنڈھایا اسدی کمینگی نوں۔”
“میڈم کویں جاندے نے اینی چنگی طرحاں پروفیسر اسلم
نوں ؟”
“پروفیسر کاہدا یار،پروفیسری تاں سیاست ‘چوں پرشاد چ
ملی ہوئی آ،پرشاد لین دے مارے نے تے اس پرشاد نوں سانبھ
کے رکھن دے مارے نے پتہ نی کنیاں کو کڑیاں نوں پرشاد
دے روپ وچ چڑھایا،اس حرام زادے نے۔”
“تاں کیہ کُلوِیر میڈم وی ؟”
“ہاں......میڈم وی۔”
سکندر سن کے اکدم متھے تے ہتھ مار کے چلا
اٹھیا،”اینی کمینگی !...”
“سکندرا! آپاں وی تیرے بیلی دی مدد کر دیا کریئے،آپاں
وی پن کھٹ لئیے یار بچیاں نوں پڑھاؤن دا۔”
95
سلطان نے سکندر دی چنتا نوں بھانپ کے گل بدلن دے
طور تے ہی کیہا پر سکندر نوں ایہناں گلاں نے اندر تک پرنھ
کے رکھ دتا سی۔اسنوں اپنی وڈی بھین ورگی لگدی میڈم کُلوِیر
ہن وچاری جیہی جاپن لگی سی۔اوہ غصے چ ہی سلطان نوں
جواب دیندا ہویا کہندا،”کی کراں گے مدد آپاں،اسلم دیاں
کرتوتاں نے ہی شِوچَرن نوں جلیل کرکے کڈھیا جھگیاں
وچوں......آہ سالا کارا کیوں رہندا ایہناں نال،ایہہ سمجھ نی
آؤندی۔”
سکندر اٹھ کے کھڑا ہو گیا کیونکہ شام وی ہون والی سی
تے اسنوں اپنے ہتھ دی وی چنتا ہو رہی سی۔اوہ سوچ رہیا سی
کہ کتے بہتا ہنیرا ہی نہ ہو جاوے گھر پہنچدے نوں۔اوہ سلطان
نوں سلام بول کے ترکشیل چوک وچوں بس پھڑ کے وایا
محلاں ہو کے سدھا چھاپے آ اتریا۔اسدے ہتھ وچ بھاویں اجے
وی درد ہو رہیا سی پر سلطان دیا گلاں دی تکلیف نے اسنوں
درد یاد ہی نہیں سی آؤن دتا۔اسنوں انج محسوس ہوندا سی جویں
اوہ پورے دا پورا سن ہو گیا ہووے۔کُلوِیر میڈم دا اداسیا چہرہ
اوہدیاں اکھاں اگے وار وار گھم رہیا سی۔
اسنے گھر آ کے جدوں کنڈا کھڑکایا تاں اگوں اسدا ہتھ
دیکھ کے اسدی چھوٹی بھین دی چیک نکل گئی۔چیک سندے
سار ہی سارے دروازے ول بھج کے آئے۔شِوچَرن تے گوکھا
وی اتھے ہی سن۔اوہ وی بھج کے آئے۔آؤندیاں سار ہی اسنوں
96
گلوکڑی چ لے کے اسدا حال چال پچھیا۔چیک سندے سار ہی
اسدی بیبی دی تراہ ہی نکل گئی تے اسنوں چکر جیہا آ گیا۔اوہ
تھملے نال ہی لگ کے بیٹھ گئی۔اسدے پتا دی موت دے صدمے
نے اسدی بیبی نوں اینا جھنجوڑ دتا سی کہ اوہ ہن اس قابل نہیں
سی رہی کہ سکندر دی کوئی تکلیف جھل سکے۔
اوہناں نے سکندر نوں بیٹھک چ لجا کے بٹھایا۔بھیناں نے
پانی دتا۔ماں نے وی اٹھ کے پیار دتا تے پھر اسنے اپنی کہانی
سنائی تاں ساریاں دے ساہ وچ ساہ آیا پر ماں دی ممتا اجے وی
ساہو ساہو ہوئی پئی سی۔
ہن اوہ بیٹھک وچ سکندر،گوکھا تے شِوچَرن ہی رہِ گئے
سن۔گوکھے نے کیہا،”اسیں تینوں اڈیک ہی رہے سی۔” شِوچَرن
وی نال ہی بول پیا،”آہی بس دی اڈیک کرنی سی بس۔”
“ہاں یار، آہ ہتھ دی کرکے جلدی آؤنا پے گیا نہیں تاں شاید
نہ ہی پہنچیا جاندا اج۔” سکندر نے سارے دن دیاں گتیودھیاں
نوں پورا بیان کیتا۔اسنے اپنی وارتا نوں وستھار وچ اس طرحاں
دسیا کہ وارتا سناؤدیاں اوہ اپنے گٹ دے درد نوں وی بھل
چکا سی۔پھر اوہ اکدم اداس جیہا ہو گیا تے ہؤنکا جیہا لے کے
شِوچَرن دے موڈھے تے ہتھ رکھدا بولیا،”مینوں اج پروفیسر
اسلم دی کتی شخصیت بارے پتہ لگیا،اوہ تاں گورو دے ناں
تے ہی دھبہ یار۔”
97
“کیوں کیہ ہویا ؟ مینوں تاں پہلاں ہی اسدی جنڈلی توں ہی
شک ہو رہیا سی۔” شِوچَرن نے جذباتی جہے ہو کے آکھیا۔
سکندر دیاں گلاں سن کے سارے ہی بڑی حیرانگی نال
سر پھیر رہے سن۔اوہناں دے مونہوں طرحاں طرحاں دیاں
گالھاں تے بد دعاواں نکل رہیاں سن۔جدوں سکندر نے کُلوِیر
میڈم دی گھٹنا بارے دسیا تاں شِوچَرن دی چیک نکلدی مساں
بچی۔گوکھا وی سن کے لال ہو گیا تے شِوچَرن اکدم اٹھیا تے
بھاوکتا نال بولیا،”نہیں، ایہہ کویں ہو سکدا ؟ اینی کمینگی۔”
“ہو سکدا نہیں میرے یار......ہو چکیا،ایہہ اپنی محبت دا
آپ ہی دلا بنیا،جو اینا گر سکدا اس توں وکھ تے وکاس دی کیہ
امید کر سکدے ہاں، کُلوِیر میڈم نے اس کمینے دی محبت وچ
سبھ کچھ گوا دتا،ہن وچاری ان ویاہی ودھوا دا سنتاپ بھوگ
رہی آ،ہور پتہ نی کنیاں کو نوں سیاست دی جھولی پا چکیا
ہونا۔”
شِوچَرن دیاں اداسیاں اکھاں اسدے اندرلے درد نوں بیان
کر رہیاں سن۔اوہ کچھ نہ بول سکیا۔روٹی وی پئی پوائی چھڈ
کے سیکل چک کے سدھا جاگووال نوں ہو گیا۔گوکھے دا وی
ہن اتھے رکن نوں من نہ کیتا۔اوہ وی چپ چاپ اٹھ کے شِوچَرن
دے پچھے ہی اپنے پنڈ نوں چلیا گیا ۔
سکندر دا وی دل نہ کیتا کہ اوہ اوہناں نوں روٹی کھان لئی
آکھ سکے۔اسنے رانو نوں ہاک مار کے پئی پوائی روٹی واپس
98
چکوا دتی۔رانو وی ایہہ دیکھ کے حیران ہوئی کہ اک دوجے
نال ضد کے روٹی کھان والے اج روٹی نہ کھان دی ضد کویں
کر گئے سن۔
ہن بھاویں ہنیرا بہت گاڑھا ہو چکیا سی پر گوکھا تے
شِوچَرن ہنیرے نوں چیردے آپو اپنے پنڈاں نوں جا رہے سن ۔
*
8
“شو محبت کیہ ہوندی اے؟”
“مینوں کیہ پتہ۔”
“ہور کیہنوں پتہ ؟”
“بس،مینوں نی پتہ۔”
99
“ایہہ پتہ پتہ کیہ لائی آ،سٹ پرھے ایہنوں،میرے نال گل
کر۔”
گگن نے شِوچَرن دے ہتھ وچلے کاغذاں نوں ہوا وچ
اچھالیا تے اوہ شِوچَرن نال کھجھ کے جہے بولی۔اوہ اٹھیا تے
چپ چاپ اپنے کھلرے ورقے اکٹھے کرن لگ گیا۔ورھکے
اکٹھے کرکے اوہ پھر اسے طرحاں ہی پڑھن بیٹھ گیا۔اوہ کالج
ولوں تیار کیتے جا رہے ناٹک دی سکرپٹ پڑھ رہیا سی
کیونکہ کالج وچ ہو رہے سلانہ سماگم دی تیاری لئی پلے تیار
کیتا جا رہیا سی۔اوہ تے گگن لائبریری دے پچھلے پاسے بنے
لائن وچ بیٹھے سن۔گگن اس کول بیٹھی بوریت محسوس کر
رہی سی تے اسنوں وار وار چھیڑ کے آنندت ہو رہی سی۔
“شو بول نہ پلیز۔”
“کیہ بولاں یار ؟”
“دس ایہہ پیار کیہ ہوندا ؟”
“تینوں اج کیہ ہویا ؟”
“پیار۔”
“کیہدی شامت آ گئی آ ؟”
“تیری۔”
سن کے شِوچَرن نے اکدم حیرانی نال دیکھیا۔اسنے گگن
دی گل دا کوئی وی جواب نہ دتا اتے اتھوں اٹھ کے دفتر کولوں
دی اپر حالَ وچ چلیا گیا جتھے پلے دی رہرسل ہو رہی
100
سی۔گگن اجے وی اسے طرحاں ہی لائن وچ بیٹھی سی۔شام دے
چار وجے ہوئے سی۔رہرسل کرکے ہی شِوچَرن کالج وچ رکیا
ہویا سی۔گگن وی اج اس بناں نہیں سی جانا چاہندی۔
شِوچَرن نے رہرسل دے حالَ وچوں باہر نکل کے دیکھیا
تاں گگن اجے وی یسے لائن وچ بیٹھی اسدا انتظار کر رہی
سی۔اوہ اسنوں دیکھ کے من وچ ہی بولدا ہے،”تینوں کیہ پتہ
جھلیئے،میں تینوں کنی محبت کرداں پر محبت توں پہلاں اجے
کئی سرحداں نے جتھے جنگاں لڑنیاں وی نے تے جتنیاں وی
نے تے ایہناں لئی جے کوئی مینوں جامباز بنا سکدا تاں اوہ
سرخ تیری محبت اے۔”
اوہ گگن نوں لیٹ ہوندی دیکھ کے رہرسل وچے ہی چھڈ
کے اس نال بس اڈے نوں تر پیا۔گگن وی ہن جیتو مسکان نال
اسدے سنگ چل رہی سی۔شِوچَرن نوں اج اپنی دھڑکن وی بے
قابو جیہی لگی۔اسنوں اپنے آپے وچوں خوشبو جیہی محسوس
ہو رہی سی پر پھر تھوڑا گمبھیر جیہا ہو گیا تے اسنے چپ
توڑی،”گگن ! میں تیریاں بھاوناواں دے ہان دا نہیں ہو
سکدا،میں نہیں چاہندا تیری محبت میری زندگی دے مقصد نوں
جھٹھلاوے، مینوں اپنے مقصد لئی تیرے ساتھ دی لوڑ آ پر پیار
محبت. . . . . . "
“معاف کریں شو...میں تیرے زندگی پرتی سرجے جنون
نوں گھٹ نہیں سی کرنا چاہندی،بھاوناواں دا وہن وحہ کے لے
101
گیا سی مینوں...ہن میں سوے قابو رکھاں گی...مینوں پتہ محبت
دا کوئی آکار نہیں ہوندا اسدی ہوند کتے وی تے کسے وی
روپ وچ ہو سکدی آ،میں اسنوں ہمیشہ محسوس کردی رہاں
گی...” اوہ تردی تردی اکھاں دے کویاں نوں مصنوعی خوشی
دیندی ہوئی اکو ساہ ساریاں گلاں آکھ گئی۔
اوہ اجے تھوڑی ہی دور گئے سی کہ سکندر وی اوہناں
نال آ رلیا۔تقریب وچ اوہ نظم دی تیاری کر رہیا سی۔اسدا وی اج
ہور رکن لئی دل نہیں کیتا سی کیونکہ اسدی بیبی کئی دناں توں
بیمار سی۔
شِوچَرن گھر پہنچیا تاں وکیلا مورتیاں نوں اندر سنبھال
کے تے باقی کم کرکے ویڑھے وچ بیٹھا ریڈیو سن رہیا
سی۔وکیلاں دے تر جان توں بعد ایہہ ریڈیو ہمیشہ اسدی بکل
وچ رہندا سی کیونکہ وکیلاں وی اس ریڈیو نوں ہمیشہ ہی سندی
رہندی ہوندی سی۔اوہ ریڈیو تے سنسد وچ ہوئے ہنگامے دا
حالَ سن رہیا سی۔جتھے اج سنسد میمبر جتیو جتی ہو کے ہٹے
سی۔سن کے وکیلا دکھی ہویا دند پیہ رہیا سی۔شِوچَرن اسدے
کول جا کے بولیا،”اج ساجھرے ہی وہلے ہوئے بیٹھے ہو ابو
جی ؟”
“میں اپنے گلزاری دا ہی انتظار کر رہیا سی۔”
“کیہ سندے پئے ہو ؟”
102
“بس آہ نیتاواں دیاں نیتیاں دا لنگار ہوندے سن رہیا
سی،سالی کتی سیاست،کتے توں نہ آجیں ایہناں دے چکر
وچ،ایہہ تاں حرام دا بیء ہوندی آ،نسل دی نی ہوندی ایہہ۔”
“تسیں فکر نہ کریا کرو ابو جی!...تہاڈی سنگت نے جتھے
جوش دتا اتھے ہوش وی نی بھلن دتا کدے۔”
شِوچَرن ساری رات اپنے ابو دیاں گلاں بارے سوچدا
رہیا۔۔اوہ سوچ رہیا سی کہ،”میں کوئی نیتا تھوڑے نہ بننا،میرا
سپنا تاں گیان وہونے تے جیون توں اونے دیویاں وچ گیان دا
تیل پاؤنا ہے،پر ایہناں دیویاں دے مالک نیڑے وی تاں نہیں
ڈھکن دندے۔” سوچاں سوچدا سوچدا اوہ گوڑھی نیند وچ
گھراڑے مارن لگ گیا۔
کئی دناں دیاں تیاریاں توں بعد ہن کالج دے سلانہ سماگم
وچ سرخ اک دن باقی رہِ گیا سی۔اس لئی سارے ہی سماگم دیاں
تیاریاں وچ جٹے ہوئے سن۔سٹیجی پروگرام تے سٹیڈیم نال
سبندھت تیاریاں پروفیسر پریم شرما جی دی نگرانی ہیٹھ خاص
طور تے شِوچَرن دی مدد نال ہو رہیاں سن۔
سارے سٹیڈیم نوں صاف کرکے سجا دتا گیا سی۔شام پے
گئی سی پر اجے سٹیج دی ساری ہی تیاری باقی سی۔۔لگ بھگ
سارے ہی ودیارتھی چلے گئے سن۔سرخ ڈرامے والے کلاکار
ودیارتھی ہی رہِ گئے سن۔ایہناں نال سکندر وی لگیا ہویا سی۔
103
سماگم دوران کھان پین دا پربندھ پروفیسر اسلم دی دیکھ
ریکھ ہیٹھ گھدا تے پٹھانیا گروپ کر رہیا سی۔۔سنسکرت وبھاگ
دے گوداماں ول کھلدے گیٹ دے نال والے کمرے وچ کل دے
کھانے دا پربندھ ہو رہیا سی۔گداماں ول بھوتری منڈیہر مستی
وچ چیکاں ماردی پھر رہی سی تے موٹر سائکل تے کوئی آ
رہیا سی تے کوئی جا رہیا سی۔
سکندر نے شِوچَرن نال سلطان دے گھر جا کے رہن دا
پروگرام بنا رکھیا سی۔اسنے شرما جی نوں وی اس بابت دسیا
ہویا سی۔شرما جی وی سلطان نوں چنگی طرحاں جاندے سی
تاں کرکے ہی اوہناں نوں سکندر تے شِوچَرن دا کوئی فکر نہی
سی رہیا۔سٹیج تے ہن ٹینٹ لگ چکیا سی۔بینر وغیرہ بنھے جا
چکے سن۔کرسیاں پنڈال وچ پئیاں سن پر اوہناں نوں سویرے ہی
لگاؤن دا پروگرام سی۔بس سٹیج دا ہی تھوڑا جیہا کم باقی رہِ گیا
سی۔ہن سکندر تے شِوچَرن شرما جی توں آگیا لے کے سلطان
دے گھر جان لئی ترکشیل چونک ول نوں تر پئے سن۔
اوہ سولاں اےکڑ وچوں دی ہو کے روڈویز دی ورکشاپ
اگیوں دی گزردے ہوئے بس اڈے کولوں ترکشیل چونک نوں
مڑ گئے۔جدوں اوہ بیبی پردھان کور دے گردوارے کول گئے
تاں سڑک توں ہٹ کے جہے گردوارے والے پاسے ہی کسے
نوں کھڑے دیکھیا۔گرودوارہ صاحب سڑک توں دور ہون کارن
اسدا رستہ وی سنا جیہا ہی سی۔اوہ دوویں اندروں پوری طرحاں
104
ڈر گئے پر دیکھدے دیکھدے اگے لنگھ گئے ۔اوہ اجے تھوڑا
جیہا ہی اگے گئے ہون گے کہ اک جیپ گردوارے دے راہ
کول آ کے کھڑ گئی۔اتھے کھڑے بندے توں اوہناں نے کچھ
پھڑیا تے جیپ تیزی نال اوہناں دے کول دی گزر گئی۔جیپ
دے چانن وچ ہن اوہناں دا شک پکا ہو گیا سی کہ اتھے کھڑا
بندہ ‘کارا’ ہی سی۔پچھوں دو جنے موٹر سائکل تے اسنوں بٹھا
کے لے گئے جو بنا شک گھدا تے پٹھانیا ہی سن۔
اوہ دوویں بھاویں پورن حوصلے والے سن پر اس طرحاں
دی کالی بولی رات وچ اوہناں دیاں دھڑکناں اک دوجے نوں
وجدیاں سن رہیاں سن۔آزاد نگر وچ داخل ہوئے تاں اوہناں نے
سنی جنرل سٹور توں بریڈاں دا پیکٹ لیا تاں جو سوکھتے نکلن
لگے چاہ نال کھاہدا جاؤ۔اوہناں نے سلطان دے گھر دا دروازہ
کھڑکایا۔سارے ستے پئے سن پر سلطان جاگدا سی۔اوہ اوہناں
دی ہی اڈیک کر رہیا سی۔اسنے دروازہ کھولھیا۔اوہ اوہناں نوں
سدھا چوبارے وچ ہی لے گیا سی کیونکہ سکندر نے پہلاں ہی
دس رکھیا سی کہ اوہ رات دی روٹی کھا کے ہی آؤنگے۔سلطان
نے چوبارے وچ ہی اوہناں دے سون دا پربندھ کیتا ہویا سی۔
سلطان شِوچَرن نوں مل کے بہت خوش ہویا۔اوہ کہندا
ہے،”شِوچَرن! تیرے بارے سکندر توں بہت سنیا سی،پر اج مل
کے محسوس ہو رہیا کہ توں سچ نال سکندر دوارا کیتیاں
تاریخاں دے ہاندا ہی ایں۔”
105
اسنے اوہنوں گلوکڑی چ گھٹ لیا۔گلاں کردے اوہناں نے
سلطان نوں بیبی پردھان کور دے گردوارے کول واپری گھٹنا
بارے دسیا اتے اس وچ کارے دے ہون دا وی شک پرگٹ
کیتا۔سلطان نے کارے بارے پہلاں ہی سکندر توں بہت سن
رکھیا سی ۔پھر سلطان نے دوواں نوں “رات بہت ہو گئی” آکھ
کے سویرے جلدی اٹھن دی تائید کیتی تے اپنی کھیسی لپیٹ
لئی۔
اوہ دوویں سوکھتے ہی کالج دے سٹیڈیم وچ پہنچ گئے
سن۔اوہناں نے پنڈال وچ پئیاں کرسیاں نوں ترتیبوار لگاؤنا
شروع کر دتا۔پریم شرما جی دے آؤن تک اوہناں نے کاخی
کرسیاں لگا دتیاں سن۔شرما جی نے آؤندیاں ہی آواز مار کے
کیہا،”واہ بئی! میرے روشنیاں دے وارسو،نہیں ریساں بئی
تھوڈیاں۔”
اوہناں نے شرما جی دے چرن سپرش کیتے۔انے نوں ہور
وی باقی ڈرامے والے منڈے آ گئے سن۔اوہناں نے ہتھو ہتھیں
لگ کے سارا سٹیڈیم لشکا دتا سی۔ہن سارے منڈے شرما جی
کول آ کھڑے ہوئے سن پر سکندر تے شِوچَرن اجے وی کلی
والی بوری چکی رستیاں تے کلی پا رہے سن۔شرما جی اوہناں
نوں دیکھ کے سوچ رہے سن،”جے ساڈے سارے ہی نوجوان
تہیہ کر لین تاں ساڈا سماج کریتیاں تے ککرماں توں رہت ہو
106
سکدا کیونکہ نوجوان پیڑھی نے ہی تاں بھلک دی نیہہ رکھنی
ہوندی آ۔”
کالج وچ ہن پوری چہل پہل ہو گئی سی۔گھدے تے پٹھانیا
وی بھوتری ہوئی منڈیہر سمیت تیار ہوئے پھردے سن۔گوداماں
ولوں سگرٹاں دے کشاں دا اڈدا دھوآں سترنگی پینگھ اپر تیزابی
بدلاں دا بھلیکھا پا رہیا سی۔شرما جی آپ ہی دس رہے سن کہ
ساری رات گداماں ولوں منڈیہر دیاں کوکاں تے چیکاں سندیاں
رہیاں۔
چڑھدی سردی دی نگھی جیہی دھپ تے سجیا پنڈال روح
نوں تازگی تے سکون دے رہیا سی۔ہن گوکھا وی پہنچ چکیا
سی۔سکندر تے شِوچَرن نے وی ہن اپنیاں تیاریاں کھچ لئیاں
سن۔اوہ تنے جنے کالج دے مین گیٹ دی اینٹری توں اندرلے
چونک کول کھڑے سن۔محبتی روحاں آؤندیاں اتھے ہی ملدیاں
تے جاندیاں اتھے ہی وچھڑدیاں سن۔کئی پریمی کنا کنا سماں
اتھے ہی کھڑ کے گلاں ماردے رہندے سن۔اسے لئی ہی کالج
وچ مذاق نال اسنوں ‘ریڑھی’ چونک دا ناں دتا ہویا سی۔
شِوچَرن دی نگاہ وار وار مین گیٹ ول جا رہی سی۔دس
باراں کڑیاں کالج ول ہی آ رہیاں سن ۔اوہ اڈیاں چک چک کے
ویکھ رہیا سی۔گوکھا وی اسنوں ٹیڈھی اکھ نال دیکھی جا رہیا
سی۔شِوچَرن دی نظر مین گیٹ توں گگن نوں ہی تلاش رہی سی
پر اوہ لائبریری ولوں آ رہی سی۔گوکھے نے اسنوں آؤندی نوں
107
شِوچَرن توں پہلاں ہی دیکھ لیا سی۔اسنے اسدے نیڑے ہوندیاں
آکھیا،”کدھر گٹاراں چ ٹکراں ماری جانا،تیری کبوتری تاں
ادھروں آ رہی آ۔”
اوہ اکدم چونکیا جویں اسدی چوری پھڑی گئی
ہووے۔اسنے مڑ کے دیکھیا تاں اوہ پنک سوٹ وچ سجی اس
ول ہی آ رہی سی۔اسنے اسنوں پہلاں کدے وی اینے سہپن چ
نہیں سی دیکھیا۔کھلھے وال مٹھی مٹھی پون نال اڈ اڈ کے
اسدے حسین چہرے نوں ڈھک رہے سن جدوں اوہ والاں دی
لٹ نوں سرکاؤندی تاں انج لگدا سی جویں بدلاں پچھوں
سترنگی پینگھ نکل آئی ہووے۔
“گگن توں کدوں اندر چلی گئی سی۔” گوکھے نے شِوچَرن
دے مُونہہ دی گل پہلاں ہی اسنوں کہہ دتی تاں اوہ اس تے
گوکھے ول اوکھا جیہا ہو کے ویکھدا ہے۔
“مینوں تاں آئی نوں ادھا گھنٹہ ہو چکیا۔مینوں کُلوِیر میڈم
نے جلدی بلا لیا سی۔اوہناں نے مہماناں نوں رسیو کرن تے
اوہناں دے ویلکم بیج لگاؤن دی ڈیوٹی میری تے میریاں ہی
جماعت والیاں ہور کڑیاں دی لگائی آ۔” اوہ خوشی تے چاء نال
پباں بھار ہو ہو کے دس رہی سی۔
“اچھا ! میں تاں سوچیا سی توں لیٹ آؤنا ہوؤُ،توں دسنا وی
تاں ضروری نہیں سمجھیا۔”
108
“آہو،دس دینا سی ،ایہہ وچارا کدوں دا ریڑھی چونک وچ
اڈیاں چک چک دیکھی جاندا۔”
گوکھے نے کہہ کے شِوچَرن نوں چڑھایا تاں گگن کھڑ
کھڑا کے ہس پئی۔اسدا ہاسہ شِوچَرن دے دھر اندر تک لہہ
گیا۔اوہ گگن دیاں اکھاں توں نیویں نہیں سی ہٹا رہیا۔اسدیاں
نظراں گگن نوں ایہہ وی پچھدیاں لگ رہیاں سن کہ اسنے
مہماناں نوں رسیو کرن تے بیج لاؤن والی گل اسنوں کیوں نہیں
سی دسی۔اسدی دیکھنی وچوں ناراضگی سپشٹ جھلکدی
سی۔جدوں اوہ دیکھی جا رہے سن تاں گوکھے نے سکندر دے
موڈھے تے سٹائل جیہا بنا کے کوہنی رکھدیاں کیہا،”چلیئے ہن
کو ریڑھی چونک وچ ہی ناکا لاؤن دا ارادہ ہے۔”
سن کے دوویں نموجھونے جہے ہو گئے۔گوکھا تے سکندر
اگے تر پئے تے گگن تے شِوچَرن تردے تردے لائبریری دے
لائن وچ پہنچ گئے سن۔
“شو! مینوں کُلوِیر میڈم نے ایہہ ڈیٹی دندیاں انج کیوں کیہا
سی ‘پلیز ..ڈانٹ مانئینڈ بیٹا،تیری ڈیوٹی لاؤنا میری مجبوری
اے’۔”
“ویسے ہی کہتا ہونے،توں بہتا حصہ نہیں نہ لیندی۔”
“ہو سکدا،پر اوہ اس سمیں اداس جہے لگے تے پھر اوہناں
نے میرا چنی نال سر ڈھک دتا،بعد چ اوہ ہور وی اداس جہے
ہو گئے۔”
109
“بس کئی واری زندگی دیاں سٹاں سبھ چاء ملاراں نوں
سوگی کر دندیاں نے۔”
“چل ٹھیک آ،ملدے آں پھر بعد ‘چ۔” گگن نے ہولی جیہی
پیار نال کیہا۔
گگن دے نال دیاں کڑیاں نیڑے کھڑیاں اسدی اڈیک کر
رہیا سن۔اسدے جان پچھوں شِوچَرن نوں ایہہ محسوس ہو رہیا
سی جویں کُلوِیر میڈم نوں گگن دی ڈیوٹی لاؤن لئی کسے نے
دباء پایا ہووے۔
سارے کالج وچ سالانہ سماگم کارن گہما گہمی ہو گئی
سی۔مینجمنٹ کمیٹی دے میمبران وی پہنچ رہے سن۔شرما جی
سبھ نوں اٹینڈ کرکے واری واری دفتر وچ چھڈ کے آ رہے
سن۔بہتا سٹاف اوہناں دی آؤ بھگت وچ ہی لگیا ہویا سی۔
ایہہ سبھ دیکھ کے شِوچَرن سوچ رہیا سی،”ایہی ساڈے تنتر
دی تراسدی آ کہ ان پڑھ دماغ ڈگریاں والیاں دی سوچ نوں چلا
رہے نے۔”
چیئرمین دی گڈی گیٹ تے پہنچ چکی سی۔سارا سٹاخ گیٹ
ول نوں رسیو کرن جا رہیا سی۔میڈم کُلوِیر دے نال گگن تے
ہور کڑیاں وی پلیٹ اتے فلاور لے کے گیٹ تے پہنچ چکیاں
سن۔ساہمنے چیئرمین دی جگہ تے اسدا منڈا یوراج سنگھ گڈی
وچوں اتر رہیا سی تے پروفیسر اسلم وی اسدے نال سی۔اوہناں
نوں دیکھ کے کُلوِیر دا دل کیتا کڑیاں نوں بناں سواگت کیتے
110
ہی واپس لے جاوے پر اس وار وی ‘نوکری’ تے ‘نوکر’ شبد
اسدے ذہن چ آ کے اسدی ضمیر نوں انگوٹھا دکھا رہے سن۔
اوہناں دوہاں دے چہرے انج کھڑے سن جویں لیلے نوں
دیکھ کے بگھیاڑ دے مُونہہ وچ پانی آ گیا ہووے۔گگن دے بلھاں
دی قدرتی مسکان کُلوِیر میڈم دے اندر ڈر جیہا پیدا کر رہی
سی۔جدوں گگن نے گلدستہ بھینٹ کیتا تاں یوراج دا ہتھ ملو
زوری گگن دے ہتھ نوں چھوہ رہیا سی تے اسلم دیاں ہسدیاں
اکھاں کُلوِیر دی چنتا نوں ہور وی چڑا رہیاں سن۔
فنکشن تھوڑے ہی سمیں بعد شروع ہو گیا سی۔ودیارتھی
کلاکار اپنیاں تیاریاں وچ جٹ گئے سن۔سارے ہی حصہ لین
والے کلاکار سٹیج دے نال لگدے کمرے وچ حاضر سن۔سبھ
توں پہلاں گروپ شبد تے بعد وچ ویلکم ڈانس شروع ہویا۔ ڈانس
وچ گگن نے حصہ لیا سی۔جدوں گگن ہری پجامی نال لال
رنگ دی فراک تے ناگنی ورگی گت کری شِوچَرن نوں ملی
تاں اوہدیاں دھڑکناں بے قابو ہو گئیاں۔اک تاں اسدا حسن
شِوچَرن تے حاوی ہو رہیا سی تے دوجا اسنوں اس اپر گسا
وی آ رہیا سی کہ اسنے اسنوں ڈانس وچ حصہ لین بارے وی
دسیا کیوں نہیں سی۔اسنے اسدیے کول جہے ہو کے پچھیا، “آہ
کیہ آ ؟”
“سرپرائیز...تیرے لئی۔”
111
اوہ آکھ سٹیج تے چلی گئی۔ڈانس شروع ہو گیا۔یوراج گگن
دیاں اداواں نوں بہت ہی بھیڑیاں نظراں نال دیکھ رہیا
سی۔پروفیسر اسلم کاخی سمیں توں خون تے ہی بزی آ رہیا سی
۔یوراج جدوں گگن نوں اس طرحاں دیکھ رہیا سی تاں شِوچَرن
دا من کیتا اسدیاں اکھاں کڈھ لوے۔اسنوں یوراج نالوں وی
ودھیرے غصہ گگن تے آ رہیا سی۔سکندر شِوچَرن توں وی
ودھیرے اوکھا محسوس کر رہیا سی پر گوکھا لچڑیواں کردا
ہویا گگن دے ڈانس نوں سواد لے لے کے دیکھ رہیا سی۔
اسلم وار وار اٹھ کے باہر نوں جا رہیا سی۔شِوچَرن نے
کدے اس طرحاں اسلم نوں بے چینی جیہی وچ نہیں سی دیکھیا
جناں اوہ اج بے چین جیہا لگ رہیا سی۔انج لگدا سی جویں
بگھیاڑ نوں لیلا وی آکرشت نہ کر پا رہیا ہووے۔
جدوں گگن ڈانس توں بعد سٹیج توں اتر کے گرین روم وچ
گئی تاں شِوچَرن نے اداسیاں نظراں راہیں اس نال گلہ کیتا پر
بولیا کجھ وی نہ۔اس نوں اس طرحاں دیکھ گگن وی اداس جیہی
ہو گئی۔اس توں بعد لگاتار پروگرام چل رہیا سی پر شِوچَرن دی
اداسی تشویش وچ بدل چکی سی۔
ہن سکندر دی نظم پڑھن دی واری آ چکی سی۔سکندر وی
بھاویں شِوچَرن نال اداس جیہا ہو گیا سی پر سٹیج تے جا کے
اوہ ہمیشہ اپنے شبداں نوں روح نال ہی پیش کردا سی۔اوہ سٹیج
توں بولدا ہے،”جدوں تک اسیں اپنی سوچ وچ منکھی پرورتی
112
دی ہوند نہیں لے آؤندے ادوں تک زندگی دے مائنیاں نوں نہیں
سمجھ سکدے۔زندگی دی سارتھکتا لئی مانوتا نوں سرجنا بہت
ضروری ہے......سو حاضرین! میری نظم دا سرنواں ہے،
‘مانوتا"
“مانوتا. . . من وچوں
اپجی ہوئی شے ہے۔
اسے لئی تاں اس وچ
قدرت ورگی لے ہے۔
کریں نہ تنگ اسنوں،
کریں نہ بھنگ اسنوں،
اس توں منفی ہو کے
ایہہ ‘دنیاں’ تاں بس
اک گریہہ ہے۔”
سارا پنڈال سکندر دی کویتا وچ گم گیا سی پر اسلم تے
یوراج دا دھیان نظم دی تھاں گلاں وچ سی۔سکندر وی کویتا
بولدا ہویا ایہناں دیا گتی ودھیاں توں اوکھا جیہا ہو رہیا
سی۔جدوں سکندر نے کویتا دیاں آخری سطراں بولیاں تاں اسلم
اٹھ کے گیٹ ول نوں ہو گیا۔
اس توں بعد ہی شِوچَرن تے اسدے ساتھیاں دوارا تیار
کیتے پلے دی واری آ گئی۔اوہناں دے پلے نے سروتیاں نوں
کیل کے رکھ دتا سی۔گرین روم وچ وی شرما جی شِوچَرن نوں
113
اپنی گلوکڑی چ لے کے کنا چر پیار دیندے رہے۔گلوکڑی
وچوں ہی اسدی نظر سلطان تے جا پئی۔اوہ شرما جی توں
مواخی منگ کے سدھا سلطان کول جا پہنچیا۔
“کیہ گل آ سلطان ؟” شِوچَرن نے پچھیا۔
“سکھ تاں ہے ؟” سکندر نے وی نال ہی سوال کر دتا تے
سلطان نے ہاں وچ سر ہلاؤندیاں کیہا،”کارے دا تاں کم
ہو گیا۔”
“کیویں!....کیہ ہو گیا ؟” شِوچَرن تے سکندر دے اکٹھیاں
دے ہی مونہوں نکلیا۔۔
“اس کولوں ڈرگس پھڑی گئی......جھونپڑی چ ہی لکائی
بیٹھا سی پتندر۔”
“او.کے! بعد چ ملدے ہاں۔”اوہ دوویں سلطان نوں اینا آکھ
کے آپ شرما جی نال کم وچ جُٹ گئے۔
شام نوں فنکشن دی سماپتی مگروں اوہ شرما جی نوں رام
رام کہہ کے بازار ول نوں ہو گئے۔کالج وچوں ہن سارے جا
چکے سن۔گگن وی شِوچَرن نوں ملن دی کوشش کردی رہی پر
اسدا دھیان کارے والی گھٹنا ول ہی ہو گیا سی۔اسنوں کئی وار
اوہ چیتے وی آئی پر اسنے ناراضگی کارن اسنوں ملن لئی وی
کوئی تانگھ نہ دکھائی۔وچاری گگن اداس چت ہی گھر نوں پرت
آئی ۔اوہ دوویں اج پھر لیٹ ہو جان کارن تے کارے دی گھٹنا
114
بارے جانن لئی سلطان دے گھر ہی جان دا پروگرام بنا چکے
سن۔
اوہ بازار وچ دی ہو کے دانہ منڈی ول نوں ہی نکل
گئے۔دانہ منڈی والی ساری سڑک تے پولیس ہی پولیس کھڑی
سی۔سارا بازار وی پولیس چھاؤنی وچ تبدیل ہو گیا جاپدا
سی۔دانہ منڈی نال ہی ایس.ایس.پی دا دفتر سی۔اتھے تاں ریلی
ورگا ماحول سی۔لگ بھگ سارے اخباراں دے پترکار تے
ٹی.وی چینل والے وی اتھے پہنچے ہوئے سن۔
اوہ دوویں ست کو وجے تک بازار گھمدے رہے تے پھر
اوہ سلطان دے گھر نوں چلے گئے۔بازار دی گھٹنا دا اثر
ترکشیل چونک وچ وی صاف دکھائی دے رہیا سی۔سلطان وی
اوہناں نوں چونک وچ ہی مل گیا۔اوہ اوہناں نوں نال لے کے
اپنے گھر چلا گیا۔
اوہ تِنوں چوبارے وچ بیٹھے چاہ پی رہے سن کیونکہ کھانا
تاں اوہناں نے کالج وچ ہی کھا لیا سی۔چاہ دی گھٹ بھردے
ہوئے شِوچَرن نے سلطان توں پچھیا،”ایہہ کارے والی گل کویں
سرے چڑھی یار سمجھ نیں آؤندی......اس منڈے دے لچھن
مینوں پہلاں ہی ٹھیک نہیں سی لگدے،پتہ نی کنیاں کو زندگیاں
گالیاں ہون گیانر۔”
“ہاں یار ایہہ کویں ہو گیا ؟” سکندر نے وی اتسکتا دکھائی۔
115
“ایہہ انج ہی ہونا سی،سانوں تاں اس بارے پتہ ہی نہیں
سی،ایہہ تہاڈے دوارا دتی انخرمیشن دا ہی نتیجہ اے۔”
“ساڈی انخرمیشن ؟”
“ہور کیہ ؟ جے تسی کل رات میرے نال گل نہ کردے تاں
سانوں تے ساڈی سوسائٹی نوں کتھوں پتہ لگنا سی۔”
“واہ! ایہہ تاں تسی سماج دی سچ نال ہی بھلائی کیتی آ..پر
سپ دی کھڈ چ ہتھ کویں پایا ؟”سکندر نے تاریخ کردے نے ہی
سوال کیتا۔
“میں تہاڈے ولوں دسی گل سنت کمار جی نال سانجھی
کیتی،سویرے ہی اوہناں نے نویں ایس.ایس.پی رن یودھ سنگھ
نوں خون لا لیا،اوہ وی بڑے ہمتی دیکھے،ریڈ مار کے ہی ساہ
لیا...ہاں..سنت کمار جی وی اوہناں دے نال گئے سن۔”
“کمال کرتی یار..۔” شِوچَرن دے مونہوں آپ مہارے ہی
نکلیا۔
“سچیں یار ہے تاں کمال ای آ...جے انج ہون لگ جے تاں
سماج دا سدھار ہوجو...پر مگر مچھاں نوں ہتھ نی
پیندے....سیاسی خون وی وار وار آئی جا رہے سن،سنت کمار
جی دسدے سی شاید اسلم وی نیتاواں نال رابطہ کر رہیا سی۔”
سلطان نے دسدیاں آکھیا۔
116
“ضرور ہوؤُ رابطہ وچ،اوہدے تاں ہوش ای اڈے پئے
سی،میں سٹیج توں اوہدی بوتھی تے باراں وجے دیکھے نے۔”
سکندر نے سلطان دی گل دی پروڑتا کردے نے آکھیا۔
“سالے دی ایہدی وی آؤ کدے واری۔” شِوچَرن دند جہے
پیس کے رہِ گیا۔
“اج تیرا گگن نال رویہ وی ودھیا نہیں سی یار۔” سکندر
نے شِوچَرن نوں آکھیا تاں اوہ اگوں بھڑک گیا۔
“کیہو جیہا کراں روئیاں اس نال ،اوہنے میتھوں پارٹی
سپیشن بارے لکو کیوں رکھیا سی...اوہ سالا یوراج اوہدی
سکیننگ کرن لگیا ہویا سی..۔”
شِوچَرن بہت غصے وچ سی۔اوہ اٹھ کے کھڑا ہو گیا
“مینوں اسدا گگن نوں تکنا ٹھیک نہیں لگیا تے جدوں اوہ جاندا
ہویا گڈی وچ بیٹھیا تاں بہت اوکھا وی دیکھدا سی،لگدا اسلم سر
نے اپنا توارخ چنگی طرحاں کروا دتا اس نوں۔”
“غصے نوں مار یار،ہن توں وی بچ کے رہیں..ایہہ ہڈا
روڑی دے کتے نے،خون لگیا ایہناں دے مُونہہ نوں۔” سلطان
نے شِوچَرن نوں بٹھاؤندے ہوئے کیہا۔
رات بہت ہو گئی سی۔اخیر اوہ ایس.ایس.پی تے سنت کمار
جی دیاں تاریخاں کردے تے اسلم ،گھدا تے پٹھانیا ورگیاں نوں
لعنتاں پاؤندے اوہ گوڑھی نیند سوں گئے ۔
117
*
9
فنکشن مگروں جماعتاں خر اسے طرحاں ہی چل پئیاں
سن۔اسلم تے اسدے ساتھیاں نوں کارے دا پھڑے جانا کسے وی
طرحاں منظور نہیں سی ہو رہیا۔اوہناں نوں پورا یقین سی کہ
اس پھڑ پھڑائی وچ شِوچَرن دا ضرور کوئی ہتھ ہے۔اس لئی اوہ
اوہناں تے نظر رکھن لگ گئے سن۔اوہناں نے آنے بہانے
اوہناں نوں آؤندے جاندے تنگ وی کرنا شرُ کر دتا سی۔
شِوچَرن دی گگن نال ناراضگی جیوں دی تؤں چل رہی
سی۔مہینے توں اپر دا سماں ہو گیا سی پر شِوچَرن نے گگن نال
کدے سدھے مُونہہ گل نہیں سی کیتی۔۔اوہ اسدی ناراضگی دے
118
ویوگ وچ پیلی پیندی جا رہی سی۔اک دن گگن نے ساری کہانی
میڈم کُلوِیر نوں جا کے دس دتی۔میڈم نے ساری گل دھیان نال
سنی اتے پیار نال بکل وچ لیندی نے کیہا،”اسدی تیرے نال ایہہ
ناراضگی تیرے نال انتاں دا پیار ہون دا پرگٹاوا ہے۔توں فکر نہ
کر،محبتی دیویاں دی لوء توخاناں توں وی نہیں بجھدی...ہاں
نکے نکے باورولے دیویاں دا رکھ ضرور بدل دیندے نے۔”
کُلوِیر میڈم ایہہ کہندی آپ اداس جیہی ہو گئی سی پر
اسدے الکھازاں نے گگن دے محبتی وشواس نوں ہور وی
درڑھ کر دتا سی۔
اگلے دن میڈم نے شِوچَرن نوں کول بلا کے گگن نال
اسدی ناراضگی بارے گل کیتی اتے اسنے دسیا کہ اوہنوں
فنکشن وچ حصہ لین بارے خود وی نہیں پتہ سی۔بس اک دو دن
پہلاں اسنے ہی اسنوں تیار کیتا سی۔
“پترا! مینوں معاف کریں۔” آکھ اسنے اکھاں بھر لئیا تاں اوہ
اکدم پسیجیا گیا۔اسنے میڈم کُلوِیر توں اس بابت مواخی وی
منگی تاں کُلوِیر نے کیہا،”وشواس اوہ دھاگہ ہے جس تے
زندگی دی پتنگ اسمانیں اڈاریاں لا سکدی ہے۔”
“ہاں میڈم جی،میں اس دھاگے نوں دیکھیا پرکھیا ہی نہیں
سگوں ہنڈھایا وی آ۔”
اوہ ایہہ آکھدا سوچاں وچ ڈب گیا تے کُلوِیر میڈم نوں پیئن
بلاؤن آ گیا تے اوہ دفتر نوں چلی گئی سی۔اوہ سوچاں وچ ڈبیا
119
زندگی دے اس پنے تے چلیا گیا۔جتھے اسدا ابو وکیلا،آشا تے
شِوچَرن نوں ریڑھے تے بٹھا کے چنگیر توں پنڈوری والے
راہ پے گیا سی۔لوکاں دا ہزوم لالا لالا کردا اوہناں دے مگر آ
رہیا سی۔لوکاں دیاں آوازاں سن کے وکیلے نے ریڑھا کھڑا
لیا۔جدوں لوک اوہناں کول پہنچے تاں اوہناں وچوں کرتارے نے
آپنیے ڈانگ وکیلے دے مارن لئی الاری تاں آشا اسدے موہرے
ہک تندی ہوئی بولی،”کرتارے ویر! ڈانگ نوں ہیٹھاں
کر،ویسے مینوں......تینوں ویر کہندی نوں شرم آؤندی آ
کیونکہ تیریاں چگل اکھاں نے مینوں کدے وی بھین دا درجہ
نہیں دتا۔”
کرتارا ڈانگ ہیٹھاں کردا دو قدم پچھانہہ ہٹ گیا تے اوہ
اسے روں وچ بولدی گئی،”اس بھاری بھیڑ وچوں بُہتیاں چگل
اکھاں دا شکار ہوئی آں میں تے ہن اوہی میری عزت دی
راکھی کرن آئے نے۔جہڑے مینوں چگل سمجھدے نے اوہ ایہہ
وی جان لین کہ چگلاں دی راکھے دلے کردے ہوندے نے۔”
آشا دیاں گلاں سن سبھ دیاں دھوناں نیویاں ہو گئیاں۔پھر اک
بزرگ بولیا، “دھیے! اسیں تاں تیرے پت دی فکر کردے
آں،جدوں وکیلے دے جواک ہو گئے تیرے والا خاک چھاندا
پھرو۔”
“بابا جی! میرے تاں سوہرے نے وی مینوں روہی دا نلکا
سمجھ کے پیاس بجھاؤنی چاہی سی،پر وکیلا اس وشواس دا ناں
120
اے،جسدے آسرے میں ساگراں نوں وی تر جان دا ہیا کر
سکدی آں۔”
پنڈ دے لوک اچا نیواں بولدے پنڈ نوں واپس مڑ گئے
۔وکیلے نے کھچر ریڑھے نوں پنڈوری ول موڑ لیا۔اسنوں آشا
کجھ تناء جہے چ لگی۔انجھ لگدا سی جویں شِوچَرن دے خاک
چھانن والی گل نے اسنوں پسیج کے رکھ دتا ہووے تاں وکیلا
شِوچَرن نوں بکل وچ لیندا ہویا آشا نوں کہندا ہے، “آشا! میرا
ایہہ وعدہ کہ میرے گھر دی گلزار سرخ گلزاری ہی رہے گا۔”
کُلوِیر دفتر توں واپس آ چکی سی اسدی آمد نے اسدی
سوچاں دی لڑی نوں چھن بھنگر کر دتا سی۔اوہ میڈم نں ست
شری اکال بلا کے اتھوں نکل رہیا سی۔اسدے معصوم جہے
چہرے نوں دیکھ کے کُلوِیر نوں انج لگیا جویں اوہ بچپن توں
ہی اسنوں جاندی ہووے۔
شِوچَرن دا غریب تے جھگیاں والے بچیاں پرتی اتھاہ پیار
سلطان لئی پریرنا بن گیا سی۔اوہ وی ہن بجھے ہوئے دیویاں
نوں روشنی ونڈن لئی اپرالے کر رہیا سی۔کارے دے پھڑے
جان مگروں سلطان نے اوہناں دیاں جھوپڑیاں وچ جانا شروع
کر دتا سی۔اوہ اوہناں نوں شِوچَرن بارے دسدا ہویا کہندا ہے کہ
اوہ سرخ تہاڈے کل نوں رشناؤن لئی آیا سی۔اوہ وی اس گل دا
ڈاہڈھا دکھ پرگٹا رہے سن کہ اوہناں نے شِوچَرن تے گگن نوں
بہت جلیل کیتا پر نال ہی اوہ کارے نوں کوسن لگدے کہ جو
121
ہویا اوہ سبھ کارے نے ہی کروایا سی۔اوہ سرخ اپنے بچاء لئی
ایہناں نوں اتھوں کڈھنا چاہندا سی۔اوہ بہت بھے مان جہے ہو
رہے سن۔اصل چ اوہناں نوں اتھوں کڈھن لئی زیادہ زور تاں
اسلم اینڈ پارٹی دا ہی لگیا ہویا سی۔
اتھوں دیاں تریمتاں وار وار شِوچَرن تے گگن نوں بلاؤن
خاطر سلطان نوں کہہ رہیاں سن۔سلطان ہور پرتیکریا جانن لئی
اتھے تاش کھیڈ رہے بندیاں وچ جا بیٹھا تاں مدی نے تاش نوں
پرھاں رکھدیاں اسنوں کیہا،”دیکھ بئی چھورے،سانے بُہتیاں
پڑھائیاں لکھائیاں دا گیان کوئی نہ،اساں تاں بس ایہو چاہنے آں
کہ ‘مھارے چھورے چھوریاں پڑھ لکھ کے چنگے انسان
بنن...تیں نے اس چھورے چھوری کو واپس لیانا ہے...۔”
سارے آدمیاں نے حامی بھرکے فیصلہ پکا کر دتا۔سلطان
ایہہ سبھ سن کے بہت ہی خوش ہویا۔اس نوں لگ رہیا سی کہ
شِوچَرن نے دل جت کے جگ جت لیا ہووے۔خوشی وچ اوہ
اسنوں مہان سکندر توں وی مہان لگ رہیا سی۔
سلطان نے سکندر نوں وی اس کم لئی بلا لیا سی۔اوہناں
دوہاں نے دانہ منڈی دیاں جھگیاں کول اک ہور ترپال نمال
جھگی جیہی بنا دتی۔ایہہ اک نکا جیہا سکول بن گیا سی۔اس وچ
کندھ والے پاسے اک کاغذی بلیک بورڈ ٹنگ دتا۔قاعدے کتاباں
وی لیا کے رکھ دتیاں سن۔
122
اس نویں ماحول نے جھگیاں دے نواسیاں تے بچیاں وچ
ہلاس بھر دتا۔بالاں دیاں ماواں بالاں نوں چائیں چائیں نہا دھوا
رہیاں سن۔۔سکندر تے سلطان اوہناں دے بھلک رشناؤن دے اس
ساکاراتمک فیصلے توں حیران سن۔سکندر سلطان نوں کہہ رہیا
سی،”یار ایہناں دا ہلاس دسدا کہ شِوچَرن تے گگن نوں پہلاں
اتھوں کڈھن لئی سچیں کسے کوجھی چال دا شکار ہوئے ہون
گے ایہہ لوک،ایہناں دیاں ایہہ تیاریاں ایہناں دے پچھتاوے دا
پرگٹاوا لگدیاں نے۔”
سلطان وی انج ہی محسوس کر رہیا سی۔
شِوچَرن کئی دناں بعد کالج پرتیا سی۔ساریاں نے ہی اسدے
ابو دا حال چال پچھیا۔گگن نوں تاں اج انج لگ رہیا سی جویں
کالج دی رونق واپس پرت آئی ہووے۔اوہ اج سویر توں شِوچَرن
دے نال ہی گھم پھر رہی سی۔اج اوہ وی گگن دیاں گلاں دا
ہنگارا خوشی خوشی دے رہیا سی۔جویں مینہہ پین توں بعد
نکلیا سورج ہور وی حسین جیہا لگدا ہوندا اوویں ہی ایہناں
پریمیاں دا نکا جیہا من مٹاء اوہناں دی محبت نوں ہور وی
نِکھار رہیا سی۔
اج ایہی نظارہ اوہناں دے چہریاں ‘توں صاف دکھ رہیا سی
پر گھدے ہریاں نوں بہت تکلیف ہو رہی سی کیونکہ اوہ کارے
ورگے دلال نوں گوا چکے سن تے ایہہ صدمہ اوہناں اندر
بدلے دی بھاونا پیدا کر رہیا سی۔اوہناں نوں ایہہ نہیں پتہ ہوندا
123
کہ جس جنگل نوں اوہ ساڑن لگے نے اوہناں دا اپنا وجود وی
اس نال ہی جڑیا ہویا ہے،بس اس طرحاں اوہناں نے وی سمیں
دیاں اکھاں تے وی پٹی بنھ دتی سی...پر سمیں نوں کون روک
سکیا۔
اج سکندر نے وی کالج وچ ماحول نوں پورا سرجیا ہویا
سی کیونکہ اوہ تے سلطان،شِوچَرن تے گگن نوں منڈی وچ لے
کے جانا چاہندے سن۔اتھوں دا ماحول وی بھاوناتمک جیہا بنیا
ہویا سی۔اتھوں دے بینامے وسنیک اوہناں دی اڈیک لئی سبھ
تیاریاں کری بیٹھے سن۔ترپال نما،نکے جہے سکول نوں
غباریاں نال سجایا ہویا سی۔ننھیا کرومبلاں شبد روپی بوڑھ بنن
لئی سجیاں پھر رہیاں سن۔تریمتاں نے وی اپنے زندگی دے
بیجاں لئی من دے دھراتل نوں اپجاؤ بنا کے اپنے آپے نوں
سمرپت کر دتا سی۔
سکندر نے آخری پیریئڈ سمیں شِوچَرن تے گگن نوں دسیا
کہ اج کپاہ منڈی وچ ناٹک کھیڈیا جانا ہے۔اس لئی اوہ دوہاں
نوں جان لئی کہہ رہیا سی۔پر گگن نے کپاہ منڈی سندے سار ہی
متھے تیوڑی پا لئی تے ‘چگل’ شبد اسدے من وچ زہر وانگ
گھل گیا۔شِوچَرن نے وی جان لئی کوئی دلچسپی نہ دکھائی پر
سکندر یتن کردا آکھ رہیا سی،”یار! میرے نال ہی آ جاؤ اج،میں
وی تاں تھوڈے نال جاندا ہی رہنا۔”
124
اسدا ترلا اوہناں نوں سوچن لئی مجبور کر رہیا سی۔گوکھا
وی اس وقت اوہناں کول آ گیا سی پر سکندر نہیں سی چاہندا کہ
اسنوں اس گل دا پتہ لگے کیونکہ اوہ تاں ہمیشہ ہی اوہناں دا
مذاق اڈاؤندا رہندا سی۔جدوں شِوچَرن نے صلاحَ دتی کہ اوہ
گوکھے نال چلیا جاوے تاں گوکھا جھٹ تیار ہو گیا۔سکندر اداس
جیہا ہو کے گوکھے نال ہی تر پیا۔گگن تے شِوچَرن،سنگھ سبھا
گردوارے ول نوں مڑ گئے تے سکندر تے گوکھا گڈاکھانا
چونک توں ہسپتال ول نوں مڑ گئے۔سکندر اداس چت سوچ رہیا
سی کہ اوہ ہن شاید منڈی ول کدے نہیں پرتن گے پر نال ہی اوہ
ایہہ وی سوچدا جا رہیا سی کہ منڈی وچ سلطان، نکے بچے
تے اوہناں دے ماپے اسدا کنی شدت نال انتظار کر رہے ہون
گے۔میں کویں جا کے کہانگا کہ اوہناں دے مسیہے اوہناں نال
سدا لئی ناراض ہو گئے ہن۔
اوہ اجے دانہ منڈی توں پچھے ہی سن۔گوکھا اٹھکھیلیاں
کردا سکندر نوں چھیڑدا جا رہیا سی پر سکندر اس توں چڑھ
رہیا سی۔جدوں اوہ تھوڑا اگے گئے تاں سکندر نے دیکھیا کہ
شِوچَرن تے گگن وی اوہناں دے اگے جا رہے سن۔سکندر
اوہناں نوں دیکھ کے اکدم رک گیا ت اسنیے گوکھے نوں وی
رکن دا اشارہ کیتا۔گوکھا ڈر کے سکندر دے پچھے جہے ہو
گیا۔اسنے سنکدر نوں سہم کے جہے پچھیا،”کی ہو گیا ؟” تاں
اسنے اوہناں ول اشارہ کر دتا۔اوہ اسدے اگے ہو کے کہن
125
لگا،”یار توں تاں میری جان ہی کڈھ دتی سی ایہناں جنوراں
پچھے۔”
سکندر نے اسنوں چپ چاپ اوہناں دے مگر ترن نوں کیہا
تاں اوہ وی سکندر وانگ اوہناں دے مگر ہولی ہولی ترن لگ
گیا۔
شِوچَرن تے گگن وی ایس.ایس.پی دفتر دے ساہمنیوں دانہ
منڈی دے شیڈاں دے پچھوں دی کپاہ منڈی ول نوں مڑ
گئے۔اوہناں نوں سکندر تے گوکھے دے پچھے ہون دا چت چیتا
وی نہیں سی۔اوہ جدوں کپاہ منڈی پہنچے تاں کوئی ناٹک والا
ماحول نہ ہون تے بڑے حیران ہوئے۔اوہ دوویں سوچ رہے
سی کہ سکندر اوہناں نال اس طرحاں دا مذاق تاں نہیں سی کر
سکدا۔اوہ اک دوجے ول سوالیا نظراں نال دیکھدے ہوئے ہور
اگے ودھ گئے۔سبھ پاسے شانتی سی۔کوئی وی نظر نہیں آ رہیا
سی۔پھر اوہناں نے ساہمنے ترپال نمال جھونپڑی ول دیکھیا
جس دے دروازے تے غبارے تے ربن لٹک رہے سن تے
‘ویلکم’ لکھیا ہویا سی۔اوہ سوچدے ہوئے اگے ودھے تے جدوں
اوہ جکدے جکدے جھونپڑی اندر داخل ہوئے تاں اندر وڑدے
ہی چارے پاسیوں اوہناں اپر پھلاں دی ورکھا ہون لگ پئی تے
نکیاں نکی جندڑیاں کلکاریاں ماردیاں اوہناں دیاں لتاں نوں آ
چمبڑیاں۔اوہ حیران پریشان سن۔اینے نوں سبھ عورتاں مرد وی
126
اتھے آ گئے۔ایہناں دے پچھے سلطان،سکندر تے گوکھا وی
کھڑے خوشی محسوس کر رہے سن۔
گگن تے شِوچَرن جھونپڑی وچ وچھی ہوئی پلی تے ہی
بیٹھ گئے۔بچے موہ چ بھجے اوہناں دے اگے پچھے کھڑے
سن۔سارے ہی اس نظارے نوں حسرت بھریاں نظراں نال دیکھ
رہے سن۔گگن واری واری بچیاں نوں پیار دے رہی
سی۔شِوچَرن اکھاں پونجھدا ہویا سکندر تے سلطان کول
پہنچیا۔اسنے دوہاں نوں گل وکڑی پا لئی۔اسدی گل وکڑی وچ
انتاں دا موہ سی۔گل وکڑی وچوں ہی اسدی نگاہ گوکھے تے
گئی جو دانہ منڈی ول مُونہہ کری کؤلے نال لگیا کھڑا
سی۔شِوچَرن اس کول گیا تاں اوہ بھباں مار مار کے رو رہیا
سی۔روندا روندا ہی اوہ شِوچَرن دے گل نوں چمبڑ کے کہہ رہیا
سی،”یارو مینوں تھوڈے تے مان آ،میریاں بھلاں لئی مینوں
ماخ کریو۔”
اسنے شِوچَرن نوں ہور وی کس کے جخی وچ گھٹ لیا
سی۔
گگن دا دھیان جدوں عورت دی کچھڑ چکی بچی ول گیا
تاں اوہ وی گودی وچوں کھسک کے اس ول دوڑ آئی۔ایہہ اوہ
نکی جیہی ہی کڑی سی جسنوں اسنے اک وار گودی چک کے
چاکلیٹ کھوایا سی۔گگن اسدے پیار تے اسدی یاد دے صدقے
جا رہی سی۔چارے پاسے خوشی دیاں کلکاریاں گونجن لگ
127
گئیاں سن۔ایہہ ترپال نمال جھونپڑی وڈیاں امیداں والے نکے
جہے سکول دا روپ دھارن کر چکی سی۔
اس دن توں بعد گوکھا جو ہر سمیں لچڑیواں جیہا ہی کردا
رہندا سی،بہت سیانا تے سوجھ وان ہو گیا سی۔گھروں رجدے
پجدے گھر دا ہون کرکے شِوچَرن تے اوہناں دے ساتھیاں نوں
سماج بھلائی دے کارجاں وچ آرتھک پکھوں مدد وی کرن لگ
گیا سی۔اس لئی سماج بھلائی پوجا کرن وانگ ہو گئی سی۔اوہ
خود وی تے اسدا پریوار وی اس طرحاں دی ہی سوچ دا
دھارنی ہو گیا سی۔پنڈ نے اسدے باپو نوں سکول دی کمیٹی دا
چیئرمین بنا دتا سی۔اسدے باپو دی دیکھ ریکھ ہیٹھ سکول دی
نہار ہی بدل گئی سی۔
گوکھا وی شِوچَرن تے گگن دی مدد لئی ہمیشہ ہی تتپر
رہندا سی۔اسنے ‘گورو دا گولک غریب دا منہ’ دی دھارنا نوں
بدل کے ‘غریب طالب علم دی مدد ہی گرُ دی گولک’ دی دھارنا
پیدا کر دتی سی۔اسدا بدلاء ثابت کردا سی کہ ہن اجیہے پارساں
دی لوڑ نہیں جو مٹی نوں سونا کرن،سگوں سماج نوں اجہیاں
شخصیتاں دی لوڑ ہے جو اپنے گناں نال ہوراں نوں وی چانن
منارا بنا دین۔اتھے سچ مچ ہی شِوچَرن نے گوکھے تے ہور
کئیاں لئی ولکھن پارس والا ہی کم کر وکھایا سی۔
سکندر دا جیون بہت ہی رجھیویاں بھریا سی پر اوہ اپنے
رجھیویاں نوں اپنے آپ تے کدے حاوی نہیں سی ہون دیندا۔ہر
128
کم نوں اوہ فراخ دلی نال کردا سی۔سوسائٹی دے کماں وچ حصہ
لیندا،پڑھائی وی زاری رکھدا تے پریوار دا وی باخوبی خیال
رکھ رہیا سی۔اکیواں تے تھکیواں شبد اس لئی اجنبی جہے سن۔
گوکھے دی مدد نال ہن اسنے پنڈ دے اڈے وچ فوٹو سٹیٹ
دی مشین رکھ لئی سی۔پروفیسر شرما تے میڈم کُلوِیر کالج وچ
اسدی مدد کردے تے اوہ اس لئی حاضر ہوئے بناں ہی نوٹس
وغیرہ دا انتظام کر دیندے سن۔ہن اوہ کالج گھٹ جاندا سگوں
دوکان تے زیادہ بیٹھدا سی۔اوہ اپنیاں بھیناں دے ویاہ لئی ہن
ہور وی سنجیدگی نال سوچدا ودھیرے کم کرن لگ گیا سی ۔
10
شِوچَرن تے گگن دی محبت بھری دوستی جھگیاں وچلے
ننھے بچیاں لئی جیون سیدھ دا سبب بن رہی سی۔کئی مہینے
گزر چکے سن۔بچیاں روپی ننھیاں قلماں نوں وی کرومبلاں فٹ
آئیاں سن۔گوکھا،سکندر تے سلطان وی ایہناں نوں بوڑھ بناؤن
دی جگیاسا ہت سامبھن لگے ہوئے سن۔اوہ ہور دوروں نیڑیوں
129
وی ایہو جہے بچیاں نوں ترپالنما سکول وچ لیاؤن لگ پئے
سن۔سماج بھلائی سوسائٹی دے ہور ولنٹیئر وی ایہناں نال اس
مورچے تے آ کے نال کھڑے ہوئے سن۔ آپسی سانجھ،ہمت تے
سمچے یتناں نے ایہناں بچیاں دا کل سرکھیا وچ لے لیا سی۔
سلطان دی دور اندیشی سوچ نے اس سکول دی پنیری نوں
شہر دے کئی سرکاری پرائمری سکولاں نال جوڑ دتا
سی۔ایہناں سکولاں وچ پڑہاؤندے ادھیاپک نرمل سنگھ،ورندر
سنگھ تے امرتپال سنگھ،سنت کمار جی دے گوڑھے دوست
ہون کارن تے سماج بھلائی کارجاں وچ جڑے ہون کارن اوہ
شِوچَرن دی گیان ونڈن دی لہر نوں ہور وی ہلارا دے رہے
سن۔
شِوچَرن تے گگن کالج مگروں دا تھوڑا سماں لگاتار ہی
ایہناں بچیاں نوں دین لگ گئے سن۔جھگیاں وچوں ہن لگ بھگ
کوئی وی بچہ باہر کم کرن نہ جاندا۔بھاویں کاغذ چگنا جاں ہور
اجیہے کم ختم تاں نہیں سی ہوئے پر اوہ شِوچَرن دے اگوں
پچھوں ہون لگ گئے سن۔بچیا دے ماں باپ اپنیاں زمیواریاں
بڑے چاواں نال نبھا رہے سن۔بھاویں اوہناں دی غریبی اوہناں
دے کارجاں وچ بھٹکنا پیدا کردی سی پر اوہناں دی زندادلی
اوہناں نوں منزلاں تک پہنچن دا سرناواں دکھا رہی سی۔
اوہ دوویں نکے گھراں دے وڈے تے سنمان یوگ جیاں
وانگ ہو گئے سن۔اتھوں دیاں مرد عورتاں ہن گھر دے دکھ
130
سکھ وی انھا نال سانجھے کر لیندیاں سن۔ہن اتھوں دے تاش
کھیڈن والے مرد وی آپو اپنے کماں تے جان لگ پئے سن۔اس
طرحاں لگدا سی جویں ادیش بھرپور انساناں نے جیون دی گڈی
نوں سنہرے مستقبل دے راہاں تے لے آندا ہووے کیونکہ
اوہناں نے انساناں اندر اک جاگرتی پیدا کر دتی سی کہ اپنے
بچیاں لئی سنہری کل سرجن والے لوک ہی اس سماج دی
سرجنا وچ یوگدان پا سکدے ہن۔
شِوچَرن اپنی سوچ تے سندیش راہیں دسنا چاہندا سی کہ
وکاس سڑکاں،عمارتاں بناؤن نال نہیں تے نہ ہی ایہہ سم تے
موبائل خون تے وائی فائی فری کرن نال ہونا سگوں وکاس لئی
تے سماج دی سرجنا لئی سانوں گولے انگولے مناں تک پہنچنا
پینا۔اوہناں دے من دیاں اندرلیاں پرتاں وچ جگیاسا پیدا کرنی
پینی آں۔انسان سرجنے پینے نے،ضمیر نوں جیوندا کرنا
پینا۔سوے وشواس توں لے کے وشواس تک دے سِکھر نوں
امان داری نال طے کرنا پینا۔جسماں دی بوء نالوں انسانی تے
اخلاقی قدراں قیمتاں پیدا کرنیاں پینیاں ۔وکھریاں وکھریاں
دھرتاں تے پرتاں رہت سماج ہی وکاس دی سچجی نسل دا بیء
ہو سکدا۔کرم رہت انساناں نوں کرم نال جوڑنا پینا،کرم تے
حاوی ہو رہی دھرم دی کٹڑ پرورتی نوں پورن روپ وچ
اسویکار کرنا ہووےگا۔پتھراں دیاں دھارمک عمارتاں سرجن
دی بجائ کرم دھرم دی واستوک پریبھاشا دسنی ہووے گی۔اس
131
طرحاں دے شبھ کرم ہی کو کرماں تے بھاری پے سکدے
ہن۔جناں سماں شبد وہونے لوکاں دی ہوند رہیگی اونا سماں
سماج کو کرماں دی مار ہمیشہ ہی جھلدا رہے گا۔بس شِوچَرن
کو کرم رہت ادھار سرجن دی تمنا رکھدا سی۔
شِوچَرن تے گگن دے اس شبدی کرم دی شروعات ہن
جذباتی ہوند توں اپر اٹھ کے سماج وچ شاکھاواں دا روپ دھارن
کر گئی سی۔ادھیاپک نرمل سنگھ تے ورندر سنگھ دے یتن
اسنوں ہور اچیرا لجا رہے سن۔برنالے دی کپاہ منڈی دی چرچہ
ہن پروفیسر اسلم تے ڈرگس گینگ لئی اسہنیوگ ہو رہی
سی۔سیاسی نیتاواں لئی ایہہ شبدی پرشاد ہن زہرنما ثابت ہو رہیا
سی کیونکہ ہن شاید شبد دی سرکھیا اوہناں نوں اوہ کجھ نہیں
کرن دیویگی جس دی اوہ اچھا رکھدے سن۔اس لئی اوہ
سمجھدے سن کہ ووٹ تے نوٹ ہو سکدا ہن ورودھابھاس دی
ستھتی گرہن کر لین۔پروفیسر اسلم نے گھدے تے پٹھانیئے نوں
ایہہ کہندے ہوئے بھڑاس کڈھی،”اس شِوچَرن دی جنڈلی نے بڑا
تنگ کیتا یار۔”
“کی گل ہو گئی جی ؟ اج بہت دکھی جہے لگدے ہو۔”
گھدے نے اسلم دی گل سندیاں ہی پچھیا۔
“ہاں پترو ! ہن ساڈے عیش کرن دی عمر گئی،ایہہ ووٹاں
تے نوٹاں والے ہن سانوں نکمے سمجھن لگ پئے نے۔”
132
“پر جناب،آپاں تاں کم کری جانے آں اوہناں لئی۔” پٹھانیا
چاہ والا خالی کپ رکھدا ہویا بولیا۔
“پر آہ جھگیاں دی چرچہ ساڈیاں سیواواں دی بلی دے رہی
آ،ایہہ لوک ایہناں ووٹاں تے نوٹاں والیاں نوں ہن مُونہہ نی
لاؤنگیے تے اوہ...... سانوں مُونہہ نی لاؤنگیے۔” اسلم غصے
وچ دند پیس رہیا سی۔
“ایہناں دا وی کنڈا کڈھنا ہی پینا۔” پٹھانیئے نے مکا وٹدے
نے کیہا۔
“کارے دا کنڈا وی ایہناں نے ہی کڈھیا سی۔” گھدا بولیا۔
اسلم اپنے گھر دے لائن وچ بیٹھا ایہناں نال چاہ پی رہیا
سی۔اسدا سارا پریوار دلی ہی رہندا سی۔پریوار وچ پتنی تے دو
بیٹیاں ہی سن۔اسدیاں بیٹیاں دلی پڑھدیاں ہون کارن اوہناں دی
ماں اتھے ہی اوہناں نال رہندی سی۔اسلم اکلا ہی وڈے سارے
گھر وچ عیش پرستی کردا سی۔اوہ کدے مہینے دو مہینے بعد
گیڑا ماردیاں سن۔جنے دن اوہ اتھے رہندیاں تاں ایہہ
گھدے،پٹھانیئے ہریں کدے گھر نہ آؤندے۔اسلم نہیں سی چاہندا
کہ اسدیاں بیٹیاں تے پتنی ایہناں دے ساہمنے آؤن کیونکہ اگ
لاؤن والے ہمیشہ اپنے پلیاں نوں بچا کے رکھن دی کوشش
کردے ہن پر کئی واری اگ لاؤن والا تاں بچ جاندا پر اپنے
پلیاں نوں نہیں بچا پاؤندا۔
133
ہن اوہ تنو بیٹھے ہی سن کہ گھر اندروں اک الھڑ جیہی
مٹیار جو نوکرانی سی، چاہ دی ٹریء چکن آئی تاں گھدے نے
اسلم نوں اشارہ کردے ہوئے پچھیا،”اسدا کنڈا وی کڈھ لئیے جی
؟”
بس اشارے دی ہی لوڑ سی کہ وحشیپنے دی دوڑ تھوڑے
سمیں وچ ہی جت لئی گئی۔
گگن تے شِوچَرن دے کم دی شلاگھا کالج تک پج گئی
سی۔اوہ سارے ہی جھگیاں والے بچیاں دے مسیہے بن چکے
سن۔جتھے کالج وچ اوہناں دی شلاگھا ہوندی سی اتھے اسلم اینڈ
پارٹی ولوں رج کے کوسیا وی جاندا سی۔انھا دے وچکار دا
پاڑا دنو دن ودھدا جا رہیا سی۔شرما جی تے میڈم کُلوِیر اوہناں
دی ہر پرکار نال مدد کر رہے سن۔اس طرحاں لگدا سی جویں
انساناں دا ایہہ کاخلا شبدی وکاس دا مڈھ ضرور بنھے گا۔
شرما جی اپنے سہیوگی پروفیسراں نال گل کردے آکھ
رہے سن کہ، “جس عمر وچ بچیاں نوں اپنیاں اچھاواں دی
پورتی لئی تھڑاں رہندیاں ہن،اس عمر وچ ایہناں ننھے پرندیاں
نے اکاشی آلھنے پاؤن دی ٹھان لئی اے،واہ بئی ! جؤندے رہو۔”
ادھر ووٹاں تے نوٹاں والیاں پارٹیاں کول بیٹھے گھدا تے
پٹھانیا فکرمند ہو رہے سن۔یوراج نے نیتا دیاں نظراں نال
134
نظراں ملاؤندے ہوئے گھدے تے پٹھانیئے توں پچھیا،”کیہ پیشن
گوئی آں اپنیاں ووٹاں دی ؟”
“بہت ترس یوگ آ جی۔”
“اوہ کویں ؟”
“شِوچَرن نے جھگیاں نوں ساڈے ورودھی کر چھڈیا
جی،ساڈیاں پکیاں ووٹاں وی کنارہ کر رہیاں نے،نالے
ایس.ایس.پی نے وی ساڈیاں نینداں تے ڈاکہ ماریا ہویا
اے۔”گھدے نے اداسی بھرے لہجے وچ کیہا۔
یوراج اکدم بھڑک کے بولیا،”تاں کیہ ساڈے نیتا ہن نیتا
نہیں رہنگے ؟”
نیتا جی اٹھ کے بالکونی وچ چلے گئے تے پھر سوچدے
ہوئے بولے،”ایہناں نوں تسیں کسے انڈین چوکھٹے وچ فٹ کرو
تے ایس.ایس.پی صاحب نوں میں اتھوں کرواؤنا تبدیل۔”
“چلو بئی لگ جو کم ‘تے۔” یوراج اوہناں نوں تھاپیاں دیندا
ہویا گیٹ تک چھڈ گیا سی۔ہن اوہ شِوچَرن نوں نئنڈیئن چوکھٹے
وچ فٹ کرن دیء ترکیباں سوچ رہے سن۔
*
اج شِوچَرن دا من اچاٹ جیہا ہویا پیا سی۔اوہ جدوں کالج
ہوندا تاں اس طرحاں دی حالت وچ اوہ کالج دے نیڑے دی
135
مسیت وچ نماز ادا کرن چلیا جاندا ہوندا سی۔گگن نوں اسدے
جان بارے اکثر پتہ ہی ہوندا سی۔اوہ بھاویں دھارمکتا نوں کٹڑ
روپ وچ نہیں سی لیندا پر آتمک شانتی لئی اوہ ضرور کدے
کدے مسیت وچ چلا جاندا سی۔اوہ مسلم رہُ ریتاں وچ پلیا ہون
کارن ایہناں نوں بہت پیار تے ستکار دیندا سی۔اوہ اج وی مسیت
نوں تر گیا سی۔
اوہ جدوں مسیت نوں جا رہیا سی۔گھدا تے پٹھانیا وی اپنے
نال ہور منڈیاں نوں لے کے اسدے مگر مگر جا رہے
سن۔رستے وچ اوہ ہور لوکاں نوں وی مسیت وچ اک کاخر دے
پرویش کرن بارے سچیت کردے جا رہے سن۔
شِوچَرن مسیت اندر چلا گیا۔اندر بہت شانتی سی۔اوہ
مانسک طور تے اتھے آ کے ہمیشہ ہی سکون جیہا محسوس
کردا سی۔اوہ شانتی تے سکون نال نماز ادا کر رہیا سی۔مسیت
اندر حاضر لوکاں دی موجودگی اسدی مانسک شانتی نوں ہور
وی ہاں پکھی ہنگارا دے رہی سی پر باہر اکتر ہوئی بھیڑ
کھچیاں دھارمک لکیراں نوں ہور پکیرا کرکے اپنا الو سدھا
کرنا چاہندی سی۔اسنوں باہروں آؤندیاں اچیاں اچیاں آوازاں سن
کے گھبراہٹ جیہی محسوس ہون لگ پئی۔اسنوں انج لگدا سی
جویں اسدی مانسک شانتی وچ اج جواربھاٹا آؤن والا ہووے۔
136
اوہ جیوں ہی گھبراہٹ جیہی وچ ہی من دی شاتی نوں
اشانتچت لے کے مسیت توں باہر نکلیا تاں پٹھانیئے نے بھیڑ
دے اگے ہوندیاں سوال کیتا،
“توں اتھے کیہ کرداں اوئے ؟”
“میں تاں نماز ادا کرن آیا سی۔” شِوچَرن نے بڑی حلیمی
جیہی نال جواب دتا۔
“توں تاں ہندو ایں۔”
“میں مسلمان وکیل محمد دا پتر ہاں تے میری پرورش
مسلمان پریوار وچ ہی ہوئی آ۔”
“میں پریوار دی گل نی کردا،توں مسلمان ایں ؟” بھیڑ وی
پٹھانیئے دی ہاں وچ ہاں ملا رہی سی۔
“ہاں میں مسلمان ہاں۔”
“پر تیرا ناں تاں شِوچَرن اے۔”
“ناں کسے انسان دی دھارمک پچھان نہیں ہوندی،ہر
جاگدی ضمیر والا انسان پکا تے سچا مسلمان وی ہو سکدا ہے
تے ہندو وی،سکھ وی ہو سکدا تے عیسائی وی۔انسانیت والا
منکھ ہر مذہب لئی انسانیت رکھدا......میں تاں پھیر اﷲ دی
بندگی کردا جوان ہویاں۔”
“تیری زبان اتھے وی نی رکدی،چل دکھا کہ توں مسلمان
ایں۔”
137
“پر میں ایہہ کویں دکھا سکداں ؟” اسنے حیرانی بھرے
لہجے وچ کیہا تاں بھیڑ وی اسنوں ثابت کرن لئی للکار رہی
سی۔
“اچھا ایہہ وی دسنا پؤُ ؟” بھیڑ ‘چوں اکٹھیاں ہی آوازاں
آئیاں۔
“ایس کاخر نوں اینا وی نی پتہ۔”
دیکھدے ہی دیکھدے ساری بھیڑ اس اتے انج جھپٹ پئی
سی جویں لیلے نوں بھیڑیئے ٹٹ کے پے جان۔چارے پاسے ہاہا
کارا مچ گئی۔لوک گلی وچ اسنوں گھڑیسی پھر رہے سن۔اسدے
سارے کپڑے پاڑ دتے گئے۔اسدے متھے ‘چوں خون وگ رہیا
سی تے اوہ اتھوں نکلن دی بے کار کوشش کر رہیا سی پر سبھ
کچھ اسدے وس توں باہر ہو چکیا سی۔اسدے تیڑ پھٹی ہوئی
پینٹ لمک رہی سی۔ اسدے قمیض دے لوکاں نے رومال بنا
دتے سن۔دیکھدے ہی دیکھدے اسنوں الکھ ننگا کر دتا گیا۔اسدے
نڑیووں بھیڑ نوں چیردا ہویا اک اچی آواز وچ نعرہ گونجیا
“ایہہ کافر اے۔”
بس پھر کیہ سی پلاں چ ہی اسدے سارے انگاں نوں لہو
نال لتھپتھ کر دتا سی۔
اوہ شِوچَرن توں گلزاری تاں بچپن وچ اسانی نال ہی بن گیا
سی پر ‘سنت’ ورگی رسم بارے وکیلے نے کدے سوچیا نہیں
سی تے آشا اس توں واکخ نہیں سی۔شِوچَرن بچپن توں ہی خود
138
نوں گلزاری کہاؤن وچ خوشی محسوس کردا سی تے مسلمان
بنن وچ چاء وی محسوس کردا سی کیونکہ اسدا بھگوان خود
وکیلا اک مسلمان سی۔پر اج اسنوں مسلمان ثابت کرن لئی اینا
وڈا امتحان دینا پویگا شاید ہی کدے اسنے اس بارے سوچیا ہونا۔
بھیڑ دی ہاہا کارا نے دنگیاں ورگا ماحول بنا دتا سی۔کالج
تک جدوں ایہہ چیک پکار پہنچی تاں گوکھے تے سکندر نوں
ایہہ گل سمجھن وچ بہتی دیر نہ لگی۔شِوچَرن دے خیال نے
اوہناں نوں چنتا وچ پا دتا۔اوہ جدوں تک اتھے پہنچے تاں بھیڑ
کھسک چکی سی اتے گھدا تے پٹھانیا وی اپنا انڈین چوکھٹا فٹ
کرکے رفو چکر ہو چکے سن۔شِوچَرن لہو دی لوتھ بنیا مسیت
والی گلی وچ پیا تڑف رہیا سی۔سکندر نے شِوچَرن نوں دیکھ
کے دہتھڑا ماریا، “مارتا اوئے ظالماں نے۔”
سکندر تے گوکھے نے اپنیاں اپنیاں قمیضاں اتار کے اس
نوں تن توں کج لیا سی۔اوہ دوویں ہی خون وچ لتھ پتھ ہو گئے
سن۔لہو دی لوتھ نوں چکی دھاہاں ماردے سرکاری ہسپتال ول
نوں جا رہے سن۔بھیڑ اوہناں دے نال جڑدی ہی جا رہی
سی۔پولیس نے سارے ہی شہر نوں ہور انسکھاویں گھٹنا دے ڈر
توں چھاؤنی وچ بدل دتا سی۔اسنں سدھا ہی ایمرجینسی وچ لجایا
گیا۔شرما جی سمیت کالج دا بہتا سٹاخ وی اتھے پہنچ چکیا سی
تے اسلم وی اک نکرے جہے کھڑا اندروں پھٹ رہی اگمی
خوشی نوں دبا کے ہمدردی پرگٹ کرن دا جتن کر رہیا سی۔
139
سارے کالج دے ودیارتھی ساہ روکی ہسپتال دے لائن وچ
بیٹھے اسدی تندرستی لئی ارداس کر رہے سن کیونکہ اوہ دلاں
تے راج کرن والا گبھرو سی جو ہر اِک دیاں تکلیفاں نوں سچ
نال ہی ڈیک لا کے پین دی سمرتھا رکھدا سی۔کُلوِیر میڈم نے آ
کے دسیا تاں گگن ایہہ سندے سار ہی کالج دے گیٹ تے ہی
ادھ بے ہوش جیہی ہو گئی۔اس لئی اوہ ہورناں کڑیاں نال اسنوں
اپنے گھر چھڈ آئی۔اوہ بھاویں ہسپتال آؤن دی ضد کر رہی سی
پر اسدی حالت وی پوری ستھر نہیں سی۔سلطان وکیلے نوں لے
کے ہسپتال پہنچ چکیا سی۔ڈاکٹر کئی گھنٹے جد وجہد کرن
اپرنت باہر آ گئے سن پر اسدی حالت اجے وی خطرے وچ ہی
دسی جا رہی سی۔
گگن دا تایا تے اسدے پتا جی گگن کول پہنچ چکے سن۔تن
چارن گھنٹیاں وچ ہی سارے شہر دی بھیڑ ہسپتال اگے جڑ
چکی سی۔لوکاں نوں جدوں وکیلے دے شِوچَرن نال رشتے دا
پتہ لگیا تاں مسلم لوک وی ہن شِوچَرن لئی دعاواں کر رہے
سن۔
جھگیاں دے واسی وی اپنیاں ٹبریاں سمیت شِوچَرن دے
تندرست ہون دی خبر نوں سنن لئی کاہلے سن۔چارے پاسے
پولیس ہرل ہرل کردی پھردی سی پر دھرم دے ٹھیکیداراں نوں
اس گل دی سمجھ نہیں پے رہی سی کہ کس دھرم دیاں
بھاوناواں نوں ٹھیس پہنچائی گئی ہے۔شاید ایہہ دھارمک دچتی
140
ہی اگلی ماڑی گھٹنا نہ واپرن دا سبب سی نہیں تاں ووٹاں دی
عادت ہی بن گئی ہے،مصلے نوں الجھا کے سیاسی لاہا لین
دی۔اتھے شِوچَرن دی شخصیت نے انڈین چوکھٹے نوں وی
انخٹ کرکے رکھ دتا سی۔
وکیلا چپ چاپ سوچاں وچ ڈبیا بیٹھا سی تے خود نوں
کوس رہیا سی،”میں شِوچَرن نوں من توں تاں بھاویں گلزاری
بنا دتا سی پر تن توں اجے وی اوہ گنگا جمنا دے سنگم ورگا
ہی سی،کاش! میں شِوچَرن نوں شِوچَرن ہی رہن دتا ہندا۔”
اوہ بیٹھا سوچ ہی رہیا سی تاں گوکھے نے نرس نوں بینتی
کیتی کہ اسدا ابا اسنوں کھڑکی دے شیشے راہیں ہی دیکھنا
چاہندا ہے تاں وکیلا شِوچَرن نوں دیکھ کے اکدم تربھک جہے
گیا۔اسنوں اوہ درش اکھاں اگے گھمن لگ گیا۔جدوں آشا دے
ہندو دھرم دی ہون کارن مسلم رہُ ریتاں دے وچ شامل ہون دی
ضد تے گہِ گچ لڑائی ہوئی سی تے وکیلے دا سر پاٹ گیا سی
۔وکیلے دے ابو توں ایہہ صدمہ سہار نہ ہویا تے اسنوں ادھ
رنگ دا دورہ پے گیا تے اوہ چھماہیں منجے تے پیے کے اﷲ
نوں پیارا ہو گیا سی۔
سمیں دی اس کڑواہٹ دی یاد وچ ہن شِوچَرن نوں دیکھ
کے اسدے نینوں ہنجھو وہِ ترے تے ہن اوہ اپنے پتا دے درد
نوں باخوبی محسوس کر رہیا سی۔ اسے وقت ہی نرس نے
شِوچَرن دے ہوش وچ آؤن دی خبر اوہناں نوں آ دسی۔
141
جدوں وکیلے نوں سکندر تے گوکھا اندر لجا رہے سن تاں
بھیڑ وچوں ارداساں تے دعاواں اسدے کنیں پے رہیاں سن۔بھیڑ
نے ثابت کر دتا سی کہ شِوچَرن سچ مچ لوکاں دے دلاں دا
مسیحا ہے۔ہولی ہولی بھیڑ گھٹدی گئی۔ہن اوہ ہوش وچ سی پر
زخماں دی چیس اس لئی اسیہہ ہو رہی سی۔
میڈم کُلوِیر جدوں اندر آئی تاں وکیلا وی اس کول ہی بیٹھا
سی۔میڈم نوں دیکھ کے شِوچَرن دیاں اکھاں وچ چمک آ گئی۔پر
اسدیاں سوالیا نظراں میڈم نوں کئی سوال کر رہیاں سن تاں
اوہناں دے جواب وچ میڈم نے سرخ اینا ہی کیہا،”توں وکیل دی
محبت دا بیء ایں پترا! موت تینوں کویں ہرا سکدی اے ؟”
سن کے وکیلا اکدم کھڑا ہو گیا۔اوہ میڈم نوں سوال کرن ہی
لگیا سی کہ اسے سمیں گگن نال اسدے پتا جی تے تایا جی پج
گئے۔گگن دیاں بھباں تے کرلاہٹ نے شِوچَرن نوں حوصلہ
رکھن لئی مجبور کر دتا سی۔
ہر کوئی اس لئی دعاواں منگ رہیا سی۔بھیڑ دوارا کیتی
گئی سناخت دے ادھار اپر گھدے تے پٹھانیئے نوں دنگے
کرواؤن دی سازش تحت تے ارادہ قتل دیاں دھاراواں لا کے
گرختار کیتا جا چکیا سی۔
پر ہن سچے سچے اکثر رن یودھ سنگھ ایس.ایس.پی دی
بدلی کروا کے جھولی چک اکثر نوں جائن کروا دتا گیا سی۔
142
کُلوِیر نے شِوچَرن نوں اپنے گھر ہی علاج لئی رکھ لیا
سی۔اوہ کالج دے نال لگدی گلی وچ ہی رہندی سی۔
وکیلا اج جدوں کُلوِیر میڈم دے گھر پہنچیا تاں شِوچَرن
پورچ وچ بیٹھا کتاب پڑھ رہیا سی۔وکیلے نے اس کول بیٹھ کے
اسدا حال چال پچھیا پر کُلوِیر نوں دیکھ کے اسدے من وچ
اسدے کہے بول،”توں وکیل دی محبت دا بیء ایں پترا!” وار
وار آ رہے سن۔اسنے جھجکدے جہے میڈم نوں سوال
کیتا،”تسیں وکیلے تے وکیلے دی محبت نوں کویں جاندے ہو
جی ؟”
کُلوِیر ایہہ سن کے ٹھٹھمبر جہے گئی تے پھر سنبھلدی
ہوئی بولی،”میں وکیل دی محبت آشا نوں بہت نیڑیوں جاندی
ہاں،اسیں اکٹھیاں ہی پڑھیاں سی...میں شِوچَرن بارے تاں نہیں
سی جاندی پر محسوس ہمیشہ کردی سی کہ ضرور ساڈا دوہاں
دا کوئی نیڑے دا ساک اے...ایہہ سبھ اس دن تہانوں مل کے
یقین وچ بدل گیا سی۔میں چنگیر توں ہی ہاں۔کئی سالاں توں
اتھے ہی پڑھاؤندی ہاں تے اتھے ہی رہندی ہاں۔شِوچَرن سچ مچ
تہاڈے دوہاں دی شخصیت دا سمیل اے۔”
وکیلے نوں اپنے آپ تے مان محسوس ہو رہیا
سی۔شِوچَرن نوں وی ہن کُلوِیر اسدی ماں ورگی لگن لگ گئی
سی۔اسدی گلوکڑی ‘چوں ہن اسنوں ماں ورگا نگھ محسوس ہوندا
143
سی۔اوہ خود نوں خوش قسمت سمجھ رہیا سی کیونکہ ماں تے
گورو دے سمیل والی شخصیت ہن اسدے انگ سنگ سی ۔
*
11
“گاگو پُت! شِوچَرن دا حال دیکھ کے مینوں تیری ڈاڈھی
فکر ہون لگ پئی اے،تیرے پتا جی وی کئی دناں توں اسے
چنتا وچ بے آرامی جیہی محسوس کر رہے نیں۔”
“ماتا جی! سچ دساں......مینوں وی فکر جیہی تاں ہون لگ
پئی اے،شِوچَرن ورگی شخصیت فلاں لایق ہے نہ کہ کنڈیاں
144
دے،پر دشٹاں نے وچارے نوں مارن وچ کوئی کسر نی
چھڈی،ایہہ سبھ اوہناں کتیاں دی ہی دین اے۔”
“کنا دی دھیے ؟”
“اوہی جو جیل چ نے جھولی چک ،دلال. . . . . . حرام
زادے ۔ “
“توں بچ کے رہیں پت! جناں دا بیء نعش ہوجے اوہناں دا
وشواس نی کریدا۔”
ماں دیاں گلاں ‘چوں ممتا تے فکر دوویں جھلک رہے سن۔
بھاویں گھدا تے پٹھانیا ہن جیل وچ سن پر پتہ نی کیوں
گگن دے من نوں ایہہ بھروسہ نہیں سی کہ اوہ زیادہ دیر جیل
وچ رہنگے۔اوہ یوراج تے اسلم دی نیئت نوں فنکشن والے دن
ہی بھانپ گئی سی۔ہن پولیس وی اوہناں دی ہی بولی بولدی سی۔
گگن دے سارے پریوار نوں شِوچَرن نال ہوئی اس درگھٹنا
نے جھنجوڑ کے رکھ دتا سی۔
بیربل وی شِوچَرن بارے کہہ رہیا سی،”بئی جنے لوک
اسدی تکلیف چ اس نال کھڑے سی،آہ بھین مراگے نیتا ساری
عمر نی ‘کٹھے کر سکدے.....بھگوان اسدی عمر لمی کرے۔”
گگن دا پتا وی ہنگارا بھر رہیا سی۔گگن نوں شِوچَرن
بارے سوہنیاں سوہنیاں گلاں سن کے سکون جیہا آ رہیا
سی۔اسدا چہرہ خوشی نال ادوں ہور وی سوہا ہو گیا جدوں
اسدے تائے نے کیہا،”بئی غریباں دیاں دعاواں رب ہندیا
145
نے،لوکاں دے مونہوں گاگو دھی لئی وی ‘سیساں ہی نکلدیاں
سن۔”
اسدا پتا ایہہ گل سن کے ہور وی حیران ہو گیا کہ بیربل
وی دھیاں نوں اینا پیار تے ستکار دے سکدا۔اوہ اس ویلے تاں
ہور وی پسیجیا گیا جدوں اوہ تردا ہویا آکھ گیا سی،”کیہدا دل
کردا دھیاں نوں مارن نوں، بھیڑی دنیاں دا ڈر ہی قتل کروا
دندا۔”
اسنے ترے جاندے نے ہؤنکا لیا۔ایہہ سبھ گگن نے وی
کولوں لنگھدی نے سن لیا سی۔بیربل دیاں گلاں سن کے اج گگن
دا من کیتا کہ اوہ اسدے گل لگ کے اسنوں اوہ پیار تے ستکار
دیوے جو کدے وی اسنے اسنوں نہیں دتا سی۔
شِوچَرن جنے دن ہسپتال رہا،اونے دن ہی دانہ منڈی وچ
رہن والے لوکاں دی بھیڑ لگی رہی۔اوہ بھاویں کول آؤن توں
ہچکچاؤندے رہے پر اوہناں دی روزانہ دی حاضری شِوچَرن
پرتی ڈاہڈھے موہ دا پرگٹاوا سی۔
شِوچَرن دے سکول دا مورچہ ہن سلطان تے اسدے
ساتھیاں نے سنبھال کے ایہہ ثابت کر دتا سی کہ ججھارو لوک
کھبل دیاں تڑھاں ورگے ہوندے ہن،جنہاں نوں جنا مرضی ختم
کر لؤ پھر وی کسے نہ کسے طریقے ایہناں دی کوئی نہ کوئی
تڑھ فٹ ہی آؤندی ہے۔
146
تھوڑی تندرستی مگروں وکیلا شِوچَرن نوں جاگووال لے
آیا۔ایہ ماں باپ دوہاں دا پیار نبھاؤندا اسدی سیوا کر رہیا سی۔اوہ
دودھ گرم کردا اسدی تکلیف بارے سوچ کے اپنا دل چھوٹا کر
رہیا سی،”میں کدے دھرم نوں انسانیت توں وڈا نہیں سی
سمجھدا،انسانیت تاں سارے دھرماں کرماں دا سنیوگ ہوندی
اے پر کیہ پتہ سی لوک ......من توں مذہبی ہون دی تھاں تن
توں دھارمک ہون نوں ودھیرے ترجیح دیندے نے،کنا وڈا
سنتاپ بھوگیا میرے گلزاری نے۔”
اوہ سوچدا وکیلاں دی یاد وچ کھو گیا جدوں اوہ شِوچَرن
بارے گلاں کر رہی ہوندی ہے۔
“شِوچَرن نوں تسیں گلزاری بنا کے میری روح نوں سکون
دتا اے،پر ہن میرا من کردا میں تہاڈی جھولی وچ اک ہور
گلزاری ورگا ہی توہخا پا دیواں۔”
“اچھا! ایہہ کیوں تے کویں سوچیا ؟”
“تسیں میری زندگی نوں چار چن لائے نے،میں اک چن
تہاڈی زندگی لئی نہیں دے سکدی ؟”
“پر..موہترما! اس چن دی کدے سنبھاونا نہیں ہو سکدی۔”
“کیوں نہیں ہو سکدی جناب ؟” وکیلاں نے اسنوں باہاں دا
ولیواں پاؤندی نے شرارتی انداز وچ کیہا۔
“بس یار، میں تیرے نال وعدہ خلافی نہیں کر سکدا۔”
147
“اوہ اس سمیں دی لوڑ سی...ہن... ایہہ اس سمیں دی لوڑ
آ۔”
“میں گلزاری لئی اپنا سبھ کچھ تیاگ دتا، اس لئی ایہہ
ممکن نہیں۔”
“مینوں نی پتہ ...کیہ تیاگ دتا ؟”
“اس سنبھاونا والا سبھ...کچھ۔”
“سبھ کچھ.. مطلب ۔ “
“سبھ. . . . . . کچھ ۔ “
اسنے وکیلاں دا ہتھ پھڑ کے اسدیاں اکھاں وچ اکھاں پا
دتیاں اتے پھر دوجے پاسے مُونہہ گھما لیا تاں وکیلاں نے اسدا
مُونہہ دوویں ہتھاں وچ لے کے اپنے ول گھماؤندیاں پچھیا،
“دسو تاں صحیح...کیہ چھپا رہے ہو میتھوں ؟”
“وکیلاں!...میں تیرے نال کیتے وعدے نوں پورا کرن
لئی.....اپنی نسبندی کروا دتی سی۔”
سندے سار ہی وکیلاں دے مونہوں حیرانی نال نکلیا،”اینی
وڈی قربانی!”
اک طرحاں نال اسدی چیک ہی نکل گئی۔
اوہ اٹھن لگی تاں چکر کھا کے ٹیبل ول نوں ٹیڈھی ہو گئی
تے ٹیبل تے پئے سارے بھانڈے ٹن ٹن کردے دور تک رڑھ
گئے۔اس ٹن ٹن دے خیال نے ہی اسدی سوچاں دی لڑی نوں
توڑ دتا ۔ہن اسنے دیکھیا کہ دودھ دا ابال پتیلی توں اسدے پیراں
148
تک پہنچ چکا سی۔اوہ اپنیاں نم اکھاں نوں پونجھدا شِوچَرن ول
نوں جا رہیا سی۔
گگن وی اپنے بیربل تائے نال شِوچَرن دا پتہ لین لئی
جاگووال آئی۔اسدا تایا وی وکیلے تے شِوچَرن نوں مل کے بہت
خوش ہویا۔گگن نوں مل کے شِوچَرن نوں انج لگیا جویں اسدے
الھے زخماں تے وی فرینڈ آ گیا ہووے۔اوہ وی اسنوں ٹکٹکی
لا کے انج ویہندی رہی جویں اسدیاں ساریاں ہی تکلیفاں نوں
آپنیا اکھاں نال ہی دور کرنا چاہندی ہووے۔
شِوچَرن ہن کافی ٹھیک ہو گیا سی۔کالج وی جان لگ گیا
سی تے کدی کدی گگن نال کپاہ منڈی سکول وچ وی گیڑا مار
آؤندا۔جس دن اوہ ٹھیک ہون توں بعد پہلی وار کپاہ منڈی گیا تاں
بچے تے اوہناں دے ماپیاں نے اینی محبت نال سواگت کیتا کہ
اسنوں انج لگیا جویں اوہناں دے پیار تے دعاواں نے ہی اسنوں
جیون دان دتا ہووے۔
اسلم ہریاں دے شِوچَرن نوں مارن دے یتن ورگے
ورودھی کارج نے اسنوں تے اسدے ساتھیاں نوں چمکدے
ستارے بنا دتا سی۔اس کم وچ میڈیئے دی بھومکا وی سارتھک
رہی سی جدوں کہ وکاؤ بولی کدے لوریاں دا احساس نہیں
کرواؤندی ہندی۔
149
کالج وچ پیپراں اپرنت نویاں جماعتاں شروع ہو رہیاں سن
۔سکندر ،گوکھا ،شِوچَرن تے گگن ہن بی.اے دے تیجے سال
وچ داخل ہو گئے سن۔کالج وچ اوہناں دی ہن طوطی بولدی
سی۔گھدے تے پٹھانیا دے جیلھ جان کرکے اسلم تے اوہناں دے
ساتھیاں دے ہن حوصلے ٹٹے جہے گئے سن۔بہتے پڑھن ہاراں
نے اوہناں نال میل جول وی بند کر دتا سی۔اوہ جویں لوک
کہندے ہوندے نے کہ سپ کنج لاہن پچھوں سست جیہا ہو جاندا
ہے۔اوہ اس طرحاں ہی لگ رہے سن پر سپ کدوں پھن کھڑا
کر لوے اسدا وی کوئی بھروسہ نہیں کیتا جا سکدا سی۔
پرنس وی کالج وچ نواں نواں داخل ہویا سی۔اوہ شِوچَرن
نوں ملن وچ بہت دلچسپی جیہی دکھا رہیا سی۔کئی واری اسنے
اس نال گل وی کرنی چاہی پر اوہ پھر نیڑے آ کے چپ جیہی
وٹ لیندا سی۔اسنے کالج وچ ہوراں پڑھن ہاراں توں وی
شِوچَرن بارے پچھ پڑتال کیتی۔ سبھ پتہ کرن مگروں وی اسنے
کوئی گل سانجھی نہیں کیتی سی۔
پرنس رام پوے توں مزدور پریوار دا لڑکا سی۔اسدا
باپو،گردھاری لال بانیئے دی آڑھت دی دکان تے نوکری کردا
سی۔بانیئے دے منڈے دی رام پوے دے مین بازار وچ پرچون
دی دوکان سی۔پرنس اپنے پریوار دی آرتھک مدد لئی پرچون
دی دوکان تے چلیا جاندا سی۔
150
اک دن اسنوں گردھاری دے منڈے نے پرانے مکان وچوں
دوکان دا سامان لین لئی موٹر سیکل والی ٹرالی جیہی دے کے
بھیج دتا،نال ہی چھوٹو اس نال چلیا گیا،جہڑا کہ اس دوکان تے
چراں توں کم کردا سی۔اوہناں نے اک گلی دے باہر ہی موٹر
سائکل روک دتی تے آپ دونوں گلی وچلے مکان وچ چلے
گئے۔
مکان نوں باہروں جندرا وجیا ہویا سی۔جندرا کھولھیا تاں
چھت تے پئے لوہے دے جال وچوں روشنی آ رہی سی۔جندرے
توں تاں انج لگدا سی جویں کئی دن بعد کھولھیا ہووےگا پر گھر
دے اندرلی سخائی اتھے کسے دے رہن دا سنکیت دے رہی
سی۔چھت تے ہوندی پیڑچال تے بھانڈیاں دے کھڑاک نے
پرنس نوں ششوپنج وچ پا دتا سی۔اوہ سوچ رہیا سی،”باہروں
زندرا تے اندروں کسے دی رہائش کس طرحاں سنبھوَ ہو
سکدی ہے؟”
اوہ جکو تقی کردا ہویا چھت تے جان ہی لگیا سی کہ
چھوٹو نے جلدی جان لئی آواز مار دتی۔چھوٹو پوڑیاں توں
اسدی بانہہ پھڑ کے ہیٹھاں لے آیا۔اوہناں نے سامان چکیا تے
گھر نوں باہروں جندرا مار کے،موٹر سیکل چک کے دوکان
نوں پرت آئے۔پرنس دا دھیان اجے وی گھر دی چھت تے
سی۔”باہر جندرا تے اندر رہائش” والی گل اس لئی اک گجھا
151
بھید بن گئی سی۔اس دن اوہ گھر آ کے وی سوچدا رہیا پر اسنے
اپنے باپو توں اس بارے پچھنا واجب نہیں سمجھیا۔
اس مکان وچوں سامان لے کے آؤنا کوئی پکا کارز نہیں
سی کیونکہ اتھے تاں وادھو جیہا سامان ہی رکھیا ہوندا
سی۔قیمتاں دے ودھن گھٹن دی سنبھاونا اس گھر نوں خالی اتے
لوڑ توں زیادہ بھر دندی سی۔کئی دناں بعد اج پھر پرنس چھوٹو
نال سامان لے کے آؤن لئی اسے پرانے گھر وچ گیا۔اج اسدی
کاہل اسنوں تیزی نال مکان ول کھچ کے لجا رہی سی۔چھوٹو
سامان اکٹھا کرن لگ گیا تے پرنس موقع پا کے جلدی نال
پوڑیاں چڑھ کے چھت تے چلا گیا۔۔اسدا چھت اپر رہائش ہون
دا شک اس سمیں یقین وچ بدل گیا،جدوں اوہ ساہمنے اک
بزرگ عورت نوں،فروری مہینے دی کوسی کوسی دھپ وچ
اک بزرگ دے سر تے تیل مالش کردی نوں دیکھدا ہے۔اسنوں
دیکھ کے بزرگ مرد کندھ دا سہارا لے کے بیٹھ گیا اتے
عورت حیران ہوندی بولی،”کی گل ہے پتر ؟”
سدے سوال دا اسنوں جدوں کوئی جواب نہیں اؤڑیا تاں اوہ
ہکلاؤندا جیہا بولیا، “میں..میں ..میں تاں جی سامان لین آیا
سی۔”
اوہ پچھے مڑن لگیا تاں اسنے ساہمنے چوبارے وچ
تصویر لگی ہوئی دیکھی،جس تے ‘سورگواسی چرنجی لال’
لکھیا ہویا سی۔چھوٹو دیاں آوازاں سن کے اوہ تیزی نال ہیٹھاں
152
اتر گیا۔چھوٹو نے اسدے اپر جان تے ناراضگی پرگٹائی پر
اسنے ترلے جہے نال اسنوں دوکان تے نہ دسن لئی منا لیا
سی۔
ہن جدوں دا اوہ کالج لگیا سی۔اوہ شِوچَرن نوں دیکھ کے
ہر وار ایہی محسوس کردا سی جویں اوہ اسنوں بہت چنگی
طرحاں جاندا ہووے۔پرنس اپنی ایہہ شک کڈھن لئی اسدی پیڑ
نپدا رہندا سی۔اک دن گگن تے شِوچَرن جدوں کالج توں نکل
رہے سی تاں اوہناں دے پچھے پچھے پرنس وی آ رہیا سی۔اوہ
دوویں بانساں والے مورچے والی گلی ہو کے اگے چوڑا بازار
ہوندے ہوئے کچا کالج روڈ تے جا چڑھے۔پرنس بس سٹینڈ
جان دی بجائ ہمیشہ ہی کچہری چونک توں رام پوے والی بس
پھڑدا ہوندا سی۔بس سٹینڈ بھاویں اسنوں نیڑے پیندا سی پر
کچہری چونک والی واٹ ہن اسدے پیریں لگ گئی سی۔
اوہ اجے کچا کالج روڈ تے تھوڑی دور ہی گئے
سی۔اوہناں نوں پرنس دے پچھے آؤن دا کوئی وی خیال نہیں
سی۔جدوں اوہ ٹیلیخون ایکسچینج دے کول آ رہے ٹرک نوں
پاس کرواؤن لئی رکے تاں پرنس وی اوہناں دے نال رل گیا۔اس
نے کول جا کے شِوچَرن نوں ہولی جیہی پچھیا،”بائی! تسیں رام
پوے توں ہو ؟”
“نہیں،میں تاں جاگووال توں ہاں۔” حیران جیہا ہو کے
شِوچَرن نے جواب دتا۔
153
“اچھا جی! تاں پھر ٹھیک آ۔” آکھ کے اوہ تیزی نال کچہری
ول نوں چلیا گیا پر اسدی بھٹکنا اجے وی شانت نہیں سی ہوئی۔
گگن تے شِوچَرن بچیاں کول کپاہ منڈی چلے گئے۔شِوچَرن
جدوں ماڑے حالاتاں وچوں گزریا سی تاں اسنے ایہناں لوکاں
نوں اس لئی دعاواں کردے بہت نیڑیوں تکیا سی۔اسدا موہ ہن
ایہناں لوکاں نال ہور وی گہرا ہو گیا سی۔
شِوچَرن دی محبتی سانجھ گگن لئی عشقَ حقیقی ہو گئی
سی۔اوہ دل دیاں دھڑکناں نوں وی اینی سنجیدگی نال سانبھ کے
رکھدی کہ کتے اسدے کنیں نہ پے جان کیونکہ اوہ ہنے ہی
شِوچَرن دے پیراں وچ محبتی بیڑیاں پا کے اسنوں منزلاں توں
دور نہیں سی کرنا چاہندی۔اسنوں پتہ سی کہ اسنے وی شِوچَرن
دی دھڑکن چ رین بسیرا کر رکھیا ہے۔
اوہ دوویں بچیاں نوں پڑھاؤن پچھوں بس سٹینڈ جا کے
منال والی بس چڑھ گئے۔بس چ بیٹھ کے گگن نے اسنوں
پچھیا،”رام پوے بارے اوہ منڈا کیہ کہہ رہیا سی ؟”
“مینوں تاں آپ نی سمجھ آئی،کہندا سی،توں رام پوے توں
آں ؟”
اوہ دوویں گلاں کردے رہے۔گگن کھرمانی دے بس اڈے
تے اتر گئی۔اتھے اسدا بیربل تایا اسنوں لین لئی کھڑا سی۔ہن
بیربل تے گگن دا تائے بھتیجی والا رشتہ بہت گوڑہا ہو گیا سی
154
کیونکہ ہن اوہ بیربل دے اندرلے سہج انسان نوں بہت ہی
نیڑیوں دیکھ چکی سی۔
شِوچَرن بس وچ بیٹھا منال ول نوں جا رہیا سی۔اوہ ایہہ ہی
سوچی جا رہیا سی کہ پرنس نے اسنوں اس طرحاں کیوں
پچھیا۔اوہ اپنے آپ نال ہی گلاں کردا رہیا تے اخیر منال دے
اڈے تے جا اتریا۔اوہ تر کے مٹھی وال دے راہ ہو کے دن دے
چھپاء نال جاگووال پہنچ گیا۔
جدوں اوہ دروازیوں اندر لنگھیا تاں سکندر بیٹھا اسدے ابو
نال چاہ پی رہیا سی۔وکیلا اسنوں دیکھدے ہی اٹھ کھڑیا تے
اسنوں بیٹھدے نوں ہی پانی دا گلاس لیا پھڑایا۔شِوچَرن نے
گلاس پھڑدے نے کیہا،”ابو شری کنی وار کیہا تہانوں کہ میں
پانی خود ہی پی لیا کراں گا،تسیں تاں پہلاں ہی میری بتھیری
سیوا کر چکے ہو،میں اپنی واری پتہ نی نبھا پاوانگا کہ نہیں۔”
“ہور بائی سکندر کیہ حالَ آ ؟” اسنے گلاس ہیٹھاں رکھدے
ہوئے سکندر دے موڈھے تے ہتھ رکھدے کے کیہا۔
“ٹھیک آ بائی،سبھ ودھیا...توں سنا۔”
“بس ٹھیک آ،آہ لے تیرے نوٹس۔” اسنے لخاخا سکندر نوں
پھڑاؤندیاں کیہا۔
سکندر کمپیوٹر دا کم کرکے پریوار دا خرچہ چلاؤندا سی
تے شِوچَرن اسنوں پروفیسراں تے دوستاں کولوں نوٹس اکتر
کرکے لیا دیندا سی۔ سکندر نے شِوچَرن توں نوٹس لئے اتے
155
سائکل چک کے چھاپے نوں تر پیا پر دروازے کول جا کے
سیکل کھڑا کے پھر واپس آ گیا،”یار میں تاں دسنا ہی بھل گیا
سی،اپنا گوکھا بائی کمال کری جاندا۔کل چھاپے سکول وچ
بچیاں نوں وردیاں تے سٹیشنری ونڈی تے لوڑوند پڑھن ہاراں
دی خیس بھرن لئی وی کہہ دتا۔”
“واہ بئی واہ! ساڈا شرارتی یار وی کمال دا نکلیا۔”
“سٹیج توں جہڑی گل اسنے آکھی،سن کے میری تاں روح
ہی گد گد ہو گئی،کہندا میرا تاں استاد شِوچَرن ہی آ،میں تاں
اوہدیاں پیڑاں نپدا ہی کری جانا ایہو جہے کم۔”
“اچھا! جؤندے رہو یارو،بس تہاڈے جہے ساتھیاں دا
پیار،دعاواں تے موڈھے نال موڈھا لا کے کھڑنا ہی مینوں
پریرت کردا۔” کہندیاں اسنے چھاتی پھلا لئی۔
“اچھا، میں چلداں۔” کہہ کے سکندر چھاپے دے راہ پے
گیا۔
شِوچَرن اندر گیا تاں وکیلا روٹیاں پکا رہیا سی۔اسنے
شِوچَرن نوں آواز ماردے کیہا،”گلزاری پت! روٹی نالو نالو کھا
لے،سویر دی کھادھی ہونی آں تیری۔”
“ہاں جی کھا لینا۔” اسنے کپڑے بدلدے نے اندروں ہی
جواب دتا۔
“تیرا وئہ وی ہن جلدی کر دینا،کدوں تک کھائی جائیں گا
اپنے پیو دیاں کھنگر جہیاں منیاں۔”
156
“تیرے ہتھ والی روٹی، باپو! مینوں چوری لگدی آ،تیرے
بناں دنیاں ایہہ ساری، مینوں ادھوری لگدی آ۔”
شِوچَرن دے بول سن کے وکیلے دے چہرے تے رونق آ
گئی۔اسنے روٹی پاؤندے نے وکیلے دے نیڑے ہندیاں
کیہا،”کوئی نہ ابو جی کروا لوانگے ویاہ وی،اجے تاں بہت کچھ
کرنا باقی آ۔”
دوہاں نے روٹی کھاہدی۔اج کئی دناں بعد رج کے گلاں
کیتیاں تے پھر کوٹھے تے منجے چڑھائے اتے تاریاں بھرے
اسمان دی گود وچ سوں گئے۔
“شِوچَرن پت! اپنے ابو دا خیال رکھیں،ایہہ دیوتا پرش
انسان اے، ساری زندگی تے زندگی دے چاء اہنے ساڈے
لیکھے لا دتے نے،اس مرد نے گلزاری لئی اپنے ‘چوں خود
نوں ہی منخی کرتا سی۔”
“ہاں امی، میں پورا خیال رکھوں...پر تہانوں وی کچھ نی
ہندا۔”
“نہی پت،میرے اندروں سبھ کچھ گل چکیا اے، ایہہ نامراد
ٹی.بی مینوں تھوڈے توں دور لجا رہی آ......پت اک گل
ہور،رام پوے تیرے دادا دادی جؤندے نے اجیے،نہوآں نالوں
ماس نی ٹٹدا ہندا۔اوہناں دا وی پتہ لے لئیں،ٹٹگے ہونے آں اوہ
وی......پت پوتیاں دے وچھوڑے پتھراں نوں وی گال دیندے
نے......آہو رام پوے جا آئیں کدے...۔”
157
شِوچَرن ابھڑواہے اٹھیا۔اسنوں بینڈیاں دی ٹیں ٹیں تے کتیاں
دے بھوکن دی آواز توں بنا کچھ وی نہیں سی سن رہیا۔اوہ
پسینے نال بھجیا پیا سی۔اسنوں دھوکنی جیہی لگی پئی سی تے
اسدا گل سکیا پیا سی۔اسنے کول پئے گھڑے وچوں پانی دے دو
گلاس بھر کے پیتے تاں اسدا ساہ ٹکانے آیا۔
اسنوں سپنا آیا سی۔اس سپنے نے اسدے دن بھر دے سارے
سوالاں نوں سلجھا دتا سی۔اسدے دن بھر سوچن کارن من چوں
دھندلیاں ہوئیاں گلاں نوں سپنے نے اگھاڑ کے اسدے اگے رکھ
دتا سی۔اسنوں ہن انج لگ رہیا سی جویں اسدی ماں اسدے انگ
سنگ ہی ہووے۔اسنوں ایہہ گل بھورا وی سمجھن وچ دیر نہ
لگی کہ اسدا رام پوے نال کیہ سبندھ ہے۔پر اک گل اجے وی
اس اگے سوال بن کے کھڑی سی کہ پرنس نوں اس بارے
کویں پتہ لگیا کہ اسدا رام پوے نال کوئی سبندھ ہے۔
وکیلا اجے ستا ہی پیا سی پر شِوچَرن نوں ہن نیند کھلھ
جان کارن نیند نہیں سی آ رہی۔اپنی ماں دے کہے بول اسنوں
وار وار یاد آ رہے سن۔اوہ بہت سماں تاریاں دے بندے اکاراں
نوں دیکھدا رہیا جویں وکیلاں اجے وی تارہ بن کے اس نال
گلاں کر رہی ہووے۔کئی تارے تاں اسنوں سچ مچ ہی وکیلاں
دیاں اکھاں ورگے لگ رہے سن تے اسنوں ممتا دی کھچ پا
رہے سن۔
158
گواڈھیاں دے گھروں ہن خچراں دے گھنگرو چھنکن لگ
گئے سن۔اوہ اپنے ریڑھے لے کے پتھیر نوں چل پئے
سن۔اوہناں دی چھنکاہٹ نے اسنوں بستر چوں اٹھا دتا سی
کیونکہ نیند ‘چوں تاں اوہ پہلاں ہی جاگ چکیا سی۔ہولی ہولی
اسنوں اسدا دادکا گھر وی چیتے آ رہیا سی۔اسدا دھندلا جیہا
بچپن اسدیاں یاداں وچوں اپنے نقش اگھاڑ رہیا سی۔ہن اوہ سیر
کردا ہویا دسوندھا سنگھ والے ول نوں مڑ کے اس موٹر تے
پہنچ گیا۔جتھے اوہ اپنے دوستاں نال کدے کدے جا بیٹھدا ہوندا
سی۔ایہہ موٹر اسدے متر سرجیتے دی سی ۔اوہ کچھ سماں بند
ہو چکے کھوہ دی گادھی تے بیٹھا رہیا۔اوہ اکثر گادھی تے ہی
بیٹھدا ہوندا سی۔الوپ ہو رہیاں چیزاں نال تاں اوہ محبت ہی پا
لیندا سی۔
اوہ گھر پرت کے جلدی نال تیار ہو کے بنا کچھ کھادھے
پیتے ہی کالج نوں چلیا گیا۔اوہ اج سمیں توں گھنٹہ پہلاں ہی
نکل گیا سی۔وکیلا وی اسدی اس گل تے حیران سی پر اسنوں
اسدے کماں بارے پتہ ہی سی۔اس لئی اسنے بہتا نہ گولیا۔
اوہ اج بس سٹینڈ نہ جا کے سگوں ترکشیل چونک وچ ہی
اتر گیا۔اتھوں سنگرور والی بس پھڑ کے کچہری چونک چلیا
گیا۔اوہ بٹھنڈے ولوں آؤندی ہر اِک بس ول بھج کے جاندا
کیونکہ اسنوں اج پرنس دی اڈیک سی۔اس نوں مل کے اوہ رام
پوے والے سوال نوں گنجھل مکت کرنا چاہندا سی۔انیکاں ہی
159
بساں گزر چکیاں سن پر کسے وی بس ووچوں اجے تک پرنس
نہیں سی اتریا ۔اوہ جنی شدت نال اسدی اڈیک کر رہیا سی
اسدی بے چینی اونی ہی ودھدی جا رہی سی۔۔دن کاخی وڈا ہو
چکیا سی۔اسنوں پرنس دے اج نہ آؤن دا وشواس وی پکا ہو گیا
سی۔اوہ مایوس جیہا ہو کے ایس.ڈی کالز ول نوں مڑ آیا۔اسنوں
وار وار پرنس دا ہی خیال آ رہیا سی۔
اوہ کچا کالج روڈ تے کاہلی نال کالج ول نوں جا رہیا سی
پر اسدا من اج کالج جان لئی نہیں کر رہیا سی۔ماں دے سپنے
نے شِوچَرن اندر رام پوے دی کھچ پیدا کر دتی سی۔گڈاخانا
چونک وچ پہنچ کے اوہ کالج دی تھاں بالمیک چونک ول نوں
مڑ گیا تے پھر بس سٹینڈ جا پہنچیا۔اوہ بس سٹینڈ دے اندر نوں
جا رہیا سی تے سکندر اندروں باہر نوں آ رہیا سی۔اسنے
دوروں ہی اسنوں آواز دتی،
“آ رہیاں کہ جا رہیاں ؟”
“جا رہیاں۔” شِوچَرن نے دو ٹک جواب دتا۔
“کیوں ؟”
“بس اج من بے چین جیہا ہویا پیا، توں کویں آیاں اج ؟ کل
تاں نوٹس دتے آ تینوں۔”
“چل آ تیری بے چینی دور کراں ،آجا میرے نال۔” سکندر
نے اسدے کول ہوندے کیہا۔
“پر کتھے ؟”
160
اوہ شِوچَرن دی بانہہ پھڑکے لدھیانے والی بس چڑھ گیا
تے دوویں ترکشیل چونک جا اترے۔سکندر نے اتردیاں ہی
کیہا،”میں تاں اتھے ہی اترنا سی دھگڑیاں نے بس ای نی
روکی۔”
شِوچَرن اسنوں پچھ رہیا سی کہ اوہ چلے کتھے نے پر
سکندر “تریا آ۔” کہہ کے اسنوں نال لئی جا رہیا سی۔اوہ دوویں
سماج بھلائی سوسائٹی دے دفتر پج گئے ۔اندر داخل ہوئے تاں
بہت چہل پہل سی۔سلطان اوہناں نوں دیکھ کے اوہناں کول آ گیا
تے ہتھ ملاؤندا بولیا،”چنگا کیتا شِوچَرن نوں وی نال لے آیا،آجو
اندر لنگھ آؤ۔”
اوہناں دے چاہ پیندے ہی سماگم شروع ہو گیا سی۔سنت
کمار جی نے سماگم دی روپ ریکھا تے ادیش دسدیاں
کیہا،”ایہہ سماگم اوہناں لوڑونداں لئی رکھیا گیا ہے جو
ہادساگرست ہو کے اپنے انگ گوا چکے ہن پر زندگی نوں کرم
کرکے جیونا چاہندے نے نہ کہ بوجھ بنکے۔دانی سجناں دی مدد
نال اسیں سارے میمبر اوہناں دے جیون نوں سارتھک بناؤنا
چاہندے ہاں،جس ویکتی نوں جس ترانھ دی وی مدد دی لوڑ
ہوؤُ اسنوں پورا کرن دا یتن کیتا جاوے گا۔”
سنت کمار جی دیا دسیاں گلاں نے شِوچَرن نوں کیل کے
رکھ دتا۔ایہناں دے کارج شِوچَرن تے اسدے ساتھیاں لئی وی
سکون دا سبب بن رہے سن۔دانی سجناں وچ جدوں گوکھے نوں
161
کھڑے دیکھیا تاں اوہناں دے من اندر خوشی دی لہر دوڑ گئی
۔ہن اوہ اوہناں لئی ‘گوکھا’ نہ ہو کے سگوں ‘س.گرمکھ سنگھ
سوڈھا’ ہو گیا سی۔سماگم وچ پہنچے لوڑونداں دے من وچ ہلاس
تے مُونہہ وچ دعاواں سن۔
سنت کمار جی نے اخیر وچ دسیا،”اس وار شہید اے آزمد
س بھگت سنگھ دا جنم دن ‘چیتنا دوس’ دے روپ وچ منایا
جاوے گا اتے اس وچ سبھ توں خاص گل ہووے گی کہ اس
دفتر وچ ‘وکیل محمد جاگووال’ دوارا بنایا شہید بھگت سنگھ دا
بت وی ستھاپت کیتا جاوے گا۔”
سنت کمار جی دے ایہناں شبداں نال پنڈال تاڑیاں نال گونج
اٹھیا۔شِوچَرن توں اپنے ابو بارے سن کے خوشی سنبھالی نہیں
سی جاندی۔پر اوہ من وچ ہی بت پوجا بارے سوچ رہیا سی،
“ایہناں دے بت ضروری نے جاں وچار۔”
پروگرام دے ختم ہون مگروں اوہ کافی سماں کتاباں دی
سٹال تے کھڑے کتاباں دیکھدے رہے پر پیسیاں دی تھڑوں
کوئی کتاب نہ خرید سکے۔
سارے راہ اوہ سوسائٹی دے کماں تے گوکھے دیاں گلاں
کردے آئے۔چھاپے توں جاگووال آؤندیاں جتھے اج اسنوں
پروگرام وچ شامل ہون دی ڈاہڈھی خوشی ہو رہی سی اتھے
پرنس دے کالج نہ آؤن کرکے اپنے رات والے سپنے دے
ادھورے رہِ جان کارن اداسی وی سی۔
162
اج اوہ جنا جلدی گھروں گیا سی،اونا جلدی گھر وی پرت
آیا سی۔گھر آؤندیاں سار ہی اسنے وکیلے دے ہتھاں نوں چم لیا
تے انج محسوس کیتا جویں “بھگت سنگھ’ دے بت دی سرجنا
کرن والے ہتھاں نوں چم کے ‘سرداربھگت سنگھ’ نوں سچا
خراجِ تحسین پیش کیتا ہووے۔
ہن اوہ اس گل تے وی خوش سی کہ اوہ اج وکیلے نوں
اپنے ہتھاں نال چاہ بنا کے پلائیں گا جو اکثر ہی اوہ نہیں سی
کر پاؤندا ۔
*
163
12
رام پوے دی تانگھ شِوچَرن نوں روزانہ ہی سوکھتے
برنالے ول تور دندی سی۔اج تیجا دن ہو گیا سی،اسنوں کچہری
چونک وچوں پرنس دی اڈیک کرکے واپس مڑدے نوں۔اوہ کالج
آ کے وی نہ پڑھ پاؤندا۔بس پرنس دی اڈیک اسدے من وچ دھوہ
پائی رکھدی۔پر اوہ دھن دا پکا سی۔اوہ ہر اک کم تے ہر اک گل
نوں جنونی روپ دے دیندا سی۔بس ایہو جنون اسنوں دوسریاں
نالوں ولکھن بناؤندا سی۔
جدوں اوہ کچہری ‘چوں مڑدا ہویا سنیاریاں والی گلی ‘چوں
نکل کے بازار وڑیا تاں ساہمنے کتاباں والی دوکان تے گگن
کھڑی کجھ خرید رہی سی۔اوہ جدوں اسدے کول دی لنگھن لگیا
تاں اسنے مٹھی جیہی آواز وچ کیہا،”کی گل شو جی، ہنے ہی
پاسہ وٹ لنگھ چلے،اجے تاں ساری زندگی جھلنا مینوں۔”
شِوچَرن اچانک اسنوں دیکھ کے تے دوجی اسدی گل سن
کے ٹھٹھھمبر جہے گیا۔اینی بے باک جیہی گل آکھ کے گگن
وی نموجھونی جیہی ہو گئی۔اوہ اسدے نیڑے آ کے بولی،”کی
164
گل آ شِوچَرن! اج تیرا چہرہ اتریا جیہا کیوں لگدا؟ جویں کئی
دناں دی نیند اکھاں وچ سامبھی پھردا ہنا۔”
شِوچَرن چپ رہیا تے پھر اوہ دوویں کالج ول نوں تر
پئے۔گگن بولی ہی جا رہی سی۔پر شِوچَرن ہاں ہوں کردا جواب
دیئی جا رہیا سی۔اوہ تاں ایہہ سمجھدا ہی سی کہ اسدی بے
چینی پرنس دے نہ آؤن کرکے ہی سی۔
اوہ کالج پہنچ گئے۔گگن منووگیان دی جماعت لگاؤن چلی
گئی اتے شِوچَرن کُلوِیر میڈم کول چلیا گیا۔اسنے میڈم نوں
کتاباں واپس کر دتیاں پر نویں کوئی کتاب وی زاری نہ
کروائی۔میڈم وی دیکھ کے حیران سی کیونکہ اوہ جدوں وی
کتاباں واپس کردا سی تاں نویں کتاب نال ہی زاری کروا لیندا
سی۔پر اج کُلوِیر میڈم نوں اسدی کتاباں پرتی بے دھیانی جیہی
لگدی سی۔اوہ لائبریری وچوں چپ کرکے باہر آ گیا اتے
کالجوں نکل کے سدھا بازار ول نوں ہو گیا۔
اوہ مین بازار وچوں ہون دی بجائ گلیاں وچ دی گڈاخانا
چونک وچ جا کے سوچن لگ گیا کہ ہن کدھر نوں جایا
جاوے۔اوہ کدے بچیاں نوں پڑھاؤن بارے سوچدا تے کدے پنڈ
واپس جان بارے۔اخیر اوہ سماج بھلائی سوسائٹی دے دفتر جان
دی سوچ کے بالمیک چونک نوں مڑ گیا۔اوہ پرنس بارے سوچدا
ہی جا رہیا سی کہ ایس.ڈی. سکول دے اگے اوہ اسنوں آؤندا
دکھ گیا۔اس دے مونہوں ستے سدھ ہی اسدا ناں لے کے آواز
165
ماری گئی۔اسنوں اسدی ہاک نہ سنی تاں اسنے سڑک پار
کرکے پرنس دی بانہہ پھڑ لئی۔اوہ اک دم پچھے مڑیا تے
شِوچَرن نوں دیکھ کے حیران ہویا،
“شِوچَرن بائی جی !”
“توں تاں سندا ہی نی، میں کدوں دا ہاکاں ماری جانا۔”
“سوری بائی سنیا نی سی۔”
“چل کوئی نہ،...ہن کالج چلیاں ؟”
“ہاں جی۔”
“چھڈ ہن کالج جا کے کیہ کرنا......آپاں بیٹھدے ہاں کتے۔”
شِوچَرن نے اسدا ہتھ پھڑدے نے کیہا۔
“ہاں چلو آپاں چنٹو پارک چلدے ہاں،اتھوں ہی میں کچہری
چونک نوں چلیا جاؤں گا۔”
“پر توں اج ادھروں کدھروں آ رہیا سی ؟” ترے جاندے ہی
شِوچَرن نے پرنس نوں پچھیا۔
“پچھو نہ بائی،اج بس ہی نی روکی کچہری چونک،اس لئی
بس سٹینڈ توں ہی آ رہاں۔”
اوہ ہور اس طرحاں دیاں نکیاں نکی گلاں کردے ہسپتال
لنگھ گئے۔
شِوچَرن نے پرنس نوں پچھدیاں پھر کیہا،”کتھے رہیا اینے
دن ؟”
“اینے دن!” پرنس نے حیرانی جیہی نال پچھیا۔
166
“ہور کی،کئی دن ہوگے تینوں ملے نوں۔” شِوچَرن نے
کاہلی جیہی وچ ہی آکھ دتا۔
اوہ ہن چنٹو پارک پج چکے سن۔اوہ اکانت جہے وچ بیٹھ
گئے۔ویسے وی دوپہر ویلے تاں اتھے شاتی ہی ہوندی ہے۔شام
نوں تاں بچے،بزرگ اس پارک دی رونق ودھا دیندے نے تے
رات نوں جوڑیاں سیر کرن آؤندیاں ہن۔ایہہ پارک لوکاں دے
دکھ سکھ کرن لئی وی وشیش تھاں ہے ۔اتھے سرکاری
ملازم،بے روزگار اتے ودیارتھی سنگھ وی اپنیاں میٹنگاں کر
لیندے نے۔ایہہ محبتی رشتیاں نوں وی پوترتا نال کچھ پل بتاؤن
لئی پناہ دے دیندا ہے۔
اوہ کچھ سماں بیٹھے ادھر اودھر دیاں گلاں کردے
رہے۔پرنس نوں اس گل دی جوہ ضرور سی کہ اوہ رام پوے
بارے ہی جاننا چاہندا۔اسنے شِوچَرن ول دیکھدیاں کیہا،”بائی
میرا انتظار تاں نی کردے سی ؟”
“ہاں یار پرنس،بہت انتظار کیتا تیرا،روز ہی تینوں ملن لئی
کچہری چونک چلیا جاندا سی۔ہن وی اسے بھٹکنا چ ہی پھردا
سی جد نوں توں آؤندا دکھ گیا۔”
“کتے رام پوے تاں نی کوئی یاد آ گیا۔” پرنس نے اسدیاں
اکھاں چ جھاکدے نے کیہا۔
“تینوں کویں پتہ کہ میرا رام پوے نال کوئی رشتہ ہے ؟
توں اس دن وی مینوں ایہہ سوال کیتا سی”
167
“کیونکہ میں تیرے چہرے نوں رام پوے کسے کندھ تے
ٹنگے دیکھیا سی پر اس تے اکریا ‘سورگواسی چرنجی لال’
مینوں تیرے توں دور وی کر دیندا سی۔”
“چرنجی لال! اوہ تاں میرے پتا جی نے...سچیں میری
شکل اوہناں نال ملدی آ ؟” اسنے پباں بھار ہندیاں پرنس نوں
پچھیا تاں اسنوں اسدے سوال وچوں پتا موہ وچ اٹھدی ہوک
محسوس ہوئی۔
“ہاں بائی سچیں جے اس تے شِوچَرن وی اکریا ہوندا تاں
فرشتے وی بھلیکھا کھا جاندے۔”
شِوچَرن نے پرنس دے ہور نیڑے ہو کے اکھاں وڈیاں
کرکے کیہا،”ہور کون کون اے اتھے ؟”
“بس تیرے دادا دادی ہی نے،میں اوہناں نوں ملن دے چکر
چ ہی دو دن نی آ سکیا۔”
“میری وی بھٹکنا کھچی پھردی آ مینوں...پلیز چھوٹے ویر
مینوں اتھے لے چل۔”
“بہت ..اوکھا۔” پرنس نے سوچ کے کیہا۔
“اوکھا ؟..پر کیوں ؟” شِوچَرن نے حیرانی نال پچھیا۔
“کیونکہ اوہ اپنے ہی گھر وچ ہی نظربند نے،جتھے آلے
دوالے کوئی نہیں رہندا،جے کوئی رہندا وی ہوؤُ اسدا ایہناں
وچاریاں نال کوئی سبندھ نہیں ہونا۔گھر نوں ہمیشہ ہی جندرا
168
وجیا رہندا،جے جندرا ٹٹیا تاں سبھ توں پہلاں میں ہی پھڑیا
جانا،چھوٹو نوں تاں پہلاں ہی میرے تے شک رہندی آ۔”
سن کے شِوچَرن اندر تک پسیجیا گیا۔اسنے پرنس نوں
پچھیا،”توں کدوں ملیا سی دادا دادی نوں ؟”
“میں اج سویرے ہی مل کے آیاں،تینوں ویکھن مگروں
میرے اندر سچ جانن دی جگیاسا ہور ودھ گئی سی۔اس دن تسیں
آکھیا سی کہ رام پوے نال تہاڈا کوئی سبندھ نہیں،تہاڈی اس گل
نے میری تڑف ہور وی تیز کر دتی سی۔”
پرنس نے اسدے دادا دادی نال ہوئی ملاقات بارے دسدیاں
کیہا کہ اوہ اج سوکھتے ہی دوکان تے چلیا گیا۔سیٹھ نے تاں
لیٹ آؤنا سی۔چھوٹو ہی دوکان تے سی۔ اس توں اکھ بچا کے
اسنیے چابیاں جیب چ پا لئیاں تے اس گھر دا دروازہ جا
کھولھیا۔ڈر نال اسدیاں لتاں کمب رہیا سن کیونکہ جندرا کھولھنا
اسنوں حوالات پہنچا سکدا سی۔اوہ پوڑیاں چڑھ کے کوٹھے اپر
چلیا گیا۔دوویں بزرگ اکلتا چ چپ چاپ بیٹھے سن۔اوہ اسنوں
دیکھ کے بہت حیران ہوئے۔بزرگ عورت نے حیرانی نال
پچھیا،”پتر! توں کون ایں ؟”
“میں دوکان تے نوکر ہاں،ماتا جی۔” اسدا ڈردے دا بول
نہیں سی نکل رہیا۔
“پر توں ہمیشہ اپر ہی کیوں آ جانا ؟ کوئی ہور اپر آؤن دی
ہمت نہیں کردا۔”
169
“آہ کندھ تے ٹنگی تصویر ہی اس وار تاں کھچ لیائی
مینوں، ......ماتا جی! کون اے ایہہ سکھش؟” اسنے کیہا۔
“میرا پتر چرنجی اے......ورھیاں پہلاں اکلیاں چھڈ گیا
سی سانوں۔” ماتا نے ہؤنکا لیندی نے کیہا۔اسنے اکھاں بھرن دی
کوشش کیتی پر ایوں لگدا سی جویں اسدیاں اکھاں دے کویاں دا
سارا پانی وہِ چکیا ہووے۔
پرنس نے پھیر سوال کیتا،”پھر شِوچَرن کون اے؟ دوہاں
دی شکل ہو بہو ملدی اے؟”
“شِوچَرن!” دوہاں بزرگاں دے منہوں حیرانی نال نکلیا تے
نال ہی اوہناں دوجا سوال کیتا ،”پر توں کویں جاندا ایں ؟”
پرنس نے شِوچَرن بارے سبھ کچھ دسیا تاں اوہ دوویں جی
پھوڑے وانگ پھس گئے۔ہنجوآں دا سیلاب آ گیا ۔ہن پرنس نوں
سمجھ نہیں آ رہی سی کہ اکھاں دے سکے کوئے کس طرحاں
جھرنے وانگ وگن لگ گئے سن۔اوہ خود نوں کوسدے ہوئے
شِوچَرن نوں دعاواں دے رہے سن۔اوہناں اندر شِوچَرن نوں اک
وار ملن دا ترلا سی۔اوہناں نے ترلے نال کیہا،”اوہنوں کہیں،بئی
اک وار آ کے پچھتاوے دی جوالا تے پانی تاں پا جاوے۔”
“پر اسنوں تاں تہاڈے بارے پتہ ہی نہیں، اپنا پنڈ جاگووال
ہی دسدا۔”
“ہاں اوہ ہی دسوگا. . . . . . جاگووال. . . . . . اسنوں
بھگوان ورگا پیو جو مل گیا سی،پر کئی ورھیاں توں سانوں اس
170
بارے کچھ وی نہیں سی پتہ...اوہنوں کہیں اپنی ماں نوں لے
آوے......اسیں کیتے کچجے کماں دی معافی تاں منگ لئیے۔
دوہیں بزرگ دھاہاں مار مار کے رو رہے سن۔کچھ پل تک
تاں سسکیا دی آواز سندی رہی۔پر پھر عورت دے بلھاں ‘چوں
کمبدی جیہی آواز چ نکلیا،”کہیں ایہناں دشٹاں توں بچ کے
آوے،کوئی خطرہ مل نہ لوے......نہیں تاں جیوندا وسدا
رہے،ساڈا کیہ آ...... ندی کنارے رکھڑا۔”
پرنس دیاں اکھاں وچوں ہنجھوآں دا ہڑ وگ رہیا
سی۔شِوچَرن اپنے ہنجھوآں نوں سنبھالدا ہویا بھباں مار رہیا
سی۔پرنس نے ہنجھوآں نال بھاری ہوئی آواز نوں کھنگھورا
جیہا مار کے ٹھیک کردیاں کیہا،”بس ویرے،دوکان تے سیٹھ
دے پہنچن توں پہلاں ہی چابیاں کیلی تے ٹنگ آیاں،جدوں وی
تہاڈا دل کیتا ملن نوں...... میں حاضر ہاں۔”
شِوچَرن نے اسنوں گھٹ کے گلوکڑی وچ لے لیا اتے
اسنوں اج ہی ملن دی اچھا جتائی پر اسنوں مجبوری دسدے
ہوئیے پرسوں نوں ملاؤن لئی آکھ دتا۔اسنے دسیا کہ اس دن
ایتوار ہووےگا۔سیٹھ دا سارا پریوار ایتوار نوں بھدوڑ متھا ٹیکن
لئی جاندا ہندا۔دوکان تے کیول چھوٹو ہی ہووےگا ۔اس لئی
چابی چکنی وی سوکھی رہوگی۔شِوچَرن نے اتسکتا نال
پچھیا،”کنے وجے آواں مے پھر ؟”
171
“بائی توں دس کو وجے آجیں،میں تینوں بس سٹینڈ توں ہی
لے لوانگا..پر اس گل دا ضرور خیال رکھیں کہ تیرا چہرہ بہت
سارے سوال کھڑے کر سکدا۔”
“ٹھیک آ میں دس وجے پہنچ جاواںگا۔” شِوچَرن نے اسدا
ہتھ پھڑ کے دھنواد کردیاں کیہا۔
پرنس کچہری چونک نوں چلیا گیا اتے شِوچَرن کپاہ منڈی
سکول ول نوں۔گگن وی کالج توں بعد اتھے ہی آ گئی۔کچھ سمیں
بعد ہی ماسٹر ورندر سنگھ وی اتھے پہنچ گیا۔اوہ اوہناں نوں آکھ
رہیا سی،”تہاڈے جواک پنجابی بہت سوہنی پڑھدے لکھدے
نے،بولدے وی بہت سوہنی نے،ایہناں دے گھراں وچ آ کے
حیرانی ہوندی آ،بئی ایہہ پرواسی ہو کے وی پنجابی بولی نوں
سچے دلوں اپنائی جاندے نے تے آہ ساڈے آلے اپنی ماں بولی
ہی بھلائی جاندے نے۔”
گگن تے شِوچَرن نوں اپنے بچیاں دی وڈیائی سن کے مان
جیہا محسوس ہویا۔اوہ اسدے جان توں بس سٹینڈ نوں چلے
گئے۔رستے وچ گگن نے شِوچَرن نوں دسدیاں کیہا کہ،”ماتا جی
تینوں بہت یاد کردے نے۔تیرا فکر وی کردے رہندے نیں۔سارا
پریوار ہی تینوں بہت یاد کردا......کدے ساڈے ول وی گیڑا مار
جائیو۔”
“اچھا! اینا یاد کردے آ مینوں ؟” اسنے مذاقیہ جہے لہجے
چ پچھیا۔
172
“ہور کیہ میں جھوٹھ بولدی آں۔” گگن اسدے مذاق توں
اوکھی جیہی ہو کے پیار جتاؤندی بولی۔
“اوہ ہی یاد کردے نے......توں نی یاد کردی ہوندی ؟”
“یاد تاں اوہناں نوں کریدا جو بھلے ہون۔”
اسنے کہندی نے شِوچَرن دیاں اکھاں وچ اکھاں پا
دتیاں۔دوہاں دے دلاں دی دھڑکن اچھوپلے جہے ہی تیزی پھڑ
گئی۔پھر سنبھلدے ہوئے شِوچَرن بولیا،”کلھ چھٹی کردے
آں...... تے تیرے گھر آ جانے آنں۔”
“پکا ؟”گگن نے خوشی چ اچھلدی نے حیران ہو کے پچھیا۔
“ہاں یار،پکا۔”
گگن بس چ بیٹھ کے دور تک اس ول ہتھ ہلاؤندی
رہی۔شِوچَرن نوں وی ہن اپنے آپ ‘چوں رسبھنی جیہی خوشبو آ
رہی سی۔
دوسرے دن سویرے اوہ منال توں بس پھڑ کے کھرمانی
دے اڈے تے جا اتریا۔ایہہ اڈا کھرمانی توں کلومیٹر کو دی وتھ
تے سی۔اوہ تریا جاندا سوچ رہیا سی کہ پتہ نی اسدا جانا اوہناں
نوں چنگا لگو کہ نہیں۔پھر اوہ آپ ہی اپنے آپ نوں سوال جیہا
کردا،”کیہو جیہا سماں آ گیا یار ویاہ توں پہلاں ہی بن بلائے
سوہرے گھر پہنچ جانا کوئی چنگی گل اے ؟”
پھر آپ ہی جواب دیندا ہویا آکھدا،”توں فکر نہ کر اپنے تاں
پتا پرکھی رواج آ،باپو بے بے نوں ریڑھے تے ہی بٹھا لیایا
173
سی،بے بے وی چائیں چائیں بیٹھ کے آ گئی سی ...پر جواب
اپنے والی وی نی دندی۔”
اوہ آپ ہی ٹھہاکا جیہا لگا کے ہس پیا تے پھر نال ہی
گمبھیر جیہا ہو گیا، “محبت پھیریاں......چار لاواں تے قبول
ہے قبول ہے دی مہتاج ہی تاں نہیں ہندی۔اسدی خوشبو نوں
ماپیا،روکیا جاں جکڑیا نہیں جا سکدا۔”
اوہ سوچدا پنڈ دی فرنی مڑ گیا ۔پچھ پچھا کے گھر
پہنچیا۔دروازہ کھڑکایا تاں گگن دی چھوٹی بھین شگن نے
دروازہ کھولھیا۔اوہ دروازہ کھولھدے ہی بولی،”شِوچَرن جی !”
“ہاں جی،تسیں کون ؟”
“میں گگن دیدی دی چھوٹی بھین. . . . . . شگن ۔ “
“اچھا جی! جؤندے رہو۔”
“ایتھے ہی گلاں ماری جائیں گی کہ اندر وی آؤن دیویں
گی۔”
گگن دی ماتا نے مٹھی جیہی گھوری دیندے ہوئے شگن
نوں کیہا۔اسدا پتا وی کول آ گیا۔شِوچَرن نے گگن دے ماتا پتا
دے گوڈیں ہتھ لائے۔دوہاں نے اسنوں پیار دتا۔گگن کوٹھے توں
پوڑیاں اتر کے آئی تاں اسدے چہرے تے اج وکھرا ہی نور
سی۔اسنوں اج اوہ پہلاں نالوں وکھری جیہی لگی تے اوہ من ہی
وچ سوچ رہیا سی،”سادگی چہرے نوں ہور وی چار چن لا
دندی اے۔”
174
گگن اسدے کول آ کے بولی،”کی سوچ رہے ہو جناب ؟”
شِوچَرن جھجکدا جیہا بولیا،”کچھ نی بس......ایویں ہی۔”
اوہناں ساریاں نے ہی اکٹھے چاہ پیتی تے پھر ماتا دے
کہن تے گگن اسنوں کوٹھے اپر اپنا کمرہ دکھاؤن لے گئی۔اسدا
کمرہ اس وانگ ہی سادگی بھرپور سی۔باہر دور تک قدرتی
نظارے دکھدے سن۔کمرہ روشنی نال بھریا بھریا لگدا سی۔گگن
بیڈ تے بیٹھ گئی تے شِوچَرن کول پئی کرسی تے بیٹھ گیا۔گگن
خوبصورت جہے انداز وچ بولی،”شو تھینک یو......آؤن لئی۔”
“اٹس او.کے...پر توں کدے آؤن لئی کیہا ہی نہیں سی۔”
“او سوری...پتہ نی...کیوں نی کیہا۔”
“چل کوئی گل نی۔”
“شو توں اداس نہ ہویا کر،تیری اداسی میری روح نوں
زخمی کر دندی آ،کل وی توں بناں دسے ہی چلیا گیا سی کالج
توں۔”
“توں میری اداسی دی فکر نہ کریا کر،میری ہوند تاں
کیکٹس ورگی آ ہر کوئی چک کے گھر وی لے جانا
لوچدے......پر کنڈیاں توں وی ڈردا رہندا۔”
“نہیں،توں کیکٹس نہیں......توں تاں تلسی دے بوٹے ورگا
ایں....جیہنوں میں ہر ویلے لوڑدی ہاں......جیہدی ہر ویلے
پرکرما کرنا لوچدی ہاں.........توں تاں میرے دل دے ویڑھے
دا شنگار ایں...۔”
175
اوہ ستے سدھ ہی کنا کجھ آکھ گئی۔وجد چ بھجی نوں پتہ
وی نی لگیا کہ کدوں اوہ بیڈ توں اتر کے اسدی کرسی کول
فرش تے گوڈے ٹیک کے بیٹھ گئی سی۔شِوچَرن دا چہرہ لال
ہو گیا سی۔اسنوں اپنے کناں وچوں سیک نکلدا محسوس ہو رہیا
سی۔اوہ گلے نوں کھنگھاردے جہے بولیا،”مینوں پتہ، تیری
محبت میری پرکرما کردی رہندی آ..پر کدی توں میری دھڑکن
نوں سنیا ؟ ایہہ سرخ گگن ہی گگن پکاردی اے......ہاں
زمیواریاں اس آواز نوں مدھم کر دندیاں نے۔”
“سچیں ؟ “
“ہاں. . مچیں ۔ “
“او تھینک یو شو!...خوش کیتا ای۔”
اوہ خوشی وچ چلائی تاں شِوچَرن اداس چت ہی بولیا،”یار
پلیز! اس رشتے نوں خاموش ہی رہن دیئیں،میریاں زمیواریاں
اس توں اگلے رشتے نوں پناہ نہیں دے سکن گیاں۔”
“گھر چ صرف تیرا ہی ذکر ہوندا رہندا ،ممی ڈیڈی ،تایا
تائی سبھ تینوں بہت پیار کردے نے،شگن تاں بس تیریاں ہی
گلاں نوں وار وار سنن لئی تیار رہندی آ۔”
“بس ایہی وشواس میری پریرنا ہے......میں ہور کسے
رشتے لئی اپنی پریرنا نوں گواؤنا نہیں چاہانگا۔”
“ماں نوں توں بہت چنگا لگدا ایں،میں اسدی خاموش اچھا
نوں واچدی رہندی ہاں۔”
176
“ہاں دھیاں تاں ماواں دیاں آدراں ہندیاں نے،جے دل دھی
دا دھڑکدا ہووے تاں آواز ماں نوں سندی ہوندی آ،دھی دے
پہلے پیار دی کنسوء سبھ توں پہلاں ماں دے ہی کنیں پیندی
آ...دھی لکھ پردے کج لوے...۔”
“پتراں دا نی پتہ لگدا ؟” گگن نے کیہا ۔
“نہیں. . . پتاں کول مصنوعی ولولے ہوندے نے جو
واستوک ولولیاں نوں پردے چ کج دیندے نے......پر میرے
کول تاں ماں وی نی ہیگی۔” سنے ہؤنکا لیندے نے کیہا۔
“پر دادی ماں...۔” اسدے مونہوں سبھاوک ہی نکل گیا تے
گگن نے سن لیا تاں اسنے شِوچَرن نوں دوہرا کے پچھیا،”دادی
ماں کی......دسو پلیز۔”
“کچھ نہیں بس...” آکھدا اوہ اپنے اندروں پھٹن والے
چشمے نوں بہادری نال روک گیا۔گگن نے اسنوں جھٹ اپنی
گل وکڑی وچ لے لیا۔اسدی اس نگھی گل وکڑی نے اسدے
اندرلے سیلاب نوں ماروتھل وچ ڈگی کنی وانگ سوکھ لیا پر
اوہ دھڑکناں تیز ہون توں پہلاں ہی اک دوجے توں وکھ ہو
گئے۔
پھر شِوچَرن نے رام پوے رہندے اپنے دادا دادی بارے
اسنوں دس دتا۔اسنے ایہہ وی دسیا کہ ایہہ سبھ پرنس توں ہی
پتہ لگیا تاں گگن نے پچھیا،”پر اسنے تینوں کویں پچھانیا؟”
177
“قدرت کوئی نہ کوئی سندیش تاں دیندی آ وکھرے ہویاں
نوں جڑن دا...ٹٹیاں نوں گھڑن دا...آپنیاں نوں پڑھن دا۔بس اسے
سندیش دے روپ وچ قدرت نے میری شکل میرے پتا جی
ورگی بنا دتی تے میرا سبب رام پوے نال پھر توں جوڑ دتا۔”
شِوچَرن نے اسنوں چاء نال دسیا۔
“چلیئے آپاں اوہناں نوں ملن رام پوے ؟”
“نہیں ..اتھے پہنچنا تاں اجے میرے لئی وی اک چنوتی
اے،اوہ خود اپنے ہی گھر وچ نظربند نے...پدارتھ دے لالچ نے
رشتیاں نوں قرق کیتا ہویا اے۔”
“توں کدوں جانا ؟” گگن نے اداس ہوندی نے پچھیا۔
“میں کل نوں پرنس نال بنایا پروگرام......بہت ہی بیبا منڈا
اے۔”
گگن نے سن کے تسلی پرگٹائی۔دوہاں نوں اکلیاں بیٹھیاں
کافی سماں ہو گیا سی ۔اسے وقت شِوچَرن نے گگن دا ہتھ اپنے
ہتھ وچ لیندے نے کیہا،”گگن! ایہہ وعدہ کر کہ ساڈا رشتہ کدے
ساڈیاں زمیواریاں وچ رکاوٹ نہیں بنے گا......توں اپنے چاواں
تے بھاواں نوں قابو وچ رکھیں گی،باقی...... سمیں نوں دیکھ
کے ہی الیکاں گے اپنا کل ..۔”
“ہاں شو...... پرومس اے،یقین رکھ۔” کہہ کے اسنے اپنا
ہتھ اسدے ہتھ تے ٹکا دتا۔
178
ہن دوہاں دی روح کھڑ گئی سی۔دوہاں نوں اپنے اپنے
اندروں محبت دا چشمہ رسدا ہویا محسوس ہو رہیا سی۔اسے
سمیں شگن اوہناں نوں روٹی کھان لئی بلاؤن آ گئی۔اوہ اس نال
لاڈ کردے ہیٹھاں اتر آئے۔ساریاں نے اکٹھیاں ہی روٹی
کھادھی۔جدوں اوہ جان لگیا تاں بیربل تایا وی اتھے آ گیا۔اوہ
شِوچَرن نوں گل وکڑی چ لے کے بولیا،”جیوندا رہِ پترا! مینوں
تیرے آؤن بارے دسیا ہی نہیں کسے نے۔”
گگن نے نموجھونی جیہی ہوندی نے کیہا،”بس تایا
جی......میں ہی بھل گئی سی۔”
“چل کوئی نی شیر پت۔”
“ہن کدھر نوں ؟” تائے نے شِوچَرن نوں پچھیا تاں اسنے
دسیا کہ اوہ ہن جاگووال نوں جا رہیا ہے۔اسنے اسدے ابو دا
حال چال پچھیا تے پھر اسنوں اوہ آپ مین روڈ والے اڈے تے
بس چڑھاؤن لئی چلیا گیا۔
گگن شِوچَرن نوں تور کے پھر اپنے کمرے وچ کوٹھے
تے چلی گئی۔چھپدے سورج دی لالی اسدے کمرے نوں
خوبصورت بنا رہی سی۔شیشے موہرے کھڑ کے اوہ شِوچَرن
دی ہوند نوں محسوس کردی کنا ہی سماں اپنیاں گلھاں تے
پیندی لالی نوں پھڑ پھڑ کے خوش ہوندی رہی۔اوہ انج محسوس
کر رہی سی جویں سورج اپنیاں کرناں نہیں سگوں شِوچَرن اپنی
محبت دیاں کرناں اسدے وجود وچ بھر رہیا ہووے۔اوہ اسدی
179
محبت دی لوء نوں اپنے احساساں وچ محسوس کردی بہت
خوش ہو رہی سی پر اتیت دے دیویاں نوں بجھن توں بچاؤن
لئی اوہ ارداساں وی کر رہی سی تے اسدا من وی ہن رام پوے
نال وی جڑیا گیا سی ۔
*
180
13
شِوچَرن جدوں دا گگن دے پنڈ کھرمانی توں گھر پرتیا
سی،اسدا خیال رام پوے اسدے دادا دادی نال ہی جڑیا ہویا
سی۔اوہ ساری ہی رات ایہی سوچدا رہیا کہ ابو نوں دادا دادی
بارے دسیا جاوے کہ نہ۔کدے اوہ اٹھ کے وکیلے نوں جگاؤن
لگدا تے پھیر گیڑا کڈھ کے سوں جاندا۔اس دچتی کارن اسدی
ساری رات بے چینی جیہی وچ ہی لنگھی۔
اج اوہ سیر کرن وی نہ گیا۔رام پوے جان لئی اوہ سوکھتے
ہی تیار ہو گیا۔پر اسدے من وچ اس گل دا دھڑکو وی سی کہ
جے ابو نے پچھ لیا تاں اوہ کیہ جواب دیویگا کیونکہ اسنے
کدے وی وکیلے کول جھوٹھ نہیں سی بولیا۔جدوں ہی اوہ تیار ہو
کے سائکل کول گیا تاں وکیلے نے اسنوں آواز
ماری،”گلزاری!..پت اج سویرے ہی کتھے چلیاں،نالے اج تاں
ایتوار آ۔”
“اج اسیں دوستاں نے اکٹھے ہونا جی۔”
“سکندر ہریں وی جانگے۔” وکیلے نے پچھیا۔
“ہاں... جی۔” اسنے جھجکدے نے کیہا۔
“چل ٹھیک آ آجا دہیں نال پرونٹھا تاں کھا جاہ۔”
181
“جے کوئی کم ہے تاں میں نہیں جاندا جی۔” اسنے پروٹھا
کھاندے نے وکیلے نوں کیہا۔
“نہیں پت کوئی کم نی، توں چلیا جاہ،نالے کم تاں ہوئی
جانے آ۔”
اوہ سائکل چک کے منال ول نوں مڑ گیا۔وکیلے نے اسنوں
مڑدے نوں دیکھ لیا سی۔اک واری تاں اسنوں خیال آیا کہ اسنے
تاں سکندر نال جانا سی پر پھر اسنے اس گل نوں ہوؤُ گواؤ کر
چھڈیا۔
شِوچَرن منال توں بس پھڑ کے برنالے نوں چل
پیا۔کھرمانی اڈے کول جا کے اسنوں گگن دا خیال آیا۔اج اسنوں
اس اڈے نالوں پہلاں نالوں ودھ پیار آیا۔کنی دیر تک اوہ مڑ مڑ
کے کھرمانی ول ہی تکدا رہیا جویں اسدے انتر من نوں گگن
دی پرچھائی نظر آؤندی ہووے۔
برنالے ترکشیل چونک وچوں ہی اسنے بٹھنڈے والی بس
پھڑ لئی تے پونے دس وجے اوہ رام پوے دے بس اڈے جا
اتریا۔سارے راہ اوہ وکیلے بارے ہی سوچدا رہیا کیونکہ وکیلے
نال جھوٹھ بول کے آؤنا اسنوں آپ نوں ہی چنگا نہیں سی لگ
رہیا۔اوہ بس اڈے وچ اک پاسے جہے ہو کے بیٹھ گیا تے باہر
ول لگاتار ٹکٹکی لا کے دیکھن لگ گیا۔ایہہ پندراں منٹ پرنس
دی اڈیک کرنی اسنوں پہاڑ چڑھن وانگ لگ رہی سی کیونکہ
چنتا کارن اسدے بیٹھے دے ہی ساہ پھلی جا رہے سن۔اس دے
182
من وچ طرحاں طرحاں دے خیال گھم رہے سن پر اج اسنوں
رام پوے نال موہ جیہا وی جاگ رہیا سی کیونکہ مول روپ وچ
تاں اوہ اتھوں دا ہی جمپل سی۔
سماں دس توں ٹپ چکیا سی پر پرنس اجے تک کدھرے
وی نظر نہیں سی آ رہیا۔اسدے اندرلا ڈر ہور گہرا ہوندا جا رہیا
سی۔اوہ اس گل کرکے وی فکر کر رہیا سی کہ کتے وچارا
پرنس چابی چکن لگیا ہی نہ پھڑ لیا گیا ہووے۔اوہ ایہہ وی سوچ
رہیا سی کہ،”کی پتہ اناں نے اج چابیاں اتھے ٹنگیاں ہی نہ
ہون۔”...... “اوہناں دا متھا ٹیکن جانا ہی کینسل نہ ہو گیا
ہووے۔” “وچارا میرے کرکے روزی روٹی توں ہی نہ جاوے۔”
سوچدے سوچدے جدوں اسنے اڈے وچ لگے ٹائم پیسم
تے نگاہ ماری تاں اس اپر ساڈھے دس ہو چکے سن۔ہن اسدی
بے چینی ودھدی ہی جا رہی سی۔پرنس بارے سوچ سوچ کے
اسنوں تریلیاں آ رہیا سن۔
ایہہ اس طرحاں دی منوستھتی سی جس وچ اسنوں
ساکاراتمک گلاں نہیں سی سجھ رہیاں۔اسدے من دی ستھتی
پینڈولم ورگی ہو گئی سی۔اوہ کاہلی نال بس اڈے توں باہر نوں
تر پیا تاں اگوں پرنس سائکل نوں بھجائی ہی آ رہیا سی۔اوہ
جدوں شِوچَرن دے کولوں دی لنگھن لگیا تاں اسنے اسدے
پچھے ہاک ماری ، “اوئے !. . . پرنس !. . . “ تاں اسنے
سائکل اتھے ہی جام کر دتا ۔اسنے ادھر ادھر دیکھ کے سائکل
183
پھر اگانھ تور لیا تاں شِوچَرن نے پھیر کھجھ کے ہاک
ماری،”اوئے جنور!...میں ہاں. . . شِوچَرن ۔ “
شِوچَرن نے اپنے چہرے نوں لکاؤن لئی سر تے رومال
بنھ رکھیا سی تے اکھاں اپر عینک لگا رکھی سی۔اس کرکے
پہلاں پرنس توں اوہ پچھانیا نہیں سی گیا۔اسنے ہن اک دم ہی
بریک مارے۔اسدا سائکل پورا گھم گیا تے اوہ مساں ہی ڈگدا
ڈگدا بچیا۔اسنے سائکل نوں موڑ کے شِوچَرن کول کھڑا کردے
نے کیہا،
“بائی جی تسیں تاں کمال ہی کر دتی،پورے ہی بے پچھان
ہوئے پھردے ہو۔”
“ہاں بس تیرے دسن مطابق......میں اپنا بھیس بدلنا ہی
ٹھیک سمجھیا۔”
“آہو جی نہیں تاں لوکاں نے چرنجی لال دا بھوت سمجھ
کے ہی ڈر جانا سی۔”
“چل ہن اتھے ہی گلاں ماری جانیاں،لگدا بھوت دا...ہاں
سچ چابی دا کیہ بنیا ؟”
“چابی دا تاں بن گیا جی،اوہ تاں مل گئی پر ہن میرا پتہ نی
کیہ بننا ؟” اسنے ڈردے نے کیہا۔
پرنس نے آکھدے نے ہی اکدم سائکل نوں بھجا لیا۔اوہ
وچارا پہلاں وی تیزی نال آیا ہون کرکے اسنوں ساہ چڑھیا پیا
سی پر چنتا اگے اسنوں تھکیواں وی نہیں لگ رہیا سی۔اسنے
184
شِوچَرن نوں بیٹھن لئی وی نہیں آکھیا۔اوہ بھجے جاندے سائکل
تے مساں ہی بیٹھیا۔
اسنے سائکل مین بازار دی بجائ گلی وچ دی ہی پا لیا۔اوہ
سائکل نوں بھجائی جا رہیا سی پر اسدا من اجے وی دوکان ول
ہی سی۔اوہ سوچ رہیا سی،”جے سیٹھ جلدی واپس آ
گیا.........چھوٹو نوں جے شک پے گیا جاں اوہ بھلیکھے نال
ہی ادھر نوں آ گئے۔”
سوچ کے اسدا تراہ نکل گیا۔اسنے سائکل نوں ہولی کرکے
شِوچَرن نوں کیہا،”بائی جی! اپنے کول ٹائم بہت گھٹ آ،جلدی
مڑنا آپاں۔”
اوہ پرنس دی مانسک حالت نوں بھانپدا ہویا بولیا،”مترا!
تیرا ایہہ احسان میں زندگی بھر نی ‘تار سکدا،توں فکر نہ کر
آپاں جلدی ہی آ جاوانگے۔”
ایہہ سن کے پرنس دے من نوں تسلی جیہی ہو گئی تے اوہ
ہن پہلاں نالوں وی ودھ زور لا کے سائکل بھجاؤن لگ گیا۔اوہ
جلدی گھر دی گلی دے باہر پہنچ گئے۔اوہ سائکل توں اتر کے
گھر ول نوں چل پئے۔چارے پاسے سن مسن سی۔پرنس نے
ادھر ادھر دیکھ کے سائکل نوں کندھ نال کھڑا دتا تے جندرا
کھولن لگ گیا۔جندرا جدوں ‘گھڑھچ’ کرکے کھلھیا تاں اوہناں
دوہاں دیاں دھڑکناں نے تیزی پھڑ لئی۔
185
دروازہ کھلھن سار ہی شِوچَرن پرنس نوں پچھے چھڈدا
ہویا اندر چلا گیا۔اوہ سبھات وچلے ہنیرے نوں چیردا ہویا
پوڑیاں ول ودھیا تے اوہ اجے پوڑیاں دے ادھ وچ ہی گیا سی۔
اسنوں لگیا جویں اوہ پوڑیاں ‘توں رڑھدا ہویا سبھات تک آ گیا
ہووے۔چیک چہاڑا پے گیا۔اسدے پتا چرنجی نے ہوا دے بلے
وانگ ہیٹھاں اتر کے شِوچَرن نوں چھاتی نال لا لیا۔آشا نوں ہول
جیہا پے گیا۔اوہ پوڑیا دے اپرلے ڈنڈے تے ہی سر پھڑ کے
بیٹھ گئی۔
شِوچَرن کھڑا کدے ہیٹھاں ول تے کدے پوڑی دے پر ول
نگاہ مار رہیا سی۔پرنس نے آ کے اسدے موڈھے تے ہتھ رکھیا
تاں اسدیاں بچپن والیاں سوچاں دی لڑی ٹٹ گئی۔ہن اوہ سمجھ
گیا سی کہ اوہ بچپن دی اس یاد وچ چلا گیا سی جدوں اوہ
پوڑیاں ‘توں رڑھدا ہویا ہیٹھاں آ گیا سی تے سدے متھے تے
سٹ وجن کارن خون وگن لگ گیا سی۔اوہ ہن وی متھا پھڑی
کھڑا سی تاں پرنس نے اسنوں ہلوندے ہوئے کیہا،”بائی جی
تسیں اپر چلو،اتیت دیاں یاداں دا بیش قیمتی خزانہ اپر ہے،سانبھ
لؤ جا کے اپنی محبت دی وراثت نوں۔”
اوہ سندے سار ہی اپر چلیا گیا۔ساہمنے چوبارے وچ لٹکدی
اپنے باپ چرنجی لال دی تصویر دیکھ کے اوہ جذباتی جیہا ہو
گیا۔پرنس پوڑیاں تے کھڑا ایہہ سبھ دیکھ رہیا سی۔ایہہ دیکھ
کے اوہ اگے جان دی ہمت نہ کر سکیا۔ساہمنے کمرے وچوں
186
شِوچَرن دی دادی اس ول ہی آ رہی سی تے اسنے اسدے
موڈھے تے ہتھ رکھدے ہوئے پچھیا،”کون ایں توں پتر ؟”
شِوچَرن نے اکدم سر توں رومال اتاریا، عینکاں تاں اسنے
سبھانت چ ہنیرا ہون کارن اندر وڑدے نے ہیٹھاں ہی اتار دتیاں
سی۔جدوں اسنے اپنا مُونہہ دادی ول گھمایا تاں اسدی دادی دے
مونہوں نکلیا،
“چرنجی ؟....نہیں... نہیں شِوچَرن ؟”
“ہاں دادی !. . . شِوچَرن ۔ “
اسنے شِوچَرن نوں باہواں وچ گھٹ لیا تے چم چم کے پیار
دندی دھاہاں مار کے رون لگی۔شِوچَرن وی اسدے گل لگ کے
اچی اچی دادی دادی پکار رہیا سی۔پرنس وی اس سنیوگی حالَ
نوں دیکھ کے جذباتی جیہا ہو گیا۔رون دی آواز سنکے اسدا دادا
وی سوٹی سہارے اوہناں ول ہی آ رہیا سی۔جدوں شِوچَرن اپنے
دادے ول نوں ہویا تاں اسدا دادا اتھے ہی بیٹھ گیا تے سدے
مونہوں نکلیا،”دھن تیری قدرت مالکا۔”
شِوچَرن نے کول جا کے دادے نوں گلوکڑی پا لئی۔اوہ ڈور
بھور اسدے چہرے ول ہی دیکھی جا رہیا سی۔اوہ دادا دادی نوں
منجے تے بٹھا کے آپ اوہناں دے پیراں وچ بیٹھ گیا۔اسنے
اوہناں دی گودی وچ سر رکھ لیا۔اسدے دادے نے اپنا من بوجھل
جیہا کرکے کیہا،”پترا! ساڈی گودی تیرے لایق نہیں،جدوں
تینوں اس گود دی لوڑ سی تاں اسیں وی تیرے توں مُونہہ موڑ
187
لیا سی،اسیں تیری بے قصور ماں نوں وی اتھے رہن جوگا نہ
چھڈیا،وہماں نے......تے سریکاں دیاں گلاں نے ساڈے دماغ
تے پردہ پا دتا سی۔”
“ہاں تسیں گناہ تاں کیتا۔” شِوچَرن دے شبداں وچ غصہ تے
درد دوویں جھلک رہے سن۔
“ہاں...میں تاں بہت رلایا اس پوتر روح نوں ۔” اسدے
دادے دی کہندے دی بھب نکل گئی تاں شِوچَرن سنبھلدا جیہا
بولیا،”ہاں...اوہ ساری زندگی پاک پوتر ہی رہی کیونکہ اسدی
روح پوتر سی،جے روح پوتر نہ ہوندی تاں اسدے آخری بول
فتوا بن کے تہاڈے ستکار وچ نہ نکلدے۔”
“آخری بول!!....” دوہیں اکٹھے ہی بولے اتے دوہاں دی
تراہ ہی نکل گئی۔
“ہاں...ماں اس دنیاں وچ نہیں رہی،ٹی.بی دی نامراد
بیماری نے اسنوں نگل لیا پر جناں چر اوہ جیوندی رہی تاں
اسدے دل دے کونے ‘چوں تہاڈے لئی فکر دے چنہ ضرور
دیکھدا رہیا ہاں۔”
ہن اوہ دوہیں ہی پچھتاوے دی اگ وچ جھلسدے نظر آ
رہے سن۔
شِوچَرن نے پچھیا کہ تہانوں اپنے ہی گھر وچ کسنے تے
کیوں نظربند کیتا ہے تاں بزرگ بولیا،”بس پترا! غرضاں تے
لالچ نے رشتے کھوکھلے کر دتے نے۔”
188
بزرگ نے ہؤنکا لے کے جواب دتا اتے اسدی دادی وی
پسیجی جہے گئی۔
اوہناں نے دسیا کہ اسدے پتا جی دا تایا ساری جائداد ہڑپنا
چاہندا ہے۔اسے کرکے ہی اسنے سانوں کئی ورھیا توں نظربند
کرکے رکھیا ہویا۔اسدے کہن تے ہی اوہناں نے آشا تے
شِوچَرن نوں نہیں سی اپنایا۔باہرلی دنیاں اوہناں لئی بس ہن اک
سپنا بنی ہوئی آ۔
اسدی دادی نے ڈسکورے لیندی نے کیہا “پترا! ایہناں
سلھابیاں کندھاں نے ساڈے ہڈاں وچ وی سلھاب بھر دتی اے۔اوہ
ساڈی جائداد اپنے ناں کرواؤنا چاہندے نے پر..سانوں تیری ہی
اڈیک سی۔”
“نہیں دادی مینوں نی لوڑ جائداد دی،تسیں لت مارو جائداد
نوں تے چلو میرے نال۔”
“پر تیرے ابو !” اسدی دادی نے حیرانی جیہی نال سوال
کیتا۔
“میرے ابو!..اوہ تاں میرا مان،ابھیمان تے میری جان
نے...اوہ تاں تہانوں مل کے بہت خوش ہون گے۔”
“نہیں بچے اوہناں نوں نہ دسیں...بس توں اتھے سبھ کچھ
سنبھال لے،کتے ساڈے ساہ نہ نکل جان۔”
اسدی دادی نے کرلاؤندی نے کیہا تاں اسدا دادا بھڑک
جہے گیا جویں بزرگ نوں اکدم خطرے دا احساس ہو گیا ہووے
189
تے بولیا،”نہیں ...نہیں پترا،توں چلا جاہ اتھوں ..ایہہ بہت
خطرناک نے...توں اپنی زندگی جی۔”
ہیٹھاں دروازے تے ہوئے کھڑاک نے پرنس تے شِوچَرن
دے اکدم ہول جیہا پا دتا ۔اوہناں نے جدوں ہیٹھاں دیکھیا تاں
سائکل کندھ نالوں کھسک کے ہیٹھاں ڈگ چکیا سی۔ہن پرنس
ہور وی بے چین جیہا ہو گیا۔اوہ شِوچَرن نوں جان دے لئی
ترلے کر رہیا سی،”بائی مینوں ڈر جیہا لگدا،چل چھیتی باراں
وجن والے آ۔”
اوہ نہوآں نوں چبدا ہویا چنتا جیہی وچ کاہلی کر رہیا
سی۔ڈر دے چنہ اسدے چہرے توں صاف دکھائی دے رہے
سن۔بزرگاں نے اٹھ کے پرنس نوں شاباش دیندے ہوئے گھٹ
کے پیار دتا۔شِوچَرن اوہناں نوں جلدی آزاد کرواؤن دا وعدہ
کرکے چھیتی نال پوڑیاں اتر گیا۔
ہن سلھابیاں کندھاں دے سناٹے وچ ہنجھوآں دیا ندیاں وگ
رہیاں سن۔پرنس نے جلدی نال زندرا لایا اتے شِوچَرن نوں نال
لے کے اتھوں چل پیا۔شِوچَرن اداس ہویا وار وار پچھانہ مڑ
کے دیکھ رہیا سی۔اسنوں اس طرحاں محسوس ہو رہیا سی
جویں اپنی وڈملی خوشی نوں غماں دے ریپر وچ لپیٹ کے رکھ
چلیا ہووے۔
اسنے عینکاں لا لئیاں تے تردے تردے نے رومال وی سر
تے بنھ لیا۔اوہ پرنس دے سائکل دے مگر بیٹھا دادا دادی دی
190
حالت بارے سوچدا جا رہیا سی،”اینی وڈی سزا وی نی ہونی
چاہیدی کہ زندگی ‘چوں زندگی ہی منفی ہو جاوے،انتظار کئی
واری منکھ نوں جیون وی دے دندا،شاید میرا انتظار ہی ایہناں
نوں جین دا بل دے رہیا سی......پر رشتے کسے لالچ دے
محتاج نہیں ہونے چاہیدے......میں اس کڑی نوں کمزور نہیں
ہون دیاںگا...شاید میری ماں نے اینا سنتاپ نی بھوگیا ہونا جناں
ایہہ پچھتاوے دے لاوے چ بھج چکے نے......۔”
“اوئے مرنا اوئے سہری دیو ؟” جدوں پرنس سپیڈ نال گلی
وچوں سائکل لے کے مین روڈ تے چڑھیا تاں اوہ ٹیمپو وچ
وجدا مساں ہی بچیا۔پر شِوچَرن نوں سوچاں وچ ڈبے نوں کچھ
نہ پتہ لگیا۔اسنے پرنس نوں پچھیا،”کی ہو گیا......کی بولی
جاندا ہے اوہ ؟”
تاں پرنس بولیا،”بس بائی جے تینوں آہ نی پتہ لگیا تاں پھر
اؤں کہہ سکدے آں کہ توں اجے دادا دادی نال ہی جڑیا ہویا
ایں۔”
“پرنس! بزرگ تاں اس بوڑھ ورگے ہوندے نے جیہدی
داڑھی ودھ کے جڑاں نال لگ جاندی آ تے اوہ بوڑھ ہور وی
سکھاواں تے مضبوط ہو جاندا ہے،اﷲ! مہر کریں،ایہناں
بزرگاں دی ٹھنڈھی چھاں مانن دا موقع دیویں۔”
پرنس نے بس اڈے دے باہر جا کے سائکل دے بریک
مارے،”میں چلداں،پہلاں ہی لیٹ ہو گیاں،پتہ نی کیہ ہونا۔”
191
اینا آکھ کے اوہ پترے واچ گیا۔جدوں اوہ دوکان ول نوں جا
رہیا سی تاں دوروں ہی دیکھ کے اسدا متھا ٹھنکیا کیونکہ
دوکان کول لوکاں دی بھیڑ جڑی پئی سی۔اوہ دیکھدے سار ہی
اپنے آپ نوں کہہ گیا،”پے گیا پنگا،مینوں ہی اڈیکدے ہونے
آں،ایہہ سالے چھوٹو دا ہی کارنامہ ہونا،ایہہ بہاری کتھے دیکھ
کے جردے آ......بھیڑ بہت آ...کٹ وی بہت پینی آں،پتہ نی کیہ
کی الزام لاؤنگے،توں اڈ چل مترا۔”
اوہ ڈردا کدے دوکان ول نوں جاندا تے کدے اتھوں بھجن
دی سوچدا۔گھر دیاں چابیاں اسدی جیب دے نال نال اسدے من
نوں وی چنتا نال بھارا کر رہیاں سن۔اوہ اگے جان لگیا ہی سی
ادوں نوں پولیس وی آ گئی۔پلس نوں دیکھ کے اسدے پیراں
ہیٹھوں زمین کھسک گئی۔ہن اسنوں پکا یقین ہو گیا سی کہ پلس
اس لئی ہی بلائی گئی ہے۔اسنے اتھوں بھجن دا پکا من بنا
لیا۔اوہ مڑن لئی سائکل تے پیر دھرن ہی لگیا سی کہ کسے نے
پچھوں اسدا موڈھا آ پھڑیا۔اوہ پلاں وچ ہی پسینے نال گچ ہو گیا
تے اسدے ساہ پھل گئے۔جدوں اوہ پچھانہ مڑیا تاں اسدا باپو
اسدے پچھے کھڑا سی۔کہندا،”سالے بہاری نے چونا لا..تا لالیاں
نوں،اوہ متھے ہی ٹیکدے رہِ گئے،اتھے اوہ گھر تے دوکان
توں سبھ کجھ صاف کر گیا۔”
اپنے باپو دیا گلاں سن کے اسنے سائکل توں پیر ہیٹھاں لاہ
لیا اتے اوہ انمنیا جیہا من لے کے اس نال دوکان تے چلیا
192
گیا۔لالے دا منڈا کنڈے ول ہتھ کر کر کے اچی اچی دس رہیا
سی،”کنزر دا سٹور دیا چابیاں وی نال ہی لے گیا،حالے اتھے
پتہ نی کیہ کی ہویا ہونا۔”
لالے دی گل سن کے اسنے جیب وچ ہتھ پا کے چابیاں
نوں گھٹ کے پھڑ لیا کیونکہ ہن چابیاں کنڈے تے ٹنگنیاں ہور
وی خطرناک ہو سکدیاں سن۔ہن اتھے آ کے اوہ ہور وی پھسیا
پھسیا محسوس کر رہیا سی۔لالے نے پرنس نوں پانی لیاؤن لئی
کیہا تاں اوہ اڈے چ لگے واٹر کولر توں پانی لین چلیا گیا اتے
چابیاں اتھے ہی گٹر وچ سٹ آیا۔ہن اوہ پانی دا جگ چکی اپنے
آپ نوں ہولا جیہا محسوس کردا دوکان ول آ رہیا سی۔
شِوچَرن ہن تک برنالے ترکشیل چونک وچ پہنچ چکیا
سی۔سارے سِکھر دوران اوہ رشتیاں بارے ہی سوچدا
رہا،”زندگی وچ رشتیاں دا پردوشت ہونا شاید ساڈے جیون پگ
دے دھندلے ہون دا سنیہا ہے،جنہاں نے گھن چھاویں بوٹے
ورگی میری ماں نوں منگلیک کہہ کے گھروں در پرے کیتا
سی......اوہ اج اپنیاں کندھاں ‘چوں رشتیاں دی مہک بھال رہے
نیں۔جناں چر ایہہ دھاگے، تابیز، کنڈلیاں تے ٹھگ جنڈلیاں
ساڈے سماج دے پرچھاویں وچ وی رہن گے..اناں چر ساڈا
سماج تے ساڈے لوک اپنگ مانسکتا دا شکار ہوندے رہن گے۔”
اوہ چونک وچ کھڑا آپنیا سوچاں دے سنسار وچ ہی سی کہ
اینے نوں چونک وچوں کراس کردی اک نجی کمپنی دی بس
193
نے اک بزرگ عورت نوں کچل دتا۔بائیپاس تے ہاہاکار جیہی
مچ گئی۔اک گنجا تے کالا جیہا بندہ بس ‘چوں اتریا اتے اسنے
بے بے نوں لت توں گھڑیسدے ہوئے ٹائر ہیٹھوں باہر کڈھ کے
سڑک کنارے کر دتا۔بے بے دا سر تے جباڑا کچلیا گیا سی۔اوہ
تھاں ہی مر گئی ۔پھر اس بندے نے بس نوں چلن دا اشارہ کیتا
تے بس چونک پار کردی ہوئی سواریاں کول آ کھڑی ہوئی تے
سواریاں واہو داہی بس وچ چڑھن دا یتن کر رہیاں سن۔پلاں وچ
ہی بے بے دے دوالے دی بھیڑ بس دوالے ہو گئی۔
اسدا دل تاں کیتا کہ اوہ بس نوں جان نہ دیوے تے اس
چونک نوں سماج بھلائی سوسائٹی دی مدد نال جام کر دیوے۔پر
دچتی تے من وچ کاہلی ہون کارن اوہ وی کوئی فیصلہ نہ لے
سکیا تے چلدی چلدی بس وچ اخیر اوہ وی بھج کے چڑھ
گیا۔اسنے بس وچ بیٹھے نے دیکھیا تاں کتے بے بے دی لاش
دوالے گیڑے کڈھ رہے سن تے بس وچ اچی آواز وچ وجع رہیا
گانا “ماں ہوندی اے ماں او دنیاں والیو...” ساڈی مانسکتا نوں
دندیاں چڑا رہیا سی۔بس وچ ڈرائیور دے کیبن وچوں آ رہیاں
ہاسیاں دیاں آوازاں بس مالک دے قانون نال نیڑے دے سبندھ
ہون دا پرگٹاوا کر رہیاں سن۔تد ہی کنڈکٹر نے اسدے موڈھے
نوں تھپ تھپاؤندے کیہا،
“ہاں بئی...ٹکٹ۔”
“محل کلاں۔”
194
نال ہی اسدے دماغ وچ آیا کہ اوہ تاں سائکل منال کھڑا
کرکے آیا سی پر پھر اوہ چنتا مکت ہو گیا کیونکہ اج اوہ
سائکل نوں جسی دے گھر ہی کھڑا کرکے آیا سی پر اوہ پرنس
بارے سوچ کے پھر چنتا وچ ڈب گیا۔
“محل کلاں والے ٹاکی نیڑے ہووو بئی” دی آواز تک اوہ
پہلاں ہی اگلی ٹاکی وچ جا کھڑیا سی۔اسنے واری واری سبھ
سواریا دے چہرے پڑھن دا یتن کیتا۔ویہہ منٹ پہلاں ہوئی گھٹنا
دے چنہ اوہناں دے چہریاں اتے اوہناں دیاں گلاں توں کتے
دور جا چکے سن۔
اتردیاں ہی اوہ گل منی بس جو سندوڑ تک جاندی سی۔اس
وچ بیٹھ گیا۔دن اجے کافی وڈا سی اوہ سکندر نوں مل کے ہی
جانا چاہندا سی۔اوہ سوچدا سی کہ بہت سماں ہو گیا، بھیناں نوں
وی ملیاں نوں وی۔اسنے بس ‘چوں اتر کے دیکھیا تاں اڈے وچ
سکندر دی دوکان بند سی۔اسنوں فکر جیہا ہو گیا۔اوہ اسدے گھر
نوں چلیا گیا۔گھرے شِوچَرن نوں دیکھ کے سبھ دے چہرے کھڑ
گئے ۔اسنے سکندر بارے پچھیا تاں اسدی بیبی نے کیہا،”پت!
اوہ تیرے ول ہی گیا ہونے،کہندا سی کہ سبھ توں پہلاں خوش
خبری شِوچَرن نوں ہی دینی آں۔”
“خوش خبری؟” شِوچَرن نے حیرانی تے خوشی وچ پچھیا۔
“آہو پت! رانو دا رشتہ پکا ہو گیا۔” بیبی دا چاء نہیں سی
چکیا جاندا تے رانو اکھاں وچ خوشی دی چمک لکاؤندی ہوئی
195
سنگ کے اندر چلی گئی۔شِوچَرن وی ہن خوش خبری سن کے
بہت خوش سی۔اسنے چاہ دا سارا گلاس دو گھٹاں وچ ہی اندر
ماریا۔پہلاں تاں اسنوں ٹھنڈھی جیہی ہی لگی پر جدوں چاہ نے
گلے نوں گرم جیہا کیتا تاں اوہ کسیس وٹ کے رہِ گیا۔
جدوں اسنے بیبی ول دیکھیا تاں اسدے چہرے توں خوشی
دے چنہ ہن غائب ہو کے چنتا دیاں لکیراں ابھر آئیاں سن۔اسنوں
چنتا وچ ڈبی نوں دیکھ کے اسنوں اپنی دادی دا چہرہ یاد آ گیا
تاں اسنے اپنی اداسی چھپاؤندے ہوئے بیبی نوں گلوکڑی چ
لیندے نے کیہا،”ماتا جی چنتا نہ کرو،اسیں نال ہاں،تہاڈیاں
دعاواں تے پیار صدقہ سبھ کارج سمرتھ ہون گے۔”
بیبی نے گلوکڑی نوں گھٹدی نے کنا سارا پیار اس تے الد
دتا۔شِوچَرن نوں بیبی دی بکل وچوں ماں وکیلاں دی یاد آ
گئی۔اسدیاں ترپ ترپ کردیاں اکھاں کنے ہی ہنجھو بیبی دے
موڈھے تے چو گئیاں سن۔جدوں بیبی نے بکل ‘چوں اسنوں
چھڈیا تاں اسدیاں اکھاں وگ رہیاں سن۔اوہ اتھے ہور نہ کھڑ
سکیا۔سکندر دی بیبی نے وی ہن اکھاں بھر لئیاں کیونکہ اسنے
اسدی گلوکڑی وچوں ہی ممتا دے وراگ نوں اندر تک محسوس
کر لیا سی۔
اوہ ہن تر کے مٹھیوال والے راہ تے گردوارے کول پہنچ
گیا سی۔اوہ سوچدا جا رہیا سی کہ جے کوئی مل جاوے تا چنگا
نہیں تاں سکندر نوں اوہ مل نہیں پاویگا۔جدوں اوہ چھاپے دیاں
196
مڑھیاں کول دی لنگھ رہیا سی تاں اسنوں وکیلاں دی پھر یاد آ
گئی۔جدوں اسدی دادی نے اسنوں بکل وچ لیا سی تاں اسدیا
سسکیاں اسدے کناں وچ اجے وی برہوں دا ورلاپ کر رہیاں
سن تاں اوہ کہہ اٹھیا،”بہت اوکھا جڑ کے ٹٹنا،جدوں کوئی بے
آس توں بعد پرتیا ہووے اس توں وچھڑنا تاں ہور وی اوکھا ہو
جاندا تے نالے جدوں رشتیاں دا مول وستھار بنکے اپجے تاں
روح چ کنیاں ہی امیداں جاگ پیندیاں نے۔”
اسنوں جاندے نوں پھر اس گل نے چنتا وچ پا دتا کہ اوہ
تاں ابو نوں آکھ کے آیا سی کہ سکندر ہریں وی اسدے نال ہون
گے۔اسدے جھوٹھ بولن نال اج اسنوں بہت گھبراہٹ ہو رہی سی
۔اسنوں پتہ سی کہ سکندر دے اسدے گھر جان نال وکیلے نوں
پتہ لگ جانا سی کہ اوہ اج جھوٹھ بول کے گیا۔اوہ سوچدا
سوچدا جیوں ہی سوئے دے پل کول پہنچیا تاں ساہمنیوں سکندر
ٹلیاں وجاؤندا آؤندا سی۔اسنوں دیکھ کے اوہ ہاسہ نہ روک سکیا
کیونکہ اوہ عجیب جہے ڈھنگ نال سائکل چلاؤندا آ رہیا سی پر
سنت رام اداسی دے گیت دے بول ‘مگھدا رہیں وے سورجا
کمیاں دے ویڑھے’ اسدی آواز وچوں ہوک بن کے نکل رہے
سن۔سکندر نے اسدے نیڑے آ کے ‘پڑھاک..’ کرکے بریک
مارے تاں اوہ ڈگدا ڈگدا مساں بچیا۔شِوچَرن نے ہسدے نے کیہا،
“واہ بئی اج تاں پورے رنگاں چ لگداں۔”
“بس یار..... ایویں پھر واٹ دا پتہ ہی نی لگدا۔”
197
“آجا پھر گھر نوں چلیئے۔”
“تیرے ابو کول ہی سی دو گھنٹیاں توں......تینوں ہی
اڈیکدا رہاں،ابو کہندا سی منال ول دی گیا،آ جاندا۔”
“اچھا ! ابو نوں پتہ سی کہ میں منال ول دی گیاں۔”
“ہاں، پر توں حیران جیہا کیوں آں؟”
“کچھ نی چل آجا موٹر تے بہنے آں”
اوہ تردے تردے چٹی موٹر تے پہنچ گئے۔کہن نوں تاں
بھاویں ایہہ چٹی موٹر ہی وجدی سی پر اسدا رنگ ہن چٹا نہیں
سگوں میہاں،دھپاں نے اسنوں ڈب کھڑبا کر دتا سی کھال نال
لگدی سلھابی کندھ توں تاں سلھاب نال گیرو جیہا وی ڈگ رہیا
سی۔
شِوچَرن کچھ پل چپ رہیا تے پھر اسنے نہورے بھرے
لہجے وچ کیہا،”یار توں مینوں اینا بیگانہ سمجھ لیا،سبھ کچھ
کرکے ہی دسیا۔”
شِوچَرن رانو دے رشتے بارے سکندر نال گلہ کر رہیا
سی۔
“معاف کریں ویرے،اج میں تیرے کول اسے لئی گیا
سی،پہلاں وی میں کئی وار ملنا چاہیا تینوں ......پر توں پچھلے
کئی دناں توں پتہ نی کتھے رجھیا رہاں۔”
اکدم شِوچَرن نوں اپنے رجھیویں دا خیال آ گیا۔اوہ سوچ
رہیا سی شاید رام پوے نے ہی اسدے رجھیویں اینے ودھا دتے
198
سی۔اسنے اک دم گل موڑدے نے کیہا،”میں گھر ہو کے
آیاں......رانو نوں مبارکاں دے آیاں، تینوں وی بہت بہت
مبارکاں میرے ویر۔”
“شکریہ ویرے.. پر کرنا تاں رل کے ہی پینا،بیبی کہندی
سی کہ وکیلے دے ابو نے ہی موہرے ہو کے کرواؤنا سبھ
کچھ،اس لئی میں ابو نوں وی اج ہی آکھ آیاں۔”
“توں فکر نہ کر میرے یار،اسیں کدوں کم اؤنا......میرے
لئی تاں ایہی میریاں سکیا بھیناں نے۔”
شِوچَرن دے حوصلے نے سکندر نوں تھوڑا چنتا مکت کر
دتا۔سکندر نے اسدا موڈھا پھڑدیاں جھجک کے جہے
پچھیا،”پچھ سکداں توں کتھے رجھیا رہنا،ابو وی گلاں گلاں وچ
تیری چنتا کردے سی۔”
شِوچَرن نوں اک وار پھر محسوس ہویا کہ اوہ ابو نال گل
نہ کرکے اس نال دھوکھا کر رہیا ہے کیونک اوہناں نے چنتا
تاں کری جانی آں پر کدے اوہ پچھن گے نہیں۔اوہ سوچدا ہی
بول پیا،”پر میں ابو دی چنتا وچ ہور کویں وادھا کر سکدا
ہاں......اوہناں بارے دس کے۔”
“کنا بارے ؟” سکندر نے پچھیا تاں اسنوں خیال آیا کہ اوہ
تاں خیالاں وچ ہی بول گیا سی۔اوہ اٹھ کے کوٹھے نال جا
کھڑیا،”کوئی گل ہے تاں توں میرے نال سانجھی کر یار،میرے
تے یقین نہیں۔”
199
“نہیں سکندر توں وشواس دا تھم ایں......تیرے وشواس
تے تاں زندگی دے محل اسارے جا سکدے نے پر یار......۔”
“ٹھیک آ ویر ،کوئی گل نہیں جے نہیں لوڑ دسن دی..تاں
نہ دس۔”
“سکندر! سکے بوڑھ نوں کرومبل فٹ آئی اے یار،میرے
دادا دادی میرے جیون دا سچ بن گئے نے۔” شِوچَرن نے سکندر
دے نیڑے ہو کے کیہا۔
“دادا دادی ؟” سکندر دے مونہوں اچمبھے جہے وانگ
نکلیا۔
“ہاں وسر چکیا یاداں دا پوہ پھٹالا۔”
“مینوں کھل کے دس،بجھارتاں میرے پلے نی پیندیاں،ہاں
..دادا دادی دی گل سنکے میرے اندروں محبت رسن لگ گئی
اے۔”
“رام پوا میرا پنڈ آ،بہت کچھ تینوں پتہ ہی آ،اسے بہت کچھ
وچوں محبتی ٹکسال ورگے دادا دادی جی لبھ گئے نے،میں ہن
گواؤن توں ڈرداں۔”
اسدا دل زور دی دھڑکن لگ گیا۔ بند گھر وچ دادا دادی
جی دی زندگی دے سلھابے جان دا احساس اسدے من نوں غبار
وانگ چڑھ گیا تے اوہ پسینو پسینی ہو گیا سی۔
200
“یار، میں وی ملنا دادا دادی نوں۔” سکندر نے کیہا تاں
شِوچَرن بولیا،”نہیں اجے سنیوگ بہت دور نے...اجے ویوگ
دے بھکھڑے نوں چگنا پینا۔”
گلاں کردیاں اسنے سارے پنے سکندر اگے پھرول کے
رکھ دتے۔سکندر اسدیاں گلاں سن سن کے دند پیہ رہیا سی۔اوہ
چلا اٹھیا،”لالچ رشتیاں دیاں جڑھاں وچ زہر بن کے گھلدا جا
رہیا ہے،جے ایہہ اس طرحاں ہی پھیلدا رہیا تاں رشتیاں دیاں
محبتی تنداں زہریلے تودیاں وچ بدل جانگیاں......زہری
دودھیاں وچ بدل جانگیاں،کرانتی دی ٹکسال محبتی رشتے ہی
تاں ہوندے نے،ہن بھیڑاں جڑنگیاں پر احساس منفی ہون
گے،روم روم زہریلہ ہووےگا بس......ایہو جیہا ہی ہن ساڈا
قبیلہ ہووےگا. . . . . "
سکندر دا کاوَ مئیو من کرانتی ورگے احساس نوں مردے
ویکھ رہیا سی۔اسدے لفظ نظم دی تاثیر وچ بھج چکے سن۔جدوں
اوہ سنبھلیا تاں شِوچَرن نے اسنوں گلوکڑی پا لئی تے اسدی پٹھ
تھپ تھپاؤندا ہویا بولیا ، “نہیں. . . . . . نہیں میرے یار،ساڈے
احساس اجے باقی نے،قافلے بناواں گے،لرزدیاں رشتیاں دیاں
تنداں وچ سنگیت بھراں گے تے اپجاواں گے محبتی کرومبلاں
نوں جو بوڑھ بنن گیاں۔”
اوہناں دی وارتالاپ توں انج لگدا سی جویں اوہناں دے
اندروں کاومئی شبد فٹ رہے ہون پر ڈھلدا سورج اوہناں دی
کاومئی سنویدنا نوں اپنے کلاوے وچ سمیٹ رہیا سی۔کچھ سماں
اوہ بیٹھے رہے تے پھر الوداع کہہ کے اپنے اپنے راہ پے
گئے ۔
*
201
14
“گلزاری پتر! تیرا سکول کویں چل رہا؟”
“بہت ودھیا چل رہیا جی،بہت ساریاں شخصیتاں ہن اس
مشن وچ شامل ہو چکیا نے... پر...میں کئی دناں توں بچیاں
دے رو ب رو نہیں ہو سکیا۔”
“کیوں ؟...ویسے وی مینوں تیرا رویہ کئی دناں توں اکھڑیا
اکھڑیا جیہا ہی لگدا،میرے توں کچھ لکا تاں نہیں رہیا پتر ؟ “
“نہیں. . . نہیں. . . . نہیں ابو۔” گلزاری نوں لگیا جویں
اسدی چوری پھڑی گئی ہووے۔
“میں تاں ویسے ہی پچھ لیا سی پتر،پر جویں نکی جیہی
روڑی شانت پانی دی شانتی نوں بھنگ کر دندی آ اسے طرحاں
ہی کئی واری نکی جیہی گل وی من دی شانتی نوں ترنگت
کردی ہوئی بھٹکنا پیدا کر سکدی آ۔” وکیلے نے شِوچَرن دے
من دی اوستھا نوں پڑچولدے ہوئے آکھیا۔
شِوچَرن وکیلے دی گل سن کے جویں پتھرا جیہا گیا۔اوہ
سوچاں وچ ڈبیا اک جگہ ٹکٹکی لا کے ویکھدا رہیا۔وکیلا اٹھیا
تے اسنے شِوچَرن دے موڈھے تے ہتھ رکھدے نے
کیہا،”بھٹکنا کئی وار منکھ نوں ادیش رہت کر دندی آ،تیرا مکھ
202
ادیش شبد وہونیاں وچ شبدی چنگ پیدا کرنی آ،حاشیے توں
کیندر تک لے کے آؤنا اوہناں نوں۔”
اسنوں اپنے ابو دی گل سن کے انج محسوس ہویا جویں
رشتیاں دے سوارتھہت اوہ سچ نال ہی ادیش رہت ہو گیا
ہووے۔سوکھتے دی اس وارتالاپ نے شِوچَرن دے سمچے
ناڑی تنتر وچلے خون دے پرویگ نوں سنتلن وچ کر دتا سی۔
اسنوں ہمیشہ ہی ایہہ گل اچنبھت کر دندی سی کہ کویں اسدا ابو
اسدے من دی ہر گنڈھ نوں اسانی نال کھولھ دیندا ہے۔اوہ سوچدا
کہ جے وکیلے دا پرویش اسدے جیون وچ نہ ہویا ہوندا تاں شاید
اسدے جیون دی اس گنڈھ نے گول گنڈھ بن جانا سی جسنوں
کھولھیا گھٹ تے وڈھیا زیادہ جاندا ہے۔
اوہ اتھوں اٹھیا تے اٹھ کے کالج نوں جان لئی تیار ہون لگ
گیا۔اوہ دادا دادی دے خیالاں وچ کھویا اوہناں دے جیون بارے
سوچ کے وی اداس ہو رہیا سی۔
اوہ کالج جا کے سدھا ہی لائبریری نوں چلیا گیا اتھے
پہلاں ہی گگن تے کُلوِیر میڈم بیٹھے گلاں کر رہے سن۔شِوچَرن
نے انج محسوس کیتا جویں گگن،میڈم کول اسدیاں ہی گلاں کر
رہی ہووے۔کُلوِیر میڈم نے کول آؤندے شِوچَرن نوں اٹھ
کے،اپنی بکل وچ لے کے پیار دتا تاں کُلوِیر دی پٹھ پچھے
گگن نے وی اسنوونں اپنی بکل وچ آؤن دا اشارہ کیتا۔اسنوں انج
کردی نوں کُلوِیر نے بیٹھدی نے دیکھ لیا۔اسدا جدوں گگن نوں
203
پتہ لگیا تاں اوہ کھٹی مٹھی جیہی ہس کے نیویں پا گئی۔شِوچَرن
وی دیکھ کے نیویں پا کے پیر جیہا ہلاؤن لگ پیا۔
“چک لؤ نیویاں ہن،تسیں تاں انج کردے ہو جویں مینوں پتہ
ہی نی ہندا۔تھونوں ڈھڈوں نی جمیاں... پر تھوڈے ڈھڈ دیاں سبھ
جاندی آں۔” اسدی مٹھی گھرکی نے دوویں دے بلھاں تے
مسکنی جیہی لے آندی سی۔
“کی گلاں کردی سی جی میرے بارے ؟” شِوچَرن نے میڈم
نوں گل بدلن دے لہجے جہے وچ پچھیا۔
“تیرے بارے تاں نی کردی سی پر تیرے دادا دادی بارے
ضرور دسدی سی۔” کُلوِیر نے سبھاہکے جہے ہی گل کیتی تاں
شِوچَرن اداس جیہا ہو کے بولیا،”بس جی جدوں دا میں
جمیاں...... جگت تماشہ ہی بنیا رہاں۔”
“زندگی نوں سمجھن والیاں تے زندگی دا سبق سکھاؤن
والیاں سبھ شخصیتاں اک وار تاں جگت تماشہ ہی بندیاں نے
پترا!..پر جدوں اوہناں دی واستوک ہوند اجاگر ہوندی ہے تاں
صدیاں تک اوہناں نوں یاد کیتا جاندے۔ہاں...دنیاں تے بے شک
بہت وڈے وڈے جانور نے پر کیڑی نوں صدق،لگن،محنت،ہمت
تے لگاتارتا کرکے ہی یاد کیتا جاندا ہے،اداس نہیؤں ہوئیدا۔”
کُلوِیر میڈم دیاں گلاں نے اسدے ڈولدے من نوں حوصلہ
دے دتا سی تے ہن اوہ خود وی محسوس کر رہیا سی کہ زندگی
نوں عمراں،سواساں جاں قدماں نال نہیں سگوں کرماں نال ماپیا
204
جاندا ہے۔اسنوں زندگی سنگھرششیل مشن وانگ جاپی۔اوہ جاندا
سی کہ مشن ہی محبت ہوندا ہے۔محبت نوں کدے وساریا نہیں
جا سکدا۔اسدی ہوند ہمیشہ ہی انگ سنگ ہوندی ہے۔بھاواں تے
چاواں چ ایہہ محبت ہمیشاں ہی گڑچ ہوندی ہے۔
شِوچَرن وی اپنے مشن نوں محبتی روپ دیندا ہے۔اس وچ
اوہ گگن دی ہوند نوں بہت ہی قریبی محسوس کردا ہے۔اوہ ہن
گگن نال جاندا ہویا ایہی سوچدا ہے کہ اس بناں اسدی زندگی دا
ہر صفحہ ادھورا ہے۔اوہ سوچدا ہویا اس نال تریا جاندا ہے تے
جدوں اوہ گگن ول تکدا ہے تاں اوہ وی معصومیت جیہی نال
اس ول دیکھدی ہے۔شو دے مونہوں نکلدا،
“ تیرے نال گل ہوندی اے تاں میری ہر گنجھل حل ہوندی
اے،
نہیں تاں قسمت میری نہ کدی میرے ول ہوندی اے۔”
گگن اسدے شعر وچوں اپنے آپے نوں تلاسدی ہوئی
مسکراہٹ ہی مسکراہٹ بکھیر دیندی ہے۔
*
کئی دناں دی یوجنا پچھوں اج اوہ دن آ گیا سی جد سماج
بھلائی کمیٹی نے نشہ ورودھی مہم تحت جھنڈا مارچ کرنا
سی۔اس مارچ وچ سلطان دی رہنمائی ہیٹھ انیکاں ہی نوجوان
حصہ لے رہے سن۔سبھ توں پلیٹھی قطار وچ سلطان،سکندر تے
شِوچَرن سفید جھنڈے شانتی تے پوترتا دے پرتیک وجوں پھڑی
205
کھڑے سن۔اوہناں دے اگے اک ہور بہت وڈا بینر سی جو ہور
نوجواناں ولوں پھڑیا ہویا سی۔
بہت وڈا قافلا ترکشیل چونک وچوں شروع ہویا۔ہتھاں وچ
تختیاں تے بینر آدی پھڑی جا رہے لوکاں دا ہزوم سمیں دی ہک
تے سنہری کل اکر رہیا سی۔اس ہزوم دی سبھ توں وڈی ولکھنتا
ایہہ سی کہ اس وچ نوجوان منڈے ہی نہیں سگوں کڑیاں وی
لمیرے قافلے وچ سن۔گگن دی رہنمائی ایہناں کڑیاں وچ جوش
بھر رہی سی۔
سلطان دے سپیکر وچ اسمان گوجاؤندے نعرے بھیڑ وچ
جوش بھر رہے سن۔سنت کمار جی تے نال ہور سینئر ساتھی
کھلھی جیپ وچ قافلے دے اگے اگے جا رہے سن۔لال تے سفید
دوویں جھنڈے اوہناں دی جیپ دے اگے جھل رہے سن۔لال
جھنڈے تے اکرے شبد ‘لڑانگے تے جتانگے’ اتے سفید
جھنڈے تے اکرے شبد ‘آؤ سوہنا پنجاب سرجیئے’ سمچے
لوکاں دی ساکاراتمک سوچ دا پرگٹاوا کر رہے سن۔اسمان
گوجاؤندے نعریاں وچ کوئی نعرہ ورودھتا دا نہیں سی۔ایہہ گل
وی اس کارج نوں ہور وی وشال کر رہی سی۔
قافلے نوں دیکھ کے سنت کمار جی سوچ رہے سن،”جے
ایہہ قافلا سنجیدہ منصوبیاں نال ہویا تاں مستقبل دیاں قلماں
روپی ایہہ نوجوان پیڑھی،کل لئی سنگھنے بوڑھاں ورگی
ہوویگی پر سماں ایہہ وی درساؤندا رہیا ہے کہ بھیڑ ہمیشہ ہی
206
سارتھک نہیں ہوندی پر...... ہاں......کئی وار سنجیدہ ماحول
ویکتی دے منصوبیاں نوں وی سنجیدہ کر دیندا ہے۔کاش!
......ایہہ ورتارا ساڈی نویں جوانی نوں روحانیت بخشے۔”
دانہ منڈی وچ بہت وڈی سٹیج لگی ہوئی سی۔ورکر اتھے
پہلاں ہی بیٹھے ہوئے سن۔اتھے سارے لوکاں دے بیٹھن دا
پربندھ کیتا ہویا سی۔جھگیاں وچلے بزرگ تے بچے اس جگہ
پہلاں ہی موجود سن۔جدوں شِوچَرن قافلے سمیت اتھے پہنچیا
تاں ایہناں بچیاں دا ہلاس دیکھن والا سی۔اوہ شِوچَرن،سکندر
تے سلطان لئی وارے وارے جا رہے سن۔
عورتاں تے مرداں دے وکھ وکھ بیٹھن دا پربندھ کیتا ہویا
سی۔جدوں سارے بیٹھ گئے تاں بچیاں نے گگن تے شِوچَرن نال
مل کے پنڈال دا ماحول ہی بدل دتا۔نکے نکے بچے نعرے مار
رہے سن “آؤ نواں رواج سرجیئے،سوہنا جیہا پنجاب سرجیئے۔”
تاں شِوچَرن تے گگن نوں اوہناں تے مان محسوس ہو رہیا سی
کیونکہ شبد نے ایہناں پرواسی کلیاں اندر وی گلاب جہے
پنجاب دا موہ پیدا کر دتا سی۔جدوں ہی اوہناں دی آواز مدھم
جیہی ہوئی تاں سنت کمار جی سٹیج توں بولے،
“کون کہندا دوستو جنگل سواہ ہو گیا،
آہ دیکھو آ کے ننھیاں کروبلاں دے جذباتاں نوں۔
جو کہندے نے کہ چٹی ہنیری کالا پنجاب کر گئی،
آؤ چنتاواں تیاگ کے سرجیئے سوہنیاں پربھاتاں نوں۔”
207
سنت کمار جی نے بہت ہی ترک بھرپور تقریر نال لوکاں
نوں جاگرت کردے ہوئے اپنی آواز اوہناں لوکاں تک وی
پہنچائی جو نشے دے وپاری تے حمایتی سن ۔شِوچَرن ،سکندر
،سلطان تے گگن نال دو کڑیا جھنڈے پھڑی سٹیج دے اگے ہی
بیٹھے سن۔گوکھا اک پاسے لگی پانی دی چھبیل کول کھڑا
سی۔اتھوں دی سٹیج،دریاں،سپیکر تے چھبیل دا سارا پربندھ
گوکھا ہی کر رہیا سی۔جدوں شِوچَرن دا دھیان گوکھے ول گیا
تاں اسنے اسنوں سلوٹ ماریا،دیکھ کے شِوچَرن دا من گد گد
کر اٹھیا تاں اسے وقت گگن نے اسنونں اشارہ کرکے اسدے
کھبے ہتھ دیکھن لئی کیہا پر اسنوں کچھ نہ دکھیا تاں اسنے پھر
گگن نوں ہتھ دے اشارے نال پچھیا تاں گگن نے پھر ادھر ہی
اشارہ کر دتا۔اسنے اس وار ‘کارے’ نوں کھڑے نوں دیکھ لیا
سی،جو اپنے پرانے پہراوے توں مکت ہو کے زین تے ٹی
شرٹ پائی کھڑا سی۔اوہ شِوچَرن ول دیکھ کے مسکرایا تاں
اسنوں انج محسوس ہویا جویں اوہ سارے ہی قافلے نوں چڑھا
رہیا ہووے۔گگن تے شِوچَرن نے اک دوجے ول دیکھیا پر بناں
کچھ بولے اوہ سنت کمار جی دی تقریر سنن وچ مگن ہو گئے۔
سنت کمار جی نے ہورناں بلاریاں نوں وی وار وار بلایا
تے اوہناں نے وی اپنیاں تقریراں نال سمچے اکٹھ نوں اک
طرحاں نال سموہت کر لیا سی۔کارا وی اجے کھڑا سن رہیا
سی۔اوہ کدے کدے شِوچَرن تے گگن ول وی دیکھ لیندا
208
سی۔اسدی مسکراہٹ اوہناں دے مناں نوں چتمنی جیہی لا رہی
سی۔
ایہہ قافلہ کچا کالج روڈ توں دی ایس.ڈی کالج موہریوں
ہوندا ہویا ریلوے سٹیشن توں گڈاخانا چونک تے بعد وچ پھہارا
چونک راہیں سندھو پتی کول رائیکوٹ روڈ تے جا چڑھیا تے
اخیر سماج بھلائی سوسائٹی دے دفتر آ کے ہی ختم ہو
گیا۔رستے وچ لوکاں دا اتشاہ اوہناں دے ہوسلیاں نوں دگنا کردا
رہیا اتے سماج ورودھی عنصراں لئی ایہہ قافلا چنتا دا وشا وی
بنیا رہیا۔
گگن دے کڑیاں والے قافلے نے گھر دیاں سردلاں توں
اندر تک اس جاگرتی دی چنگ لا دتی سی۔گھریلو
کڑیاں،بڑھیاں وی اوہناں نال جڑدیاں اتے وچھڑدیاں گئیاں۔ایہہ
شاید پہلا قافلا ہووےگا جس وچ ترن توں لے کے انتم پڑاء تک
بھیڑ وچ وی اضافہ ہویا سی،نہیں تاں بھیڑاں ڈٹھ دے کھلن سار
ہی چھوہ منتر ہو جایا کردیاں نے۔ایہہ کارج سماج بھلائی کمیٹی
دا چانن منارا کارج ہو نبڑیا سی۔
اج دے اس چیتنا مارچ نے جتھے سیاسی لوکاں وچ ہل چل
پیدا کر دتی سی اتھے پروفیسر اسلم نوں وی چنتا وچ ڈوب دتا
سی۔اس لئی اج اسنے گھدے تے پٹھانیئے دی غیر حاضری نوں
بھرن لئی تے شترنجی چال چلن لئی کارے نوں اپنے گھر بلا
رکھیا سی۔کارا وی ہن اپنا وراثتی لباس اتار کے اسلم دی
209
سوسائٹی دے ہان دا ہو گیا سی۔اوہ دوویں گلاں کر رہے سن
تاں اسلم نے پیگ پا کے اسنوں پھڑاؤندیاں آکھیا،”کاریا ! تیرے
نال بہت ماڑی کیتی آ،شِوچَرن تے گگن نے۔اوہناں نے اپنا رستہ
صاف کر لیا سی تینوں جیل بھیج کے۔”
“صحیح بات آ ساہیب،میں نہیں بھل سکدا۔” اسنے ہوندی
پنجابی مکس جیہی بول کے اپنی بھڑاس کڈھی تے پیگ گٹ
گٹ کرکے اکو ساہ ہی اندر ماریا تے اسلم دے بلھاں تے جیتو
مسکراہٹ آ گئی۔
“پھیر سوچدا کیہ آں،پٹدے تنبو......کڈھدے اوہناں نوں وی
اتھوں......تیرے ساتھی وی اوہناں کرکے ہی جیلھ چ نے۔” اسلم
نے دوجا پیگ وی موٹا جیہا بنا کے جلدی ہی اسدے اندر
ماریا۔اس تیزی نے اسنوں شرابی حالت وچ کر دتا۔
اسلم نے اپنا کوٹنیتک گراؤنڈ تیار کر لیا سی۔اوہ ‘سپ وی
مر جائے تے لاٹھی وی نہ ٹٹے’ اکھوت نوں لاگوُ کر رہیا سی
اتے کارا ‘گھر دا بھیتی لنکا ڈھائے’ والی کہاوت نوں سچ کرن
لگیا ہویا سی۔اکثر انج ہی ہوندا آیا ہے کہ کوٹنیتی دی بلی عامَ
انسان ہی چڑھدا ہوندا ہے۔عامَ انسان دی فطرت ہوندی ہے کہ
اوہ لون دی ڈلی وچ ہی وفادار ہو جاندا ہے پر ایہہ سوارتھی
لوک ہن جو ایہناں دا کل تک نگل جاندے نے پھیر وی وفادار
نہیں ہوندے کیونکہ عامَ انسان کول ضمیر ہے تے جذبات نے
پر ایہناں کول بس لٹن لئی حالات نے۔
210
کارا ہن گالھاں کڈھدا ہویا تر گیا سی تاں اسلم والاں وچ ہتھ
پھیردا ہویا مسکرا رہیا سی تے سوچ رہیا سی کہ اسنے جنگ
جت لئی ہے۔
کارا جدوں شرابی حالت وچ ہی جھگیاں وچ پہنچیا تاں اوہ
اپنی جھگی وچوں موٹی ساری ڈانگ چک کے اوہناں دے
بنائیے ترپالنما سکول دیاں دھجیاں اڈا دتیاں۔کاپیاں کتاباں ورقہ
ورقہ ہو کے کھلر گئیاں۔بھگدڑ جیہی مچ گئی۔بچیاں تے تیویاں
دا وی چیک چہاڑا جیہا پے گیا۔جھگیاں دے مرد اسنوں کھچ
کے اسدی جھگی وچ لے گئے پر اسنے اوہناں نوں گالھاں دی
جھڑی لا دتی ۔کارے دی ماں وی اسنوں گھوریا۔جدوں اوہ بے
قابو جیہا ہو گیا تاں پھر اتھوں دے مرداں نے اسدی چنگی
بھگت سواری۔
اسدا مُونہہ سر لہو لہان ہو گیا۔اسدی ماں جو اسنوں گھور
رہی سی ہن اوہ ممتا موہ چ چانگاں مار رہی رہی سی۔بچے
کتاباں کاپیاں دے کھلرے ورقے اکٹھے کردے ہوئے مناں
مونہیں روئی جا رہے سن۔کئی بچے تاں اس گل نوں سمجھ ہی
نہیں سی پا رہے کہ کیہ بھانا ورتیا بس دیکھا دیکھی روئی ہی
جا رہے سن۔
کارا ہن ادھ بے ہوشی دی حالت وچ اپنی جھگی وچ پیا
ہویا سی۔باقی وی سارے اپنی اپنی تھاں چلے گئے سن۔طوفان
مگروں ہوندی شانتی وانگ ہن سارے پاسے شانتی پسر گئی
211
سی پر بچیاں تے اوہناں دیاں ماواں دیاں سسکیاں اجے وی اس
شانتی نوں بھنگ کر رہیاں سن۔
دوجی سویر ہی شِوچَرن تے گگن بسوں اتر کے دانہ منڈی
ول نوں آ رہے سن تاں کافی لمی چپ مگروں گگن بولی،”شو
تہانوں پتے کل اپنے بچے کیہ گلاں کر رہے سی ؟”
“اپنے بچے وی ہو گئے! مینوں پتہ ہی نہیں ۔ “
“ہا !. . ہا ! !. . . ہا ! ! !. . . . اپنے مطلب منڈی والے
بچے۔”گگن نے اسدے مکی مار کے ہسدی نے تھوڑا شرما کے
جہے کیہا ۔
“اچھا !. . . . . ہا !. . . . ہا ! !. . . . . ہا ! ! ! “ شِوچَرن
اچی اچی ہسدا ہویا پھر اکدم سیریئس جیہا ہو کے پچھدا
کہ،”دس کیہ کہہ رہے سی ؟”
“اوہ کہہ رہے سی کہ اسیں ساریااں نے رل کے ادھیاپک
دوس مناؤنا۔”
“واہ! پھیر تاں سواد ہی آ جاؤ...وڈے بچے گائیڈ کردے نے
ایہناں نوں۔”
“کویں کراں گے پھر آپاں ؟” گگن نے اتسکتا نال پچھیا۔
“آپاں مناوانگے یار......گوکھے،سکندر ہریاں نوں وی بلا
لوانگے ...باقی بہت ٹائم پیا اجے ...۔”
اوہ گلاں کردے کردے منڈی وچ پہنچ گئے۔جدوں ہی
اوہناں نے رات دی کارے والی چلی ہنیری کارن اجڑیا ہویا
212
سکول دیکھیا تاں اوہناں دی تراہ ہی نکل گئی۔سبھ جھگیاں
‘چوں نکل کے اوہناں دے دوالے ہو گئے۔اک بزرگ نے اوہناں
نوں رات والی ساری گھٹنا وستھار نال دسی تاں اوہ بھج کے
کارے دی جھگی وچ گئے۔اسدے کافی سٹاں لگیاں ہوئیاں سن
۔خون گھرالاں دے روپ وچ وگ کے تھاں ہی سک چکا سی
تے کئی تھاواں توں اجے وی سم رہیا سی۔
گگن اسدی حالت دیکھ کے گھبرا جہے گئی۔اسنے شِوچَرن
نوں جلدی نال ڈاکٹر نوں بلا کے لیاؤن لئی کیہا پر اوہ تھوڑے
سمیں بعد سول ہسپتال کولوں کیمسٹ دی صلاحَ نال پٹیاں تے
دوائیاں لے کے واپس آ گیا۔اوہناں دوواں نے اسدے پٹیاں کیتیاں
اتے دوائی دتی پر اوہ اجے وی درداں نال کراہ رہیا سی۔کارے
دی ماں اوہناں دے ترلے کر رہی سی کہ اوہ کارے نوں بچا
لین تاں گگن نے اسنوں پھڑ کے منجے تے بٹھاؤدیاں
آکھیا،”تسیں فکر نہ کرو ماتا جی اسیں سنبھال رہے ہاں۔”
کارا وی اوہناں دیاں گلاں نوں دھیان نال سن رہیا
سی۔اتھوں دے دوسرے لوک وی حیران سن کہ کارا اوہناں نوں
دشمن سمجھدا پر اوہ پھر وی اسدی سیوا کرن لگے ہوئے
ہن۔اوہناں نوں نہیں سی پتہ کہ اوہ تاں زندگی دی اس پورنتا نوں
ہنڈھا رہے ہن جتھے کیول انسانیت دی ہی ہوند ہوندی ہے۔
ہن کارا جھگی وچ پیا آرام کر رہیا سی۔باہر گگن تے
شِوچَرن بچیاں دی مدد نال رات دیاں کھلریاں کتاباں کاپیاں نوں
213
اکٹھے کر رہے سن۔اج بھاویں پڑھائی تاں نہیں ہو سکی پر اوہ
اپنے حلیمی بھرے کارج نال ایہہ ضرور ثابت کر آئے سی کہ
ایہہ کارج ہن کدے رک نہیں سکے گا۔اوہناں دا ادیش وی تاں
کندھاں تے چھتاں توں اپر اٹھ کے بچیاں دے مناں نوں پرواز
دینی سی۔
گگن تے شِوچَرن ہن بس اڈے نوں آؤندے سوچ رہے سن
کہ پتہ نی کنے کو امتحاناں ‘چوں گزرنا پینا اس شبداں دے
سمندر نوں پار کرن لئی۔گگن نے پھر سوچ دی چپ نوں
توڑدے ہوئے پچھیا، “شو!اس گھٹنا توں کیہ لگیا تہانوں ؟”
“ایہہ کارے دا واستوک کارنامہ نہیں سگوں اس پچھے
کوئی ہور نیتی کم کر رہی ہے جسدا بہتا اندازہ آپاں نوں ہے ہی
آ۔”
“پر ایہناں نوں کیہ تکلیف آ۔”
“تکلیف! ایہناں دا بازار تے وپار سبھ کچھ بند ہو رہیا اپنے
کرکے۔”
“پر کارے نوں تاں سمجھنا چاہیدا۔” گگن نے بے بسی
جیہی جتاؤندی ہوئی نے کیہا۔
“نہیں سمجھ سکدا اوہ کیونکہ اوہ پیراں بھار تاں ہو گیا،سر
بھار تاں اوہ سوجھی نال ہی ہوؤُ تے سوجھی اسنوں بنا قربانی
دتے نہیں آ سکدی۔”
214
اوہناں دی دانہ منڈی والی پرکرما جیوں دی تؤں ہی چل
رہی سی۔اوہ بھاویں چھت گوا چکے سن پھر وی اوہناں دے من
تے کدے گلہ گزاری نہیں سی آئی۔اوہ اسے طرحاں ہی اپنا کم
کری جا رہے سن پر جدوں سکندر،سلطان تے گوکھے نوں اس
بارے پتہ لگیا تاں اوہ آپے توں باہر ہو گئے ۔گوکھے نے
غصے وچ کیہا،”شِوچَرن، جے توں کہیں تاں آہ کارے دا کارا
ہی کروا دیندے آں،نہ رہے گا بانس تے نہ وجیگی بانسری”
“نہیں گوکھے! میں ایہہ چاہنا کہ اس بکھرے ہوئے آلھنے
دے تیلے اوہ آپ اکٹھے کرے۔بندہ ادوں ماڑا ہوندا جدوں اسدے
احساس مر جان۔میرا ایہہ یتن رہے گا کہ میں کارے دے
احساساں نوں وی جیوت کر سکاں۔”
سکندر نے شِوچَرن دی گل سن کے حیرانی جیہی نال
کیہا،”پتھراں توں بھاوکتا بھالدیں توں ؟”
“میں بھال نہیں رہیا سگوں بھاوکتا نوں پیدا کرن دی سوچ
رہاں،میں پتھراں نوں ٹٹدے ویکھیا بشرطے سٹ دا احساس
کرواؤن دی جاچ ہووے۔”
اس نوں ہن اوہ وقت یاد آ گیا سی جدوں اسدی ماں آشا نے
چنگیر پنڈ دے لوکاں وچ احساس پیدا کرکے اوہناں نوں ڈانگاں
سوٹیاں سمیت واپس بھیج دتا سی۔شِوچَرن نوں اس گل دا پورن
وشواس سی کہ کارا نشے دے وپار تے بازار دی اک اہم کڑی
215
ہے۔اسدے ٹٹن نال بازار تے وپار بکھر سکدا اتے سماج نکھر
سکدا۔
گگن تے شِوچَرن سوکھتے ہی منڈی وچ پہنچ چکے
سن۔کارا ہن ہوش وچ سی پر اسدے زخماں دی چیس اجے
اسنوں توڑ رہی سی۔اوہ دوویں ہی سدھے کارے دی کوٹھڑی
وچ چلے گئے۔اتھے اسدی ماں تے اسدا نکا جیہا بھتیجا وی
موجود سی۔اوہ اس نال لاڈ کرن دی کوشش کر رہیا سی ۔اوہ
بھاویں زخماں دی تکلیف ہنڈھا رہیا سی پر پھر وی اسنے اپنے
بھتیجے لئی زخماں دی تاب نوں سہن کیتا ہویا سی۔سارے ہی
دسدے سی کہ کارے دا بھتیجا کارے دی جان اے۔
اوہناں نے کارے نوں بنا بلائے ہی اسدے زخماں تے
دوائی لاؤنی شروع کر دتی۔گگن اسدے متھے ‘چوں سمدے
خون نوں اہستا اہستا صاف کر رہی سی۔کارا کچھ نہ بولیا
سگوں اکھاں مند کے ہی پیا رہا،جدوں دوائی زخماں تے لگ
رہی سی تاں ہو رہی تکلیف کارن وی اوہ کچیچی وٹ کے ہی
پیا رہیا۔کدے کدے چوری جیہی اکھاں پٹ کے گگن ول ضرور
دیکھ لیندا سی۔پھر اسدیاں مندیاں اکھاں وچوں ہی ہنجھو لکیر
بن کے وگ ترے اتے کھبی اکھ وچوں نکلیا ہنجھو چوندا ہویا
اسدے کن وچ چلا گیا۔ایہہ ورتارا دیکھ کے اسدی ماں دے
انیکاں ہنجھو چنی دے لڑ نال ورلاپ کرن لگ گئے سن۔
216
اوہ دوویں کارے دے دوائی لاؤن مگروں باہر بچیاں نوں
پڑھاؤن لگ گئے۔کچھ سمیں بعد کارے دا منجا وی باہر کڈھ دتا
گیا۔اوہ دور پیا ہی اوہناں ول دیکھی جا رہیا سی۔گگن نے وی
کئی واری اس ول دیکھیا پر اسنوں اسدا ٹکٹکی لا کے دیکھنا
وی ازیب جیہا لگ رہیا سی۔اسنوں کئی واری ڈر تے حیرانی
نال کمبنی جیہی چھڑ جاندی سی۔
اوہ ہن دوویں روز ہی سویرے آ جاندے سن۔ایہناں دی
منڈی وچلی لگاتارتا نیے سلطان تے سکندر ورگے ساتھیاں نوں
ہور پڈاں وچ وی اس مشن تے کم کرن لئی وقت دے دتا
سی۔اوہ کئی دناں توں کارے دی سنبھال کردے آ رہے سن۔اج
اوہ وی کافی تندرست لگ رہیا سی۔کارا چپ چاپ پٹی کروا
لیندا۔انج لگدا سی جویں کارا اوہناں دی محنت،لگن تے سمرپن
دی بھاونا اگے پسیجیا گیا ہووے،پر اجے تک اک وی لفظ
اوہدے بلھاں تے نہیں سی آیا۔اسدا وار وار گگن نوں دیکھنا
گگن دے من وچ وی سہم پیدا کر رہیا سی۔اوہ ڈردی سی پر پھر
وی اسنے ایہہ گل شِوچَرن نال کدے سانجھی نہیں سی کیتی۔
اج وی کارے نے اپنا منجا اوہناں توں دور ڈاہ لیا
سی۔اسنے اج پرت کے وی نہیں سی دیکھیا۔گگن نے وی کئی
وار اس ول دیکھیا پر اوہ منجے تے اہل پیا سی۔گگن نوں اس
ول تکدیاں اسدیاں اکھاں اج کئی وار یاد آئیاں۔اوہ اسدی
نیت،اصلیت تے طبیعت نوں پرکھن دا یتن کر رہی سی کہ اسے
217
وقت کارے دی جھگی ‘چوں نکلی چیک نے مردہ شانتی وچ
اکدم کھلبلھی مچا دتی۔سارے ہی اسدی جھگی ول جا رہے
سن۔شِوچَرن تے گگن وی بھج کے گئے۔چیک ہن ماتم وچ بدل
چکی سی۔بھیڑ وچلیاں رون دیاں آوازاں وی ہن ویناں وچ بدل
چکیاں سن۔
اوہ دوویں بھیڑ نوں چیردے ہوئے اندر گئے تاں کارے دا
بھتیجا انتم سواس لے چکیا سی۔شِوچَرن نے جدوں اسدی گھٹی
ہوئی مٹھی کھولھی تاں اسدی مٹھی وچ ڈرگز والی چٹی لفافی
سی۔کسے دے بولن توں پہلاں ہی سبھ نوں حالات بیان ہو چکے
سن۔گگن دھاہاں ماردی ہوئی باہر نوں آ رہی سی۔اسدے پچھے
ہی بزرگ عورت لوتھ نوں چکی آ رہی سی۔کارا وی پہنچ چکیا
سی۔اوہ نیند وچ ہون کارن،رولا سن کے ابھڑواہے اٹھیاں تاں
بھیڑ نوں دیکھ کے گھبرا گیا پر جدوں اسنے اپنے بھتیجے نوں
دیکھیا تاں اوہ اتھے ہی ڈگ پیا۔گوڈا اکدم ہیٹھاں وجن کارن بنہی
پٹی وچوں خون سمن لگ گیا ۔اسدی ماں نے لاش نوں اسدی
گودی وچ پایا تاں اسدی حالت دیکھ کے اوہ وی ایہہ سمجھ گیا
سی کہ بھور جہانوں کوچ کر گیا ہے۔اسدی ماں اس کول بیٹھ
کے ہی کیرنے پاؤن لگ گئی۔بچے دی مٹھی’چوں کردے چٹے
کن اسنوں لعنتاں پا رہے سن کیونکہ دنیاں اک ناڑی تنتر ہی
ہے زہر جتھے مرضی چھڈ دیو نقصان تاں آپے نوں ہی
ہووےگا۔ہن ماواں پتاں دیاں ویراگمئی چیکاں نے اسمان پاٹن
218
والا کر دتا سی۔بچے دے ماں باپ تاں نیم بے ہوشی دی حالت
وچ سن۔گگن تے شِوچَرن بھیڑ دے پچھے جہے کھڑے ہبکیں
ہبکیں رو رہے سن۔
گگن روندی روندی اس وقت تربھک جہے گئی جدوں
اسنے دیکھیا کہ کارا اسدے گوڈے پھڑی بیٹھا سی۔اوہ گگن نوں
‘بھین’ تے شِوچَرن نوں ‘ویریا’ کہہ کے ورلاپ کردا ہویا معافی
منگ رہیا سی۔اسنے گوایا تاں بھاویں اپنا ہی سبھ کچھ سی پر
اسدا اوہناں توں معافی منگنا اسدی گہری سوچ دا پرگٹاوا کر
رہیا سی۔گگن نوں ‘بھین’ شبد سن کے پورا احساس ہو گیا سی
کہ اوہ اس بھین دے احساس نوں اوہ کئی دناں دا دل چ سموئی
بیٹھا سی پر احساساں دا پرگٹاوا اینی وڈی قربانی منگیگا اسدا
گگن نوں بھورا وی اندازہ نہیں سی۔
ہن ماتمی ماحول وچ سکندر،سلطان ،گوکھا تے ہور انیکاں
لوک شامل ہو چکے سن۔موت دا کارن سہمتی نال ہی چھپا لیا
گیا سی پر اس موت نے کارے دی مری آتما اندر اس گل دی
روشنی کر دتی سی کہ اگ لاؤن والے اگ دے سیک توں کدے
بچ نہیں سکدے ۔
*
219
14
“اسلم صاحب! اوہ پہلے توڑ دے تپکے ورگی میری نس
نس وچ وس گئی اے۔اوہدے ہتھ دی معمولی جیہی چھوہ جدوں
220
یاد آؤندی آ تاں مینوں نشیلا جیہا کر دندی آ،میرے اندر دی زہر
مٹھاس چ بدل جاندی آ جناب...میں ہمیشہ ہی اسنوں سپنے ‘چوں
حقیقت وچ پاؤن دی سوچدا رہنا...۔”
“بابیو! اوہ گونہہ دی مکھی نی جو چپل نال لگ کے اندر
آجو،ایہہ اوہ تتلی آ جو بھوریاں دی کنڈ نوں وی چنڈ مار دندی
آ...شکاری دے شکار توں کوہاں دور اے۔”
“تاں پھر اس چھوہ دا کیہ کریئے جو موہ پیدا کر گئی اے
؟”
“یوراج جی! میں تہاڈی خدمت وچ تاں اپنی محبت نوں وی
ٹاکیاں لا دتیاں،ایہہ تاں پھیر...کردے ہاں...کردے ہاں. . . . . .
کچھ ۔ “
یوراج تے اسلم نے پیگ نال پیگ ٹکراؤندے ہوئے سیلر
دے بنے اے.سی کمرے وچ ہاسیاں دی چھنکار پیدا کر دتی۔ہن
یوراج دیاں دیاں نکیاں پتلیاں وچ گگن دی ہی تصویر گھم رہی
سی۔سماگم والے دن دا سواگتی درش اسدیاں اکھاں اگے گھمن
لگ گیا سی۔
اسلم تے اوہ اکثر ہی ہوس بجھاؤن تے کھان پین لئی سیلر
دے اس کمرے نوں ہی ورتدے سن۔ایہہ اوہناں دا وحشی اڈا
آکھیا جا سکدا سی۔ایہہ سیلر نویں نویں بنے،یوتھ ونگ دے
پردھان دے باپو دا سیلر سی جو جسمانی بوٹیاں دیاں پوڑیاں لا
کے سیاسی اسمان چھوہنا چاہندا سی۔
221
اسلم نے پیگ لولی کردے نے کیہا،”جناب! جے تتلی نوں
ڈبی وچ بند کرنا تاں آپاں نوں پٹھانیئے تے گھدے نوں جیلھ
‘چوں باہر کڈھنا پینا...اوہ ہی کر سکدے نے ایہہ کم..۔”
ہن اسلم نے گرم لوہے تے کوٹنیتک ہتھوڑے دی سٹ مار
دتی سی۔اوہ سوچدا سی کہ اسدے چہیتے وی باہر آ جان گے
اتے گگن تے شِوچَرن دا وی مکو ٹھپیا جاؤ کیونکہ اسلم اوہناں
نوں اپنا پکا دشمن سمجھدا سی۔
یوراج پیگ دے ودھدے نشے وچ گگن دی معصوم تصویر
نوں اپنیاں اکھاں وچ اگھاڑدا ہویا مچھاں تے ہتھ پھیر رہیا سی
تے اسلم اپنے لمبے والاں وچ ہتھ پھیردا ہویا جیتو مسکان
وکھیر رہیا سی تے نال ہی اسدا ماڑا انجام سوچ کے اسنوں
تریلی جیہی وی آ گئی سی۔
*
بھتیجے دی موت نے کارے نوں دھر اندر تک توڑ دتا
سی۔اوہ ہن سارا دن اپنی کوٹھڑی وچ پیا رہندا تے جدوں وی
اوہ بھتیجے دی لوتھ دے ہتھاں ‘چوں کردے چٹے کناں نوں
محسوس کردا تاں اسدے اندروں کڑھ پاٹ جاندا،پھر اوہ کسے
توں سنبھالیا نہ سنبھال ہندا۔اسدیاں چیکاں اینیاں دردناک ہندیاں
سن جو جھگیاں وچوں ماتمی ماحول نوں وداع کرن دا ناں نہیں
222
سی لین دندیاں۔پتھر انسان اینا ٹٹ سکدا،سبھ ایہہ دیکھ کے
حیران سن۔
گگن تے شِوچَرن وی روزانہ اس انسان نوں کنکا کنکا
ہوندے دیکھ رہے سن۔شِوچَرن دی دور اندیسی سوچ اسدے
اندرلے انسان نوں پگھلدے ہوئے دیکھ رہی سی۔اسنوں پتہ سی
کہ اوہ کنکا کنکا ہو کے ہی تنکا تنکا ہوئے وشواس نوں سمیٹ
سکدا ہے۔
کارے دے من دی اندرلی پرت وچ اجیہے خوبصورت
جہے احساس کروٹ لین لگ گئے سن،جنہاں دا اسنوں کوئی
احساس نہیں سی۔جدوں اوہ اوہناں نوں پڑہاؤندے ہوئے دیکھدا
تاں اسدے اندروں اولی جیہی خوشی امڑ پیندی تے اوہ سوچدا
کہ زندگی دیاں بھاویں لکھاں پرتاں کھولھ لئیے پر پھر وی
منکھ زندگی توں وانجھا ہی رہے گا کیونکہ زندگی دے جندرے
دی اصلی چابی تاں شبد دا گیان ہی ہے۔
کارے دی سوچ دچتی دے دھرم سنکٹ وچ ہی پئی سی۔اوہ
سوچ رہیا سی کہ اسنوں جھگیاں وچوں نکلن لئی کوئی ٹیڈھا
رستہ ہی اپناؤنا پینا نہیں تاں اوہ اس گندی نالی دا کیڑا بن کے
رہِ جاوے گا۔اوہ سوچاں سوچدا پھر وی اس وچار نال سہمت ہو
گیا سی کہ اوہ ٹیڈھے کم تے نشے دا دھندا تیاگ دیویگا پر
جھگیاں وچوں دسدیاں بھکھ،ننگ دیاں تصویراں نے اسنوں پھر
بھٹکنا وچ پا دتا سی۔نلکے کول بیٹھے ہوئے کتے نوں،جس دے
223
کھاج پئی ہوئی سی تے دوجے پاسے کھونجے وچ بیٹھی
بزرگ عورت جسدے پھوڑیاں دے زخماں وچوں خون چوء
رہیا سی،دیکھ کے اوہ تڑف اٹھیا۔ دوہاں اپر ہی بھنکدیاں
مکھیاں نوں دیکھ کے اسدے اندروں غبار جیہا اٹھیا تے اوہ
تیزی نال الٹی کرن لئی باہر نوں دوڑیا۔بس اسے درش نے اس
اندر پیدا ہوئے دھرم سنکٹ نوں اک پاسڑ ہی کر دتا سی۔
الٹی کرکے اوہ جھونپڑی وچ واپس پرتیا تے پیریں جتی پا
کے پرنے نوں لپیٹدا ہویا شہر ول نوں تر گیا۔جدوں شِوچَرن دی
پڑہاؤندے دی نگاہ اس ول گئی تاں اسدی تور نوں ویکھ کے
اسنوں محسوس ہویا کہ پتھراں دا شاید سچیں بھاوکتا نال کوئی
رشتہ نہیں ہندا۔جناں سماں پتھر،پتھر دی سنگت وچ رہے گا اوہ
وڈا ضرور ہوئی جاؤگا پر جذباتی نہیں ہو پاؤگا۔سوچ سوچ کے
شِوچَرن دا من اکتا جہے گیا۔اج گگن وی اسدے نال نہیں سی۔اوہ
اکدم اٹھیا تے بچیاں نوں ہتھ ہلاؤندا ہویا بس سٹینڈ نوں چلیا گیا۔
ہن کارا شہر دیاں سڑکاں اپر مٹر گشتی کردا پھر رہیا
سی۔اسنوں بہت دناں بعد اج شہر دی ہوا کھان نوں ملی
سی۔اسنوں لگدا سی کہ اوہ نشے دے دھندے نوں چھڈن بارے
غلط سوچ رہیا سی۔ہن اسنوں کھاج پئی والا کتا اتے پھوڑیاں
نال اگلی ہوئی بزرگ عورت پھر یاد آ گئی سی۔اسنوں ہن پھر
انج لگ رہیا سی جویں الٹی آ رہی ہووے۔اوہ سوچدا ہویا گڈاخانا
چونک کول میٹ دے کھوکھے وچ آ بیٹھا۔
224
میٹ والا بھولا اسدا پرانا متر سی۔بھولا مرغی دی گردن
نوں جھٹکاؤندا ہویا بولیا،”کاریا! کتھے رہاں یار توں؟ مینوں تاں
طلب نے ہی مار لیا،تیرے بناں تاں میری توڑ ہٹاؤن والا وی
کوئی نہیں سی۔”
کارا سڑک تے جاندی سنکھی جیہی زنانی ول اشارہ
کرکے کھڑ کھڑا کے ہس پیا۔بھولے دوارا پیپے وچ سری وڈھ
کے سٹی مرغی وی ہن شانت ہو گئی سی۔اسنے مرغی نوں
ٹنگاں توں پھڑ کے ،کھنبھاں نوں اتاردے ہوئے اسنوں ننگا کر
دتا۔کارا ننگی جیہی مرغی دیاں لتاں اپر ہتھ پھیردا مسکڑیاں
جہیاں ہسدا دوکان ‘چوں باہر ہو گیا۔اسنوں ہن بھولے دی پچھے
ماری ہاک وی نہیں سی سنائی دتی۔
سورج دے چھپاء دی لالی بکھر رہی سی۔بازار دی رونق
ہن شہری لوکاں نال سنہری ہو رہی سی۔پنڈ دیاں سواریاں ہن
وقت دی دھوڑ پھکدیاں پنڈاں نوں پرت گئیاں سن تے شہر دے
مرد،تریمتاں تے بچے شہری زندگی نوں مانن لئی چونکاں وچ
لگیاں چٹپٹیاں جہیاں ریڑھیاں ول نوں جا رہے سن۔کارے نں ہن
اکدم خیال آیا کہ کیوں نہ پھہارا چونک نوں جایا جاوے کیونکہ
پھہارا چونک اس وقت شہری چوہل پوہل دا عجیب نظارہ ہوندا
ہے۔نوجوان منڈے کڑیاں تے شہری تریمتاں لئی ایہہ آنند دا
پرتیک بن جاندا ہے۔
225
گڈاخانا چونک وچوں کارپھہارا چونک نوں مڑن ہی لگیا
سی پر اسدی بھٹکنا اسنوں کھچ کے اسلم دی کوٹھی ول لجا
رہی سی۔اوہ بناں سوچے ہی ادھر نوں جا رہیا سی۔اوہ اسلم دی
کوٹھی کول چلیا گیا۔گیٹ دی بیل وجائی تاں گیٹ کھولھدا اسلم
اسنوں دیکھ کے انج کھڑ گیا جویں اسنوں کوئی گواچی تے
قیمتی شے مل گئی ہووے۔اوہ اسنوں اندر لجاندا وار وار اسدی
پٹھ تھاپڑ رہیا سی جویں آکھ رہیا ہووے کہ “توں ہی تاں ایں
میرے بازار دے سوچک انک نوں سِکھر تک پہنچاؤن والا۔”
کارا تے اسلم ہن لائن دیاں اوہناں کرسیاں تے بیٹھے سن
جتھوں کارا اس دن اٹھ کے گیا سی۔چھناں وچ ہی اسلم نے بوتل
تے گلاس ٹیبل تے لیا رکھے۔اسنوں پتہ سی کہ دھندے تے
بندے دا بہت گہرا سبندھ آ،جے بندہ نی تاں دھندا نی۔
اسلم اپنے گیان دی طاقت نوں بس بندیاں تے دھندیاں وچ
ہی نشٹ کر رہیا سی۔اسنوں نہیں پتہ سی کہ اوہ ساڈے سماج دا
اجیہا سنہری بوٹا ہے جسدی ہوند وچ کنیاں ہی کرومبلاں بوڑھ
دا روپ لے سکدیاں ہن،پر اوہ اکاں وانگ زہری دودھ ونڈ رہیا
سی تے اسدا کل اکاں دیاں ککڑیاں ‘چوں نکلدیاں پھمبیاں وانگ
واستوکتا توں دور اپنی ہوند نوں گوا رہیا سی۔
کچھ سماں اسلم کارے نوں دیکھدا رہیا۔اسنوں کارے وچوں
کارا غائب جیہا ہی ہو گیا لگدا سی۔کارا سوچاں وچ ڈبیا پیا سی
پر اسلم اس ول دیکھ کے خوش ہو رہیا سی کہ چلو کوئی تاں
226
مڑیا اسدے دھندے نوں اگے تورن والا۔اوہ کچھ سماں کارے
نوں دیکھدا رہیا پھر اسنے گلاساں وچ پیگ پایا پر کارے نوں
پیگ پاؤن دا کوئی پتہ نہ چلیا۔اسنوں تاں اپنی شاخ توں جھڑ
چکے اسدے بھتیجے روپی پتے دا ہی صدمہ لے بیٹھا
سی۔اسدے تاں خیالاں وچ کھاج پیا کتا اتے پھوڑے رسدی
بزرگ عورت اجے وی ہنجھو بکھیر رہی سی۔جدوں ہی اسلم
نے کارے دے ہتھ تے ہتھ رکھیا تاں اسنوں اسدی مٹھی ‘چوں
اوہی چٹے کن کردے نظر آئے جو اسدے بھتیجے دی لاش دی
مٹھی وچوں کر رہے سن۔اسنے اپنا ہتھ اکدم پچھانہ کھچ لیا۔ہن
اسدے متھے تے تریلیاں آ گئیاں۔جدوں ہی اسنے پیگ اسدے
ہتھ وچ دتا تاں اسنوں گگن دا معصوم چہرہ یاد آ گیا۔ جسنوں اوہ
بھین دا درجہ دے چکیا سی۔
اسلم ہن اپنے لمبے والاں وچ ہتھ پھیردا ہویا اسنوں تباہی دا
سنکیت دے رہیا سی۔ساریاں ہی گلاں کارے دے دل،دماغ وچ
فلم وانگ گھم رہیاں سن۔اسدے کناں وچوں ہن سیک نکل رہیا
سی۔اسلم اسدے بدلدا چہرہ دیکھ کے ٹھیک جیہا ہو کے بیٹھ گیا
۔کارے دے اندر بغاوتی لاواں زور پھڑ چکیا سی۔جدوں ہی اسلم
نے اسنوں ہلونیا تاں کارے نے اٹھدے سار ہی اپنا پیگ ٹیبل
اتے رکھ دتا۔اوہ دروازے ول ودھیا تاں اسلم
“کارے!..کارے!...” دیاں آوازاں ماردا اسدے پچھے آ رہیا
227
سی۔ہن اسنوں اپنے بازار دا سوچک انکک پھر گراوٹ ول
جاندا نظر آ رہیا سی۔
اسنے جیوں ہی کارے دا موڈھا پھڑیا تاں کارے دیاں لال
اکھاں ہن جوالا اگل رہیاں سن۔اوہ اکدم پچھانہہ ہٹ گیا۔پلاں وچ
ہی کارا غلامی دے اس ورتارے توں سرخرو ہو کے گڈاخانا
چونک ول چلیا گیا۔ہن اوہ خود نوں اس طرحاں بھار مکت
محسوس کر رہیا سی جویں صدیاں دی غلامی نوں موڈھیاں
توں اتار آیا ہووے۔
اسمان تے ٹمٹماؤندے تارے ہن کارے دیاں اکھاں ‘چوں
نکلدی جوالا نوں دودھیا کر رہے سن۔سڑکاں تے ترے پھردے
لوکاں وچوں ہن اسنوں اپنت دی خوشبو آؤن لگ گئی سی۔اوہ
ہن جیون تے موت دے فرق نوں ہنڈھا آیا سی۔اسدے اندر ہن
جیون پرتی محبت ورگی کوئی شے جنم لے چکی سی۔ترپالنما
سکول ہن اسنوں وشو ودیالیا لگن لگ گیا سی۔ماں دی ممتا اس
لئی ہن خوبصورت احساس بن گئی سی۔اسنوں ہن اپنے انسان
ہون تے مان محسوس ہو رہیا سی۔
پلاں چ ہی کارے دی سوچ وچ آئے بدلاو نے کارے نوں
کنا بدل دتا سی۔ہن اوہ سوچ رہیا سی کہ انسان تے حیوان دا
فرق بس اینے کو پلاں دا ہی تاں ہے۔اسنوں ہن مٹی وچوں
خوشبو آؤن لگدی ہے۔رشتیاں وچوں نگھ محسوس ہون لگدا
ہے۔اوہ ہن اس طرحاں دے ہی سوے وشواس تے سوے چیتنا
228
دے پرکاش نال انسانی ہوند محسوس کردا ہویا جھگیاں وچ
واپس پرت رہیا سی۔
جدوں تک اوہ جھگی وچ پہنچیا تاں سارے پاسے چہل پہل
جیہی سی۔اسنوں ہر اِک چہرے ‘توں سادگی،سنتشٹتا تے سپشٹتا
دے چنہ دکھ رہے سن۔بچیاں دیاں بے پرواہ کلکاریاں تے اکا
دکا بچیاں دے ہتھ وچ پھڑیاں کتاباں اسنوں زندگی دا سنہری
احساس کروا رہیاں سن۔ایہناں ساریاں نوں دیکھ کے اسنے
پہلاں کدے وی اس طرحاں محسوس نہیں سی کیتا کیونکہ
اسدیاں پتلیاں وچ کدے اس طرحاں دا نظریہ آیا ہی نہیں سی۔
اوہ اپنی جھونپڑی وچ چلا گیا۔اسدی ماں اس لئی روٹی لے
کے آئی۔جدوں اسنے روٹی رکھدی نے اسدے والاں وچ ہتھ
پھیریا تاں اسنوں اج جنت دا احساس ہویا تے اسنوں جھگی
سورگ جاپی۔ماں جا چکی سی پر اسدی سدیوی ہوند اسنوں
اسدی اندرلی پرت وچوں محسوس ہون لگ پئی سی۔
رات دے ہنیرے نے اپنا گاڑھاپن ودھا دتا سی۔شہر دیاں
سڑکاں توں پاں پاں..ٹیں ٹیں دیاں آوازاں لگ بھگ بند ہو
چکیاں سن پر جھگیاں دے آلے دئلیوں بینڈیاں دی ٹیں ٹیں
لگاتار ودھدی جا رہی سی۔کپاہ منڈی دیاں کھمبھیاں تے لگے
بلب جھگیاں وچ وی دودھیا روشنی سٹ کے اپنی ہوند دا
پرگٹاوا کر رہے سن۔
229
رات کافی گہری ہو چکی سی کارا پاسے ماردا بے چینی
جیہی محسوس کر رہیا سی کیونکہ سوچ توں،سبھاء توں،حالات
تے سمیں دے نظام توں الٹ چلنا تے مری ہوئی ضمیر ‘چوں
ساہاں دا سلگھنا وی، شاید کارے لئی اسہنیوگ ہو رہیا
سی۔جھونپڑی دیاں جھیتھاں وچوں آ رہے چانن نے اسدی آتما
نوں ہن ہور وی نکھار دتا سی۔
اوہ اٹھ کے جھونپڑی توں باہر آ گیا۔ہن اوہ سدھا اس پاسے
ول ہو گیا جتھے اس دوارا توڑے سکول دیاں ترپالاں تے ہور
سامان پیا سی۔اوہ کچھ سماں ادھر ادھر کچھ لبھدا رہیا تے پھر
اسنے کھونجے وچوں سبل چکی تے بانساں دے گڈن لئی ٹوئے
پٹن لگ گیا۔کھڑاک نال کھاج پئے کتے نے وی کن کھڑے کر
لئے تے زخماں نال کرھاؤندی بزرگ عورت دیاں ہون گاں وی
بند ہو گئیاں۔
تھوڑے ہی وقفے وچ اوہنے بانساں نوں کھڑا کر دتا
سی۔جھگیاں دیاں جھیتاں وچوں دیکھدے ہور لوک وی ہن باہر آ
چکے سن۔بانساں دے کھڑاک نے ادھ پچدھے بچیاں نوں وی
نیند توں جگا دتا سی۔پتہ ہی نہ لگیا کدوں ساریاں اکٹھے ہو کے
تیلھا تیلھا ہوئے بھاوناواں روپی سکول نوں کدوں پلاں وچ ہی
کھڑا کر دتا سی۔کارے دے حوصلے نے جھگیاں وچ ادھی
رات نوں وی وشواس تے گیان دا سورج ادے کر دتا سی۔ایہناں
230
دا ایہہ وشواس ہی اوہناں دے وکاس دی مُونہہ بولدی تصویر
سی۔
کارا ہن سنجیدگی تے فراخدلی نال گگن تے شِوچَرن دی
اڈیک کرن لگ گیا سی۔پر گگن تے شِوچَرن اج سدھے ہی کالج
چلے گئے سن۔
“شِوچَرن! دادا دادی دا کیہ ہال آ،پتہ تاں لیا سی اوہناں دا کہ
نہیں۔” گگن نے شورن نوں پچھیا۔
“ہاں،کئی واری مل آیاں اوہناں نوں،ہن تاں پرنس ہی ہوندا
دوکان تے جدوں دا چھوٹو فرار ہویا۔”
“پر...پرنس تاں کالج ہوندا۔”
“کالج توں بعد دی اتے ایتوار دی ڈیوٹی پرنس دی ہی
ہوندی آ۔”
گگن تے شِوچَرن کنٹین دے پچھلے پاسے پتھر دیاں بنیاں
کرسیاں تے بیٹھے گلاں کر رہے سن۔اوہ مگھوریاں وچلی
کندھ ‘چوں دی کنٹین وچ آؤندے ہر اِک ویکتی نوں دیکھ وی
رہے سن۔گگن نے اچھوپلے جہے بے جھجک ہی شِوچَرن دے
ہتھ تے ہتھ رکھدیاں اسدے ہتھ نوں گھٹ لیا۔جدوں اسنے
حیرانی نال اس ول دیکھیا تاں اسنے اکدم ہتھ چکدی نے
کیہا،”مینوں وی ملا دے کدے دادا دادی نال......میں تاں وکیلاں
ماں نوں وی نہیں دیکھیا۔”
231
“ہاں، میرا وی وچار سی کہ ہن جدوں وی گیا تاں تینوں
نال ہی لے کے جاواں۔”
“سچیں!...” گگن نے خوشی وچ اچھلدی نے اسنوں
گلوکڑی پا لئی تاں شِوچَرن ‘کٹھا جیہا ہو کے بیٹھ گیا اتے اس
توں پرھاں جیہا ہوندا بولیا،”اج توں بُہتیاں ہی نی گلوکڑیاں
جہیاں پائی جاندی، آسے پاسے وی نی دیکھدی۔”
“کی کراں،توں لاٹ ایں تے میں مومبتی......دس کدوں
تک نہ پگھلاں؟”
“توں اوہ مومبتی نہیں جسدی فطرت نِرا پگھلنا ہی ہوندی
اے،توں تاں اوہ چراغ ایں...جسنے راہاں نوں چانن
دینا...کنڈیاں دے پھل بناؤنے نے۔”
“پر میرے اندر وی بھاوناواں نے......محبتی کرومبلاں
نے......سپنے نے......سدھراں نے۔”
گگن نے پھر شِوچَرن دا ہتھ گھٹ لیا۔اس وار اسنے ہتھ
‘چوں ہتھ نہیں چھڈایا سگوں اپنا دوسرا ہتھ وی اسدے ہتھاں
تے رکھ دتا۔گگن دیاں اکھاں چھلک پئیاں۔اسدے اندروں محبتی
کرومبلاں،محبتی پُھل بن کے پھٹن لگ پئیاں تے شِوچَرن
بولیا،”گگن! توں اس لئی اج وی میرے نال ایں کیونکہ تیرے چ
سوے تے قابو کرن دی قابلیت ہے......نہیں تاں چفیرے
پھردیاں ودھیرے مومبتیاں اپنی ہوند نوں گوا ہی چکیاں
232
نے...تینوں پتہ ہی ہے سوے قابو تے سوے وشواس ہمیشہ ہی
راہ روشن کردے نے۔”
“ہاں،میں تیرے توں ہر فلسفہ سکھ لیا......پر پیار نوں قابو
کرنا نی سکھ ہویا،ہن میرے وس توں باہرا ہو گیا اے..۔”
ہن کنٹین ‘چوں آ رہیاں آوازاں نے اوہناں دی وارتالاپ نوں
ورام دے دتا سی۔اوہناں نے آوازاں نوں دھیان نال سندیاں،شرما
جی تے کُلوِیر میڈم نوں کنٹین اندر بیٹھیاں پچھان لیا
سی۔مگھورے وچ دی کُلوِیر دا دھیان جدوں باہر بیٹھے اوہناں
دوہاں ول گیا تاں اوہ تے شرما جی اٹھ کے،اوہناں کول آ
گئے۔کُلوِیر میڈم نے کول آ کے کیہا،”کی گل بئی اج لک لک
کے بیٹھے ہو؟”
“نہیں جی بس ..ویسے ہی آ گئے سی چاہ پین۔” دوہاں نے
ستکار نال کھڑے ہندیاں اک سر وچ ہی کیہا۔
کُلوِیر تے شرما جی اوہناں نوں بیٹھن لئی آکھ کے آپ وی
اوہناں دے کول ہی بیٹھ گئے۔شرما جی نے ہور دو کپ چاہ لئی
آکھ دتا۔اوہ بہت سماں بیٹھے گلاں کردے رہے۔کُلوِیر میڈم نے
اٹھدیاں گگن دے کول جہے ہو کے آکھیا،”محبت دی لاٹ نوں
کدوں تک من دے کاغذاں وچ ہی لپیٹی رکھوگے ؟...کتے آپے
نوں ہی نہ جلا لیو۔”
سن کے شِوچَرن نہوں جہے چبن لگ گیا اتے گگن چپل
‘چوں پیر باہر کڈھ کے سجے پیر دے انگوٹھے نال مٹی تے
233
لکیراں کھچن لگ گئی۔شرما جی نے دوہاں دے مناں نوں بھانپ
لیا سی کیونکہ اوہ منو وگیانی جو سن۔اوہ سمجھ گئے سن کہ
نہوآں دا چبنا چنتا دا پرگٹاوا ہے اتے اچھوپلے جہے مٹی تے
کھچیاں لکیراں محبتی سندیش دا پرگٹاوا ہن۔اوہ دوہاں نوں
سنبودھت ہوندے بولے،”تسیں بہت ہی سنجیدہ تے سمجھدار
ہو،زندگی پرتی فیصلہ بہت ہی سمجھداری نال لؤگے،مینوں
یقین ہے۔دچتی تے چنتا چیتنتا لئی سواء زہر دے کجھ وی نہیں
ہوندا،تسی جدوں وی رشتے سرجوں تاں ایہناں دوہاں دی انہوند
وچ ہی سرجنا۔”
“سر!اسیں اجے وقتی وہاء وچ رڑھ رہے ہاں،جدوں ٹھہراء
ہویا تاں رشتیاں نوں ساکار کراں گے۔” شِوچَرن کہندا ہویا
گمبھیر جیہا ہو گیا۔
اوہناں دے جان مگروں گگن شِوچَرن دیاں اکھاں وچ اکھاں
پاؤندی ہوئی بولی،”تیریاں خاکی پتلیاں دا سیک،میرے جسم نوں
تیئیئے ورگا کر دندا،کدے ٹھنڈھا تے کدے... گرم۔”
“جے توں انج ہی لاٹ کول بھڑکدی رہی تاں سچیں اک دن
پگھلا لئینگی آپے نوں۔”
“میں تاں پگھلنا چاہنی آں،پگھلا دے مینوں......میری
پتھریلی ہوند نوں......کر دے مینوں تپکا تپکا تاں جو پھیل
جاواں تیرے جسم دی ہر ناڑ وچ۔”
234
گگن ہن سوے قابو توں سوے لامبو تک دا سِکھر طے کر
چکی سی پر شِوچَرن اس سِکھر توں اسنوں یو ٹرن مرواؤندا
ہویا آکھدا،”کدے کُلوِیر میڈم نوں واچیا؟ اسدی ہوند اک واری
اجیہی تپکا تپکا ہوئی کہ مڑ کدے جڑ نہ سکی.........آجا
چلیئے۔”
شِوچَرن نے اسنوں اٹھن لئی اپنا سجا ہتھ کڈھیا تاں اوہ اپنا
ہتھ اسدے ہتھ چ دے کے سترنگی پینگھ توں وی اپر دی شے
ورگا ہلارا محسوس کردی ہوئی اس نال اگلیرے سِکھر لئی تر
پئی۔
اوہ کالج ‘چوں نکل سدھے ہی گرودوارا سنگھ سبھا کول
دی ہوندے ہوئے دانہ منڈی نوں چل پئے۔دانہ منڈی دا ایہہ رستہ
اج اوہناں نوں ہور وی سوہنا سوہنا محسوس ہو رہیا سی۔اوہ
جدوں منڈی اندر داخل ہوئے تاں بچیاں دی کھیڈدی ڈھانی نے
خوشی وچ کلکاریاں چھڈ دتیاں۔پلاں وچ ہی اوہناں دوالے رونق
جیہی لگ گئی۔بچیاں دے چہریاں دا نور اوہناں نوں اج سنہری
کرن ورگا لگ رہیا سی۔بچے اوہناں دے اگے اگے جھونپڑیاں
ول نوں دوڑدے جا رہے سن۔
گگن تے شِوچَرن نے بچیاں نوں دیکھ کے اپنے من دیاں
اندرلیاں پرتاں وچوں خوشبو جیہی محسوس کیتی کیونکہ انھا
دے لگائے بوٹے ہن شبدی خوشبو بکھیرن لگ گئے سن پر
کارے دا اس دن مڑاسا مار کے منڈی وچوں شہر نوں جانا
235
شِوچَرن دے من نوں تنگ کر رہیا سی۔اسنے ایہہ گل گگن نال
وی سانجھی نہیں سی کیتی۔اسنوں کارے داسہج مئیاحساس دے
دروازے توں پرتنا ہور وی چنتت کر رہیا سی۔
اوہ دوویں جدوں دانہ منڈی وچوں دی ہوندے ہوئے کپاہ
منڈی وچ داخل ہوئے تاں بچیاں دیاں کھیڈاں تے خوشی دیاں
کلکاریاں خوشی دا واتاورن سرج رہیاں سن۔جدوں شِوچَرن نے
دیکھیا کہ ترپالنما سکول پھر اپنا وجود قایم کر چکا ہے تاں اس
توں رہیا نہ گیا اوہ گگن نوں مگر ہی چھڈ کے آپ اس ول دوڑ
پیا اتے اوہ سکول کول جا کے بچیاں نوں موڈھیں چک کے
بھنگڑا ہی پاؤن لگ پیا سی۔گگن وی اسدے بھنگڑے نوں دیکھ
کے لوٹ پوٹ ہو رہی سی۔جھونپڑیاں دے تریمتاں،مرد تے ہور
بچے وی اس نظارے نوں مان رہے سن۔
کارا سکول اندروں ہی شِوچَرن ول نوں آ رہیا سی تاں
اسنیے اگے ہو کے اسنوں گلوکڑی وچ لے لیا۔شِوچَرن نے
اسنوں اپنیاں باہاں وچ گھٹدیا کیہا،”مینوں پتہ سی کہ کنکا کنکا
ہویا کارا ضرور اک دن سوے نوں چٹان وانگ سرجیگا۔”
گگن نے وی کول آ کے کارے دی پٹھ تے ہتھ رکھیا تاں
کارے نوں وی اج بھین دی ہوند دا سمپورن احساس ہو چکیا
سی۔
236
اوہ بہت سماں جھونپڑیاں وچ ہی رہے۔اوہناں نوں پتہ وی
نہ لگیا کدوں سورج دی ٹکی اج پتال وچ دھس گئی تے کدوں
ہنیرے نے اپنی دستک دے دتی سی۔
اوہ ہنیرے وچوں ہی اتھوں چل پئے پر نال ہی اوہناں نوں
اس گل دی چنتا وی ہو رہی سی کہ ہن پنڈاں نوں کوئی وی بس
نہیں جائیگی پر گگن نے اپنی اس چنتا نوں من دی آگوش وچ
ہی لکا رکھیا سی۔اوہ دوویں بس سٹینڈ پہنچے تاں گگن دے
چہرے توں چنتا دے پرچھاویں دور ہو چکے سن۔اوہ
ایس.ٹی.ڈی. وچ گئی اتے اپنے گھر اج نہ پرتن دا خون کرکے
واپس پرت آئی تے آؤندیاں سار ہی شِوچَرن نوں آکھن
لگی،”چلو چلیئے۔”
“پر کتھے؟” اسنے حیران ہندیاں پچھیا۔
“کُلوِیر میڈم دے گھر..میں تاں گھرے خون کر دتا ہے کہ
میں اج نہیں آؤنا۔”
شِوچَرن سن کے مسکڑیاں جہے ہسدا گگن نال تر پیا۔اوہ
دوویں سولاں اےکڑ ول نوں مڑ گئے۔اوہ چنٹو پارک
ہندے،ایکسچینج کولوں دی لنگھدے ہوئے میڈم دے گھر ول
نوں جا رہے سن۔شِوچَرن نے سوچاں سوچدے نے جدوں اپنا
دھیان گگن ول ماریا تاں گگن دی سجی بانہہ اسدی کھبی بانہہ
وچوں دی ہوندی ہوئی محبتی انداز پرگٹا رہی سی۔
237
اوہ جدوں کُلوِیر میڈم دے گھر پہنچے تاں اوہ دوہاں نوں
اکٹھے دیکھ کے بہت ہی خوش ہوئی۔اسنوں محسوس ہویا جویں
سارے پیارے رشتے اسدے اپنے گھر پرویش کر گئے
ہون۔اسنے دوہاں نوں ٹی.وی روم وچ بٹھا دتا تے آپ اوہناں لئی
اندروں ٹھنڈھا لین چلی گئی۔جدوں اسنےفنٹے والی بوتل وچوں
فنٹے نوں گلاساں وچ الدیا تاں اوہ وی سپن مئی احساس وچ
گواچ گئی۔اوہنوں اسلم نال بتائی پنچ کولے دی اوہ یاد آ گئی سی
جتھے اوہنے اپنی محبت نوں لیراں لیراں ہوندے ویکھیا سی۔
“بالکل تیرے ورگا رنگ اے،اؤرینج سوٹ وچ توں وی
فنٹے ورگی لگدی ایں...جی کردا گٹ گٹ کرکے پی جاواں..۔”
اسلم نے کُلوِیر نوں آکھیا۔
“پی لئیں...پر آہ گلاساں وچ پائے فنٹے وانگوں کتے
پروس کے ہی نہ رکھ دیئیں۔”
اسے وقت رسوئی دی سلیب توں ٹھاہ کردا گلاس فرش
تے آ ڈگا تے اسنے نال ہی کچ نوں ہتھ پا لیا۔اسدی سوچ دی تند
ٹٹن دے نال نال،کچ اسدیاں انگلاں وچ دھس چکیا سی تے
سنتری رنگ پلاں وچ ہی خونی ہو چکیا سی۔اسنوں سنتری
رنگ وچ رلیا خون اسدے گواچے کوارپن دا پرتیک لگ رہیا
سی۔اسدی کوک نکل گئی۔کوک سن کے گگن تے شِوچَرن وی
اس کول پہنچ گئے سن۔لہو نال لتھپتھ ہتھ نوں دیکھ کے دوہاں
دی تراہ جیہی نکل گئی۔بھاویں کُلوِیر نے رسوئی دی ٹنگنی تے
238
ٹنگے رومال نال ہتھ نوں گھٹ لیا سی پر تاں وی خون دا نچڑاء
جاری سی۔
کُلوِیر دے دسن تے شِوچَرن نے مرھم پٹی والا ڈبہ لیاندا
اتے کچ کڈھ کے زخم سپرٹ نال صاف کر دتا۔جدوں گگن پٹی
نوں کُلوِیر دے ہتھ تے لپیٹ رہی سی تاں میڈم دی نگاہ گگن
دے سنتری سوٹ اتے جا پئی۔اسنے گگن دے سرخ چہرے نوں
واچیا تے خاموشی وچوں ہی سوے نوں سنبودھت ہوندی ہوئی
بولی،”میرے ورگا اتہاس نہ سرجیں داتیا،ایہہ کولا پتہ کنڈیاں
نوں سہن نہیں کر پائے گا۔”
شِوچَرن نے اسنوں اٹھا کے ہن بیڈ تے بٹھا دتا۔گگن نے
کول بیٹھدی نے میڈم نوں سنبودھت ہوندے کیہا،”میڈم جی لگدا
اسیں آ کے تہاڈی تکلیف ودھا دتی ہے۔”
میڈم اک دم اٹھدی ہوئی بولی،”نہیں بچیو!..تسیں آئے ہو
تاں ایہہ گھر،گھر جاپن لگ گیا اے...اس گھر وچ جو کچھ وی
ہے آنند نال کھاؤ پیو تے آرام کرو۔”
گگن نے رات دا کھانا تیار کیتا۔تنا نے اک ٹیبل تے بیٹھ
کے ہی کھادھا۔ہن کُلوِیر نوں وی ہتھ دا درد گھٹ محسوس ہو
رہیا سی..پر گگن دا سنتری سوٹ اسدے ڈوب جیہا پا رہیا
سی۔کافی سماں بیٹھے اوہ گلاں ماردے رہے پھر گگن تے میڈم
اک بیڈ روم وچ ہی پے گئے اتے شِوچَرن پوڑیاں چڑھ کے
اپرلے بیڈروم وچ چلیا گیا اتے کچھ سماں اوہ بالکونی وچ کھڑا
239
چن نوں نہاردا رہیا۔اوہ سوچ رہیا سی ‘کیوں نہ چن اسدی بکل
وچ آ جاوے’ تے پھر اوہ مسکراؤندا ہویا اندر بیڈ تے جا پیا۔
میڈم دا دھیان اجے وی گگن دے سوٹ وچ ہی سی۔اسنوں
لگدا سی کہ اتہاس اج ضرور کروٹ بدلیگا پر نال ہی اسنوں
یقین سی کہ ایہہ اتہاس اسدے کنڈیالے اتہاس ورگا نہیں ہووےگا
سگوں اس دی کروٹ چمیلی دی خوشبو ورگی ہوویگی پر اوہ
ایہہ ہی سوچدی سی کہ شاید ایہہ اسدا وہم ہے تے وہم نوں وہم
رہن لئی ہی دعا کر رہی سی۔ کچھ سماں چپ چاپ پین مگروں
گگن اٹھی اتے کمرے توں باہر ہوندی ہوئی پوڑیاں چڑھ
گئی۔کُلوِیر دی دھڑکن ہن اس طرحاں وجع رہی سی جویں
شانتمئی واتاورن وچ کوئی پتھریلی کندھ وچ کل ٹھوک رہیا
ہووے۔
گگن اچھوپلے جہے پوڑیاں چڑھ رہی سی۔اوہ اپنیاں چپلاں
وی بیڈ کول ہی اتار گئی سی۔اسنے دیکھیا کہ شِوچَرن اپنے
کمرے وچ بلدی مدھم جیہی دودھیا بتی وچ اکھاں مندی پیا
سی۔اوہ ہولی جیہی اندر داخل ہوئی۔اسدی دھڑکن قابو توں باہر
ہو رہی سی پر اوہ ہمت کرکے تریلیاں پونجھدی ہوئی شِوچَرن
دے بیڈ دے سرہانے جا بیٹھی اتے بیٹھدی نے اسدیاں دوہاں
گلھاں نوں اپنے ہتھاں وچ لیندیاں،اسدے بلھاں تے چمن دھر
دتا۔
240
شِوچَرن نوں سوچن دا وقت ہی نہیں سی ملیا پر اسدے
چمن نے اسدیاں اندرلیاں پرتاں نوں دودھیا توں رنگین کر دتا
سی۔اوہ کچھ کہندا جاں سندا گگن تیزی نال ہیٹھاں اتر آئی۔کُلوِیر
نے بیڈ روم وچوں ہی دیکھیا تاں اسنوں اوہ ڈری ہوئی ہرنی
ورگی لگی۔کچھ پلاں بعد جو محبتی مسکان اسدے بلھاں تے
آئی،اس مسکان نے کُلوِیر دے انترمن نوں خوشی دا ہلارا دے
دتا سی۔
پوڑیاں قول کھڑ کے گگن نے جدوں اپر بالکونی ول نگاہ
ماری تاں شِوچَرن اسنوں دیکھ رہیا سی۔اوہ اپنے بلھاں تے
اپنی کومل جیہی انگل پھیر کے شِوچَرن ول دیکھدی ہوئی بیڈ
روم وچ چلی گئی۔
شِوچَرن بالکونی ‘چوں چن دے اپنی بکل وچ ہون دے
احساس نوں خاموشی نال محسوس کر رہیا سی۔کُلوِیر دے من
‘چوں اس پاک محبت لئی بہت ساریاں دعاواں نکل رہیاں سن۔ہن
اسنوں سچ نال ہی سنتری سوٹ وچوں چمیلی دی خوشبو دا
احساس ہو رہیا سی ۔
*
241
16
سکندر کئی دناں دا انیندرا ہون کارن جدوں اڑھک کے
ڈگیا تاں ٹھوکر لگن کارن اسدے کھبے پیر دے انگوٹھے وچوں
خون وگن لگ گیا سی۔اک دمک سارے اسدے دوالے ہو
گئے۔رانو وی ہتھاں پیراں تے لگی مہندی دی پرواہ کیتے بنا
ہی اس کول پہنچ گئی۔سکندر نے جھٹ ہی سنبھلدے نے
کیہا،”او کچھ نی ہویا،اڑھک گیا سی ماڑا جیہا”
اسنے درد نوں چھپاؤندے ہوئے رانو بھین دے سر تے
ہتھ رکھدے ہوئے کیہا،”چل رانو توں کیوں باہر آ گئی،چل تیری
مہندی خراب ہو جانی آں۔”
کول کھڑے سارے ہی رانو نوں اندر جان لئی کہن لگ
گئے پر رانو دے کویاں وچوں سمدے ہنجھو اینھاں دوہاں بھین
بھراواں دے اتھاہ پیار دی کہانی بیان کر رہے سن۔سٹ اتے
رانو دے وچھڑ جان دی گل نے سکندر نوں وی پسیج کے رکھ
دتا سی۔
رانو دے ویاہ دا چاء جتھے اسدی بیبی نوں اولی خوشی
دے رہیا سی اتھے سکندر دے وجی سٹ نے اسدے ڈوب جیہا
242
پین لا دتا سی پر اوہ دوپہر دی شریکے نوں ورجی ہوئی روٹی
کارن سکندر ول بہتا دھیان نہیں سی دے سکی ۔
ویاہ والے ویڑھے وچ بچیاں نے گھمسان پا رکھیا سی۔رانو
دیاں سہیلیاں اس نوں ملن لئی آ جا رہیاں سن۔کڑیاں دی چہل
پہل نے ویاہ نوں ویاہ ورگا ماحول دے دتا سی۔ہر کڑی رانو
دے وچھوڑے وچوں آپا تلاسدی ہوئی ہونکا جیہا بھر رہی سی
تے کئیاں دے چہریاں اپر ویاہ دے خوشی بھرے احساس نوں
یاد کرکے مسکان جیہی کھیڈن لگ جاندی سی۔
جدوں شِوچَرن تے سلطان نے برنالے توں لیاندا سامان
سکندر دی بیبی نوں پھڑایا تاں اوہناں دا دھیان سکندر دے پٹی
بنھے ہوئے انگوٹھے تے گیا۔اوہ سکندر دے کول ہوندے
بولے،”آہو! ہن توں بہتا کرینگا حلوائی دا کم،جے سٹ لگ گئی
تاں بہہ نی سکدا ٹک کے بند جھٹ..۔”
“کاہنوں پت! ایہہ ‘کلا ہی تاں قبیلدار آ،باقی جویں اسیں
سارے لڈو کھان ہی آئے ہوندے آں..۔” وکیلے نے شِوچَرن دی
گل نوں ڈھائی لا دتی سی۔
سکندر وکیلے دی گل سن کے نموجھونا جیہا ہو گیا
کیونکہ وکیلا پہلاں وی اسنوں کئی وار کم کرن توں ورج چکیا
سی۔ہن اوہ چپ کرکے وکیلے دے منجے تے آ کے بیٹھ
گیا۔وکیلے نے اسنوں گلوکڑی وچ لیندے ہوئے کیہا،”پترا!
تیرے ورگے بھرا سبھ بھیناں دے ہون......کوئی نہ شیر،اسیں
243
سارے تیرے نال ہاں...چنتا نہ کر،سبھ چنگا ہو
جانا...محنت،صاف دل تے سچائی جت دا پہراوا ہی ہوندے نے
...۔”
سکندر وکیلے دی محبت بھری گل سن کے ارمان جیہا
محسوس کرن لگ گیا سی۔ہن شِوچَرن تے سلطان روٹی والا
تھال لے کے اس کول آ بیٹھے۔سلطان نے روٹی دی برکی
توڑدیاں کیہا،”یار بھکھ نال تاں جان ہی نکلی پئی آ،رات دی
کھادھی ہوئی آ۔”
اوہ سوکھتے ہی برنالے توں سامان لین چلے گئے سن۔ہن
تن وج رہے سن،بھکھ نال اوہناں دا برا حالَ ہویا پیا
سی۔شِوچَرن پیٹھے دی سبزی نال روٹی کھاندا سی سی کری جا
رہیا سی۔سکندر نوں پتہ ہی سی کہ پیٹھے دی بنی سبزی وچ
مرچ لوڑ توں زیادہ سی۔اوہ شِوچَرن دا لال ہویا مُونہہ دیکھ کے
مسکڑیاں جہیاں ہسدا ہویا لنن ماردا پتہ نی کدوں جلیبیاں دا تھال
بھر لیایا۔شِوچَرن تے سلطان نے جھٹ دینے جلیبی چک لئی
تے شِوچَرن ہن مُونہہ دی مٹھاس جیہی محسوسدا ہویا بولیا،”آہ
گل ٹکانے دی کیتی آ کویا......ویسے ہن ودھ نہ چل پھر...بہہ
جا...کل نوں تیریاں ہی ودھ لوڑاں نے...۔”
وکیلا وی ایہناں دوستاں دی دوستی نوں دھیان نال دیکھ
رہیا سی۔اوہناں توں اشکے جاندا خوشی محسوس کر رہیا
سی۔اوہ ویڑھے وچ کرسی ڈاہ کے لانیدار بنیا بیٹھا سی۔اوہ
244
بھاویں کہہ کسے نوں وی کچھ نہیں سی رہیا پر ہر کوئی اسدی
تاڑویں نظر توں بچ کے نکل رہیا سی۔
سکندر دی بیبی نکور جیہا سوٹ پائی تے اپنے اندر
چنتاواں دی پنڈ نوں لکوئی چائیں چائیں نانکے میل دا انتظار
کر رہی سی۔اسدے کن گلی وچوں نانکیاں دیاں آوازاں نوں سنن
لئی ہی کاہلے پے رہے سن کیونکہ نانکے تاں ویاہ دا تھمھ
ہوندے نے۔کئی چوبر تاں کم دھندا کرواؤن لئی پہلاں ہی پہنچے
ہوئے سن تے باقی رہندے نانکیاں دی اڈیک بے صبری نال ہو
رہی سی۔
گھر توں تھوڑی وتھ تے گلی دے باہر گڈی رکی تاں
جواکاں نے اچی اچی رولا پاؤنا شروع کر دتا،”بیبی!... نانکا
میل آ گیا،...نانکا میل آ گیا...۔”
گلی چ وجدیاں ہاکاں نوں سن کے سکندر دی بیبی دی اڈی
نہ لگی۔اوہ تے لاگن اتے ہور میلناں لڈوآں دا تھال تے چون لئی
تیل دی بوتل لے کے گیٹ ول ودھیاں۔جدوں سکندر دی بیبی
نے گوکھے نوں آؤندیاں ویکھیا تاں اسنے اندر نوں آواز
ماری،”دیکھیں وے شِوچَرن،آہ گوکھے نال کہڑیاں کڑیاں تریاں
آؤندیاں...میں تاں جواکاں دے بول سن کے سمجھی سی بئی
نانکا میل ہی آ گیا...۔”
شِوچَرن جدوں دروازے تے پہنچیا تاں گوکھا،کُلوِیر میڈم
تے گگن وی دروازے کول پہنچ چکے سن۔اوہناں نے سکندر
245
دی بیبی دے بول سن لئے سن۔گوکھے نے بیبی دے گوڈیں ہتھ
لاؤندیاں کیہا،”بیبی! اسیں وی تاں نانکا میل ہی ہاں،چوء دے
تیل ساڈے لئی وی...”
کُلوِیر میڈم نال مہندیئے سوٹ وچ کھڑی گگن شِوچَرن دے
دھر اندر تک لہہ چکی سی تے اوہ سن بٹا جیہا بنیا بٹر بٹر
اسنوں ہی دیکھی جا جا رہیا سی۔بیبی نے گوکھے دی گل سن
کے لاگن توں جھٹ تیل چوا دتا تے بولی،”جی صدقے
پترا!..،جی آیاں نوں نانکے میل دے..۔”
گوکھا تے کُلوِیر لاگن نوں شگن دیندے اندر لنگھ رہے سن
پر گگن تے شِوچَرن اجے وی آپسی خیالاں وچ کھوئے ہوئے
سی۔اندر لنگھ کے شِوچَرن نے میڈم دے گوڈیں ہتھ لائے تے
گگن نے ہتھ جوڑدیاں ہی شِوچَرن نوں ست سری اکال بلائی۔
اوہناں نے سکندر کول جا کے اسدا حال چال پچھیا تے
سلطان نوں مل کے کُلوِیر میڈم ہور وی خوش ہو گئے۔اسنے
سلطان نوں پچھاندیاں،اسنونں بکل وچ لے کے پیار دتا اتے سبھ
ول سولی جیہی نظر ماردے ہوئے بولے،”واہ بئی واہ! میرے
ہیریاں دا کارواں بن دا جا رہیا..۔”
کُلوِیر میڈم دی گل سن کے سبھ گد گد ہو گئے۔اوہ دوویں
ہی پھر وکیلے کول چلیاں گئیاں۔اوہناں دوہاں نے ست سری
اکال آکھی تاں ست سری اکال سن کے وکیلے دی روح خوش
ہو گئی۔اسنے کرسی توں اٹھدے نے ستکار نال ہتھ جوڑ دتے۔
246
کُلوِیر تے گگن ہن رانو کول کمرے وچ چلیاں گئیاں
سن۔وکیلا کنا ہی سماں خوشی بھرے روں وچ دیکھدا رہیا تاں
گوکھے نے شِوچَرن نوں موڈھا ماردیاں کیہا،”اج باپو جی بہت
خوش نظر آ رہے نے،کتے نونہہ...۔”
اسے وقت ہی باہروں وجی ہاک سن کے شِوچَرن تے
سلطان باہر نوں تر گئے اتے گوکھے دی گل وچ ہی چھڈ
گئے۔سکندر وی ڈڈ جیہی ماردا اوہناں دے مگر جا رہیا
سی۔گوکھا وی سر جیہا ہلاؤندا اوہناں دے مگر چلیا گیا۔
نانکا میل دی آمد تے نانکیاں دادکیاں دی نوک جھوک وچ
شامل ہوندیاں گگن نے وی گدھے وچ دھوڑاں پٹ دتیاں۔گگن دا
ایہہ روپ دیکھ کے شِوچَرن توں خوشی سنبھالی نہیں سی
جاندی۔بیبی وی اسنوں بکل چ لے کے وار وار پیار دے رہی
سی۔
رات کافی ہو چکی سی۔باہر گلی وچ لگے ٹینٹ وچ
سلطان،گوکھا تے شِوچَرن سمیت میل دے ہور بندے وی ستے
پئے سن۔شِوچَرن اج گگن نوں دیکھ کے پیار پیار ہویا پیا سی۔
سوکھتے پاٹھی دی آواز توں پہلاں،گگن دے محبتی خیالاں
وچ ستے ہوئے شِوچَرن نوں،گڈیاں دی شوکدی آواز، ٹرین دی
کوک تے گگن دی چیک نے اسدی نیند نوں اکو جھٹکے وچ فنا
کر دتا۔مٹھی مٹھی ٹھنڈ وچ اسدے متھے تے تریلی آئی ہوئی
سی۔ آلے دوالے گھوک ستے ہوئے میلی تے ٹاویں ٹاویں کتے
247
دے بھونکن دی آواز نے اسنوں بھاویں “سبھ اچھا ہے” دا
سندیش دے دتا سی پر گگن دی چیک نے اسدے من نوں
اچووائی جیہی لا دتی سی۔اسنوں محسوس ہو رہیا سی کہ شاید
اس کرکے ہی گگن نوں وی دکھ جھلنے پیندے نے۔اس لئی
اسنے گگن توں ہن تھوڑا دور رہن بارے من ہی من سوچ لیا
سی۔
اوہ اٹھیا تے اٹھ کے کم کرن دی سوچن لگا کیونکہ اسدی
نیند ہن اڈاری مار چکی سی پر گگن دی چنتا نے اسنوں اداس
جیہا کر دتا سی۔
اسنے بھٹھی اپر گرم پانی دا دیگا دھر دتا تاں جو پانی میل
گیل دے نہاؤن دے کم آ سکے اتے چلھے تے چاہ لئی پانی دا
پتیلا رکھ دتا۔جدوں اوہ چلھے تے پتیلا رکھ رہیا سی تاں اسدی
نگاہ ستے سدھ رانو والے کمرے ول گئی تاں گگن دے گورے
گورے چہرے دی جھلک ویکھ کے اسنوں ٹھنڈھی ٹھنڈھی پون
وچ خوشبودار مٹھاس بھر گئی جاپی پر اسدی منجے توں
لمکدی گت جہڑی ہیٹھاں مٹی پھیرے تھاں اپر سپولیئے وانگ
اکٹھی ہوئی پئی سی۔ایہہ دیکھ کے اسنوں ہور وی نشہ جیہا
چڑھ گیا جویں گت کالی ناگنی بن کے اسدے سینے لڑ گئی
ہووے۔اسدا دل کیتا کہ اوہ اسدی گت چک کے اسدی چھاتی اپر
رکھ آوے۔اسنے قدم پٹیا پر پھر کچھ سوچ کے باہر نوں ہی نکل
248
گیا۔لگدا اسنوں گگن توں دور رہن دی گل چیتے آ گئی سی جو
کچھ پل پہلاں ہی اپنے من نال کیتی سی۔
اسنے ٹینٹ وچ پئی کلی دی بوری کھولھی اتے گلی دے
موڑ اپر ویلکم لکھ کے نالی دے نال نال نک دی سیدھ دوہیں
پاسیں کلی پا دتی،پھر اسنے اپنا بسترا اکٹھا کیتا اتے چلھے
کول پئے منجے اپر پئے بستریا تے رکھ دتا تے مڑدے نے
جدوں گگن ول جھاتی ماری تاں اوہ پاسہ پرت چکی سی اتے
اسدی لمکدی گت اسدی گوری گلھ توں ہوندی ہوئی دھرتی توں
چپا کو اتانہہ چکی گئی سی۔اسدے من نوں ہن اسدی گت دا
دھرتی توں چپا کو اتانہہ ہو جان نال دھرواس جیہا آ گیا سی۔
دن کافی چڑھ آیا سی۔سکندر سمیت اسدے سارے دوست
برات دے پربندھ لئی بھجے نٹھے پھر رہے سن۔بہریا دی تھاں
تے ایہہ دوست متر تے رشتے داری وچوں آئے منڈے ہی کم
سنبھال رہے سن۔
اوہ سارے گلاں کر رہے سن کہ تھڑاں وچ اج وی محبتی
سانجھاں قایم نے نہیں تاں ادھنکتا دی ہوڑ نے رشتیا وچوں
اپنت جیہی ہی ختم کر دتی ہے پر زندگی دا آنند رشتیاں دی
ہوند وچ ہی سنبھوَ ہو سکدا ہے۔غریبی اجے وی رشتیاں نوں
اپنی اگوش وچ سنبھالی بیٹھی ہے،نہیں تاں امیری نے ورجت
رشتیاں نوں وی ننگا کر چھڈیا ہے۔سکھ سادھن،پیسہ تے ایشو
آرام سنویدنشیلتا نوں ڈھاہ لا رہے ہن۔پینڈو،غریب تے سادے
249
ویاہ اج وی ساڈے سبھیاچار دی رہنمائی کر رہے ہن نہیں تاں
پچھمیکرن دی آمد نے ایہناں ویاہاں نوں پاک رشتیاں وچوں
کڈھ کے مصنوعی رسماں دیاں گنڈھاں وچ بنھ دتا ہے۔جے انج
ہی چلدا رہیا تاں وراثتی چیزاں وانگ رشتے وی وراثتی ہی ہو
جانگے۔سبھ توں وڈی تراسدی ہوویگی کہ اسیں ایہناں رشتیاں
دیاں وراثتی چیزاں وانگ نمائشاں وی نہیں لگا سکاں گے۔اوہ
سارے ایہہ گلاں کردے جذباتی ہو رہے سن۔
دس وجع چکے سن۔کڑیاں چڑیاں دی چہل پہل نے ویاہ دی
رونق نوں دگنا کر دتا سی۔ہر کوئی اپنی واہ لا کے نکھریا
پھردا سی۔وکیلا وی پنچائت وچ موہری بنیا بیٹھا سی۔لوک اج
وی اسدیاں گلاں دے مرید بن کے اس دے دوالے کرسیاں ڈاہی
بیٹھے سن تے وچاراں دی لڑی نوں ٹٹن نہیں سی دے
رہے۔اسدے وچاراں نے لوکاں نوں کیل کے رکھیا ہویا
سی۔گگن تے کُلوِیر وی وکیلے نوں کافی سمیں توں اس طرحاں
رجھیا ہی دیکھ رہیاں سن۔گگن نے وکیلے ول دیکھ کے کُلوِیر
میڈم نوں آکھیا،”میڈم جی!..شِوچَرن دے ابو کنی مہان شخصیت
لگ رہے نے ۔ “
“ہاں. . . . . . سچیں مہان وی نے،اس سادے جہے منکھ
نے اپنے وچاراں دی طاقت نال ہی جیون دی سارتھکتا نوں سچ
کر وکھایا ہے......اسنے ثابت کر دتا کہ محبت. . . مذہباں. .
250
جاتاں تے نسلاں توں اپر دی شے ہے...ایہہ جسماں دی محتاج
نہیں سگوں روحاں دا سمیل ہے..۔”
کُلوِیر نے لمبا سارا ہؤنکا لیا تے پھر گگن دے موڈھے
تے ہتھ رکھدی ہوئی بولی،”اک ساڈے ورگے لوک نے..شبدی
گرنتھاں نوں ڈیک لا کے پی گئے ہاں پر اوہناں دے کیندر دا
بھاوَ نہ سمجھ سکے...اسے کرکے اج وی شبدی سچ توں
ہاسیئے تے کھلوتے ہاں۔”
گگن بھاویں کُلوِیر میڈم دیاں گلاں نوں پورن تاں نہیں
سمجھ سکی سی پر اوہ کُلوِیر دے اتیت بارے جاندی ہون کارن
اسدی اداسی نوں لے کے دھر اندر تک پسیجی گئی۔
اوہ دوویں ویڑھے وچ کرسی ڈاہ کے بیٹھیاں سن۔وکیلا
اپنی اکہری جیہی بنہی پگ تے ہتھ پھیردا اندر نوں آ رہیا
سی۔اوہناں نے کول آؤندے وکیلے نوں کھڑے ہندیاں ست سری
اکال کہی تاں اسنے “خوش رہو” کہہ کے لگاتار انیکاں ہی
دعاواں دے دتیاں تے آپ اوہ سکندر دی بیبی توں ملنی دا
سامان کڈھوا کے پھر اسے تھاں جا بیٹھا۔اسنے اک وار پھیر
منھ بھونا کے گگن ول دیکھیا تاں اسدے چہرے تے نور جیہا
آ گیا تے وکیلاں دے بول اسدے کناں وچ گونجن لگ گئے،
“گلزاری دے ابو! جدوں ویاہ ہویا تاں مینوں میرے گلزاری
دے گھر چھنکدی منکدی سوہنی جیہی نونہہ چاہیدی آ......میں
اکثر دیکھیا بئی بہوتیاں وچاراں والے،اپنے جواکاں واری تھمھ
251
بنکے کھڑ جاندے نے،میں نی دیکھنا کچھ......بس غلاب
ورگی نونہہ چاہیدی آ مینوں۔”
“صحیح کیہا توں،ہر کوئی مرزا..رانجھا بنن دی لوچا
رکھدا پر دھیاں..پت... اپنی لوچا پوری کرن ایہہ کدے نی
سوچدے پر میں ایوں نی کرنا..سگوں ثابت کر دیاںگا کہ محبت
کیول جذباتاں دا سنگریہہ نہیں...ایہہ اوہ ذمہ واری ہے جسنوں
نبھاؤن لئی رشتیاں دا بچاؤنا بہت ضروری ہے۔”
“ہاں...پر آپاں سارے رشتے نی بچاء پائے..۔” وکیلاں نے
ہؤنکا لیندی نے کیہا۔
“نہیں،آپاں سبھ بچا لئے نے اک دن تیرے ٹٹے ہوئے
خواب نے وی پورا ہونا اے۔” وکیلے نے درڑتا نال کیہا تاں
وکیلاں نے اکھاں بھردی نے کیہا،
“تاں کیہ شِوچَرن اپنے دھراتل نال جڑ پائے گا ؟”
“ہاں..مینوں پورن وشواس اے کہ گلزاری،شِوچَرن نوں
کدے گمن نہیں دیوے گا۔” اسنے وکیلاں نوں دوہاں باہاں وچ
کسدے نے کیہا۔
وکیلاں چاہندی سی کہ شِوچَرن اپنے دادا دادی نوں ضرور
ملدا رہے تے وکیلاں دے کہن دا مطلب وی ایہی سی کہ اوہ
اپنے دادا دادی تے رام پوے نال ضرور جڑیگا۔وکیلاں نے
مٹھی جیہی مسکراہٹ وکھیر کے پھر گل چھیڑی،”پر
مینوں...نونہہ غلاب ورگی ہی چاہیدی آ،جویں تیری وکیلاں دے
252
چرچے سی اوویں میری نونہہ نوں دیکھ دیکھ وی لوکاں دی
بھکھ لہے ۔ “
“نہیں. . . نہیں. . سنکھیاں ناراں دی وی راکھی کرنی
بڑی اوکھی آ،میں تاں کر گیاں اوکھا سوکھا..پر گلزاری تاں
وچارا مالی بن کے رہِ جاؤگا۔”
ہن دوہاں وچ ہاسیاں دی چھہبر لگ گئی۔وکیلا وی ہن
سوچاں وچ ڈبیا ٹھہاکے مار کے ہس پیا پر بینڈ دی آواز نے
اسدی سوچ نوں اکاش توں دھرتی تے لے آندا۔ہن وکیلا بزرگاں
نال ملنی والی تھاں ول نوں جا رہیا سی۔
گگن تے کُلوِیر وی ویاہ دے شگناں دا آنند لے رہیاں سن
تاں کولوں لنگھدے وکیلے نے ہونکا لیندے نے سوے نوں
سنبودھن کردے ہوئے نے کیہا ، “وکیلاں !. . . . نونہہ تاں
ملجو تینوں... پر لگدا کل اتہاس دی گٹھلی وچوں ہی پنگرو. . .
. . . جاتاں ،نسلاں دا وتکرا اجے وی محبتی رشتیاں لئی مُونہہ
ٹڈی کھڑا۔” وکیلا سوچ کے اداس جیہا ہو گیا۔
ساریاں مڈھلیاں رسماں اپرنت ہن رمداسیاں دے گردوارے
وچ آنند کارج دیاں رسماں ہو رہیاں سن ۔سکندر ،شِوچَرن
،گوکھا تے سلطان وی اتھے حاضر سن۔جیوں جیوں لاواں دا
پاٹھ ہو رہیا سی تؤں تؤں بیبی دی،دھی پرتی محبت اسدیاں
اکھاں راہی تپ تپ چو رہی سی۔اس وقت سکندر دی بیبی
سکندر دے باپو نوں یاد کرکے ہور وی بہبل ہو رہی سی
253
کیونکہ خوشی غمی دےموقعے وچھڑ چکے انسان ہور وی
ودھیرے یاد آؤندے نیں۔پھر سکندر دے باپو دے ہوندے اسدی
بی بی نے تاں بے فکر ہو جانا سی۔سکندر وی اس پتھر جڈے
غم نوں اپنے اندر ہی سموئی بیٹھا سی۔رانو دیاں نظراں وی پتا
موہ دے وچھوڑے کارن چھلکدیاں ہوئیاں اپنے نیناں دے وہناں
نوں ہور وی تیز کر رہیاں سن۔
رانو دی وداعیگی پچھوں گھر دیاں کندھاں وی سکندر دی
بیبی سمیت اداس ہو گئیاں سن۔اوہ وی بیبی دے خوشی وچ
چھلکدے ہنجھوآں وانگ اپنی ہوند پرگٹا رہیاں سن۔دھی دی
ودائگی ویڑھے دی رونق نوں اپنے نال سمیٹ کے لجا چکی
سی اتے سکندر سمیت سارے دوست تے پریوار ذمہ واریاں
نبھاؤندے ہوئے باقی سامان سمیٹن وچ مصروف ہو گئے
سن۔دوستاں دی ہوند نے ثابت کر دتا سی کہ رشتے سرجے تے
سامبھے جا سکدے نے بشرطے اوہ لابھ ہانی دے ترازو وچ نہ
تولے جان۔
گاڑھے ہو رہے ہنییرے تے رانو دی ودائگی نے گھر
وچلی کئی دناں دی رونق نوں گھٹ کر دتا سی ۔شِوچَرن
،سکندر ،سلطان ہن تھکے تھکے محسوس کر رہے
سن۔گوکھا،کُلوِیر تے گگن نوں نال لے کے جا چکا سی۔گھر دی
اداسی اوہناں تناں نوں اداس کر رہی سی۔رات بہت ہو چکی
254
سی۔کئی دناں دے تھکیویں نے اوہناں نوں کدوں سلادتا،ایہہ پتہ
ہی نہیں سی لگیا۔
*
ویاہ دیاں ذمہ واریاں نبھاؤن اپرنت سارے دوستاں نے
اپنے کارجاں دے مورچے پھر سنبھال لئے سن۔ شِوچَرن تے
گگن دی محنت تے گوکھا،سکندر تے سلطان دا سنگ اتے ہن
کارے دا جڑنا منڈی دے سکول وچ نویں روح بھر رہیا
سی۔شِوچَرن دوارا کارے دا من جت کے اسنوں زندگی دے ہان
دا کرنا شِوچَرن نوں ہور وی خوشی دے رہیا سی۔کارے وچ آیا
بدلاو ایہہ ثابت کر رہیا سی کہ منکھی من دے ویڑھے دی ہی
کرامات ہوندی ہے جو اسنوں کدے ماڑا تے کدے چنگا ثابت
کردی ہے۔
*
سرجنا تاں ہر اِک منکھ دی ہی سامان ہوندی ہے پر اسدے
اندرلے بھاواں دی طاقت ہی اسنوں چنگیرا جاں مندیرا بناؤندی
ہے۔چنگے بھاواں دے پیدا ہون نال ہی کارے دے من وچ کنے
ہی رشتے پیدا ہو گئے سن جنہاں بنا ہن اوہ اپنے آپ نوں
ادھورا ہی نہیں سگوں نرارتھک وی مندا سی۔اوہ گاہے وگاہے
اپنے ورگے ہور وی انساناں نوں اپنے نال جوڑن دا یتن کر
رہیا سی۔پر ہن اوہ ایہہ وی سمجھ گیا سی کہ الجھی تانی
255
نوں،گندھلے پانی نوں،مت نیانی نوں تے کلیشی سوانی نوں
سمجھاؤنا تے سلجھاؤنا بہت اوکھا کم ہے۔
*
دسمبر دا مہینہ سی۔کوسی کوسی دھپ سریر نوں تازگی
دیندی ہوئی روح نوں سکون دے رہی سی ۔بہت دناں بعد اج اوہ
سارے اکٹھے کالج دے لائن وچ بیٹھے سن۔کالج دا وہڑھا اج
متراں دے اکٹھے بیٹھن نال ساریاں نوں ہور وی سوہنا لگ رہیا
سی۔ریڑھی چونک وچوں پرنس اوہناں ول ہی آ رہیا سی۔ گگن
نے اسنوں آواز مار لئی۔شِوچَرن نے اسنوں اپنے دادا دادی دا
حالَ پچھدیا کیہا،”کیہ حالَ اے اوہناں دا ؟.... ٹھیک نے ؟”
“ہاں....بہت یاد کردے نے تینوں..۔” پرنس نے جواب دتا ۔
“اچھا !. . . “
اوہ آکھ کے سوچاں وچ پے گیا تاں گوکھا بولیا،”کیہدی گل
کردے ہو ؟...تسیں یار کدے مینوں کچھ نی دسدے۔”
اوہ بول کے چپ کر گیا۔کوئی نہ بولیا سگوں سارے ہی
اس ول دیکھن لگ گئے۔اوہ ناراض جیہا ہویا لگیا تاں سکندر
نے کیہا،”سوری یار......ایسی تاں کوئی گل نہیں،اوہ تاں
شِوچَرن دے دادا دادی دی گل کردے سی جو رام پوے رہندے
نے تے پرنس اوہناں نوں ملدا رہندا. . "
“دادا دادی !. . . “ گوکھے دے موہوں حیرانی جہیے
نال نکلیا تے پھر ہور وی حیران ہوندا بولیا،”پر...مینوں تاں پتہ
256
ہی نی سی... بئی شِوچَرن دے دادا دادی وی ہیگے نے،تسیں
میرے توں لکاؤندے کیوں رہنے او ؟”
اوہ تناء جہے وچ آ گیا۔سکندر نے اسدی ذہنی حالت نوں
ویکھ کے ساری کہانی اسنوں دس دتی۔سن کے گوکھا جذباتی
جیہا ہو گیا۔اسنے اٹھ کے شِوچَرن نوں بیٹھے نوں ہی گلوکڑی
وچ لے لیا۔اسدیاں اکھاں سلھیاں ہو گئیاں سن۔اوہ تھوڑی دیر
چپ رہِ کے بولیا،”کیوں نہ اج ہی چلیئے آپاں... دادا دادی نوں
ملن...سارے ہی چلدے آں۔”
گوکھے دی گل سن کے سارے اکدم چپ جہے ہو کے اس
ول دیکھن لگے تاں شِوچَرن نے حلیمی جیہی نال کیہا،”اینا
سوکھا نہیں ملنا،میں تاں پہلاں ہی پرنس نوں بہت جوکھم وچ پا
چکیا ہاں......نہیں..نہیں ...اج نہیں...نالے سارے نہیں۔”
پر گوکھا ہن اپنی عادت مطابق ضد اتے ہی آ گیا سی تاں
شِوچَرن بہت اوکھا جیہا ہوندا اسنوں بولیا،”تاں ہی تاں تینوں
دسدے نی سی..۔”
اوہ ہن پھر اداس جیہا ہو گیا تے پرنس دے موڈھے تے
ہتھ رکھدا ہویا بولیا،”ہاں یار...میں ہے ہی اس قابل ہاں...مینوں
نہ ہی دسیا کرو...پر میں کیہ کراں..میتھوں رہیا نی گیا..۔”
پرنس کچھ سماں بیٹھا سوچدا رہیا تے پھر اٹھ کے کہن
لگیا،”چلو...اج سارے ہی چلدے آں،دیکھی جاؤ..۔”
257
“نہیں پرنس...تیرے لئی وی......تے اوہناں لئی وی بہت
اوکھا ہو جانا...۔”
شِوچَرن نے چنتت ہوندے نے کیہا تاں پرنس اس ول ہتھ
کڈھدا ہویا بولیا،”اٹھ بائی...بہت سوچ لیا میں وی...ہن رشتیاں
وچ،میں ہور تڑف نی دیکھ سکدا...دیکھی جاؤ۔”
“بھاوناواں وچ نہ وہِ ...اوہناں لئی بہت اوکھا ہو جانا۔”
شِوچَرن نے سر ہلاؤندیاں آکھیا۔
“اوہ پہلاں کیہڑا سوکھے نیں...بھٹکناں تے تڑفنا توں
سوائے اوہناں کول ہے وی کیہ..۔
“ذمہ وار وی تاں اوہی نے۔” شِوچَرن نے ہن کھجھ کے
کیہا تاں گگن نے اسدے کول ہندیاں آکھیا،”پھیر وی دادا دادی
نے...ایہہ وی تاں بھلا نہیں جا سکدا۔”
گگن دے بول سن کے اسدے اندر اک ہوک جیہی اٹھی تے
اسنے پرنس دا کڈھیا ہویا ہتھ پھڑدیاں اسدے سہارے اٹھ کھڑا
ہویا۔اس سارے اسدے مگر تر پئے۔جدوں اوہ ریڑھی چونک
وچ گئے تاں مین گیٹ ولوں پروفیسر اسلم لمے والاں وچ ہتھ
پھیردا آ رہیا سی۔اسنے کولوں لنگھدے نے گگن دیاں چھاتیاں
ول جھاکدیاں اسدیاں اکھاں وچ اکھاں پا دتیاں۔گگن اپنی چنی
ٹھیک کردی ہوئی مُونہہ وچ ہی بڑ بڑائی تاں اسلم نوں وی اس
گل دا علم ہو گیا سی کہ اوہ اس لئی کوئی چنگا شبد نہیں بولی
تے اوہ ریڑھی چونک وچ کھڑکے اوہناں نوں جاندیاں نوں
258
دیکھدا رہیا۔پھر اپنے آپ نوں ہی سنبودھن کردا ہویا بولیا،”کوئی
نی رکانے...تیری آکڑ وی چولاں دے تھوتھڑ وانگ سیلر وچ
ہی سانبھ دینی اے۔”
اوہ عینکاں ٹھیک کردا تے مسکراہٹ وکھیردا الھڑاں دیاں
چھاتیاں ٹونہدا گداماں ول بنے اپنے دفتر نوں چلا گیا۔
ہن اوہ سارے ہی کالھے قدمیں بس اڈے ول نوں جا رہے
سن کیونکہ بس اڈے ہو کے اوہناں نے سماج بھلائی سوسائٹی
دے دفتر وچوں گوکھے دی گڈی چکنی سی تے پھر اس وچ
رام پوے نوں جانا سی۔جس دن گوکھا کالج گڈی لے کے آؤندا
سی تاں اوہ گڈی نوں کالج نہ لیکے آؤندا سگوں سوسائٹی دے
دفتر وچ ہی کھڑی کر جاندا ہوندا سی۔
چر بعد دادا دادی نوں ملن دی تانگھ جتھے شِوچَرن اندر
چاء جیہا پیدا کر رہی سی اتھے اسدے دادا دادی نال کچھ برا نہ
واپرے،ایہہ سوچ کے اسنوں ہول جیہا وی پے رہیا سی تے
ٹھنڈھ وچ وی اسنوں تریلیاں جہیاں آ رہیاں سن۔
گوکھے دی گڈی وچ بیٹھ کے اوہ سارے رام پوے دے راہ
پے چکے سن۔پرنس ہن ایہی سوچدا جا رہیا سی کہ ایہناں دے
ملاپ لئی اسنے کنے ہی جھوٹھ پیدا کر دتے ہن۔اوہ امان داری
توں وی کنارہ کردا جا رہیا ہے تے سالاں دی مالکاں نال کمائی
وفاداری نوں فنا کر رہیا ہے۔کدے اوہ پڑھائی لئی چلدے اپنے
خرچے بارے سوچدا تے کدی باپو دے اس نال غصے ہون
259
بارے۔سوچ سوچ کے اسدی دھڑکن بے قابو جیہی ہو رہی
سی۔اسدا اک وار تاں دل کیتا کہ آکھ دیوے “چلو واپس،میں نی
جانا” پر شِوچَرن دی دادی دیاں چھلکدیاں اکھاں تے اسنوں
دتیاں ڈھیر ساریاں دعاواں نے اسدیاں دھڑکناں نوں ہن ستھر
کر دتا سی۔گڈی وچ بیٹھا ہن اوہ اپنے آپ نوں سکھاواں جیہا
محسوس کر رہیا سی۔
گگن نے کافی لمبے سمیں دی چپ نوں توڑدے ہوئے
کیہا،”اج دادا دادی نوں آپاں ساریاں نوں مل کے کنی خوشی
ہوؤُ،اوہناں نے تاں اپنے ساریاں دے اکٹھے آؤن بارے کدے
سوچیا وی نہیں ہونا۔”
“ہاں...میں وی تاں نہیں سی سوچیا،گوکھے دی دلیری نے
ہمیشہ ہی میرے جیون دی گتی نوں گتی شیل کیتا ہے۔”
شِوچَرن نے گوکھے دا موڈھا پھڑ کے اسنوں گھٹدیا کیہا
تاں اسنے مٹھی جیہی مسکراہٹ نال اس ول دیکھیا۔پرنس نے
وی اگلی سیٹ تے بیٹھے نے مڑ کے شِوچَرن ول دیکھیا تاں
اسنوں وی اپنے من چوں سوے مان دی خوشبو جیہی محسوس
ہوئی۔شِوچَرن نوں حوصلہ دین لئی گگن نے وی اسدیے سجے
موڈھے اپر دی بانہہ کڈھ کے موڈھے نوں تھپتھپایا تاں گڈی
دے شیشے وچ دی گوکھا اوہناں نوں بڑے دھیان نال دیکھ رہیا
سی۔اسنے شِوچَرن نوں مذاق کردے نے کیہا،”شِوچَرن! ...توں
تاں یار مینوں اؤں لگداں جویں گگن تینوں ڈولی وچ بٹھا کے
260
لے چلی ہوندی آ،نویں نویلی وہوٹی وانگوں اوئیں سنگڑی جیہا
جانا،کتے باری تھانی دی باہر نہ ڈگ جائیں۔”
سن کے سریاں نے ہاسڑ چک دتی۔گگن نے ٹھاہ کردا لفیڑا
اسدی گردن تے دے ماریا۔گوکھے نے اپنی عادت مطابق ہن
گڈی وچلے ماحول نوں ہاسے دی رنگت دے دتی سی۔
گڈی ہن رام پوے دے بس اڈے کول پہنچ چکی
سی۔گوکھے نے گڈی اک پاسے کھڑاؤندیاں پرنس نوں
کیہا،”ہاں بئی،بول کدھر نوں جانا ؟”
پرنس نے تھوڑا جیہا سوچ کے اڈے دے نال والی گلی ول
اشارہ کرکے کیہا،”ادھر ای لے چل بائی۔”
ہن پرنس دیاں دھڑکناں پھیر تیز ہو گئیاں سن۔شِوچَرن تے
پرنس نے اک دوجے نال اکھاں ملاؤندیاں متھے دیاں تریلیاں
نوں صاف کیتا۔گگن نے شِوچَرن دے موڈھے نوں گھٹدیاں پھر
حوصلہ دتا تے اکھاں ملاؤندیاں دھیرج رکھن دا اشارہ
کیتا۔پرنس دے کہن تے گوکھے نے گڈی گھر ول جاندی گلی
نال کھڑی کر دتی۔گلی وچ چپ پسری ہوئی سی۔سارے ہی
پرنس دے مگر مگر ترے جا رہے سن۔اسنے گھر کول جا کے
ادھر ادھر دیکھیا تے پھر زندہ کھولھ کے سارے جنے گھر
دے اندر چلے گئے۔پرنس نے دوبارہ سر جیہا باہر کڈھ کے
گلی وچ دیکھیا کیونکہ اسنوں کسے دے ہون دا بھلیکھا پیا
261
سی۔اسدے پسینے چھٹ گئے پر اسنے پھر اپر جان دا اشارہ
کیتا۔
گگن سبھ توں اگے اگے جا رہی سی تے اسنے جا کے
دادی نوں باہاں وچ گھٹدیا کیہا، “دادی جی تسیں کویں ہو؟”
پر شِوچَرن دی دادی ٹڈیاں اکھاں نال حیران ہوئی کھڑی
سی۔اک وار تاں اسنوں بھلیکھا پیا جویں آشا ہی اسدے ساہمنے
آن کھلوتی ہووے۔گگن دے چہرے دی مسکراہٹ نے دادی دے
چہرے تے وی مٹھی مٹھی مسکراہٹ لے آندی۔ہن شِوچَرن نوں
ساہمنے دیکھ کے دادی دی مٹھی جیہی مسکان مرجھائی
کرومبل توں کچاہ پت ورگی ہو گئی۔انجھ لگدا سی جویں کنیاں
ہی پتجھڑاں پچھوں بہار پرت آئی ہووے۔اسنے گگن تے
شِوچَرن نوں بکل وچ لیندیاں اسیساں دندیاں کیہا،”ایہہ تاں جمع
ہی تیری ماں ورگی آ......ایہہ سارے کون نے پتر ؟”
“ایہہ سارے ہی میرے دوست نے،میرے نال ہی پڑھدے
نے،ایہہ پرنس آ...ایہنوں تسیں جاندے ہی ہو ؟”
“ہاں پت ایہہ تاں ساڈے لئی بھگوان اے......جے ایہہ نہ
ہوندا اسیں تیرے لئی تڑفدے مر جانا سی...مرنا سفلا کرتا اہنے
تاں۔”
ایہہ سبھ سن کے ہن پرنس نوں اپنے آپ تے مان جیہا
محسوس ہو رہیا سی۔ہن دادا جی وی اوہناں کول آ چکے
262
سن۔اوہناں نے کوٹھے دے ویڑھے وچ ہی منجا ڈاہ لیا تے
سارے ہی دادا دادی دیاں گلاں وچ مگن ہو گئے۔
اس طرحاں لگدا سی جویں کھنڈھر وچ کسے نے
بھاوناواں دی فصل بیج دتی ہووے تے اس فصل نوں پیار تے
ستکار دے پھل لگ گئے ہون۔دوہاں بزرگاں دے من وچوں پیار
دے چسمے فٹ رہے سن۔گگن تے شِوچَرن اوہناں دے وچکار
بیٹھے موہ دیاں تنداں نوں پیار دی چھان نال ہور پیڈیاں کر
رہے سن۔پر ایہہ موہ دیاں تنداں،محبت دے چشمے تے کھنڈھر
وچ پنگرے بھاوناواں دے بیج لمیرا سماں ٹھہرائ نہ رکھ سکے
کیونکہ گوانڈھ وچوں کسے لنگھدے نے گردھاری لال نوں
خون کرکے چوری ہون دی خبر دے دتی سی۔
خون نے گردھاری لال نوں ہتھاں پیراں دی پا دتی۔اوہ
سکوٹر چک کے دوکان تے گیا اتے اتھوں اپنے منڈے نال ہور
منڈے لے کے اس گھر روپی سٹور نوں چل پیا۔ اوہ آؤندا ہویا
چونکی وچ وی اطلاع دے آیا سی۔جدوں اوہ گھر دی گلی کول
پہنچیا تاں گڈی دیکھ کے حیران ہو گیا تے من وچ ہی
بڑبڑایا،”لوہڑا آ گیا،شریام ای چوری۔”
اوہ سکوٹر گڈی کول ہی کھڑا کرکے گھر ول نوں تر
پیا۔اسدا منڈا وی ہور منڈیاں نال اتھے پہنچ گیا۔
جدوں اسنے کھلھے جندے وچ لمکدی چابی نوں دیکھیا
تاں اسنوں تت جیہا چڑھ گیا کیونکہ اسنوں پتہ سی کہ ایہہ
263
چابی پرنس کول ہی ہوندی آ تے اوہ اچی دے کے بولیا،”سالا
حرامی! سانووں سارے ایہو جہے ہی ملدے آ،پہلاں اوہ بہاری
چونا لا گیا تے ہن آہ چھوکرا..۔”
گردھاری تے اسدا منڈا تاں ہیٹھاں ہی کھڑے سن پر نال
آئے منڈیاں نے کوٹھے چڑھ کے سبھ نوں کٹنا شروع کر
دتا۔چیک چہاڑا پے گیا،پر بزرگاں دیاں چیکاں وی اوہناں نوں
چھڈوا نہ سکیاں۔اندروں چاہ بناؤندی گگن بھج کے آئی تاں دیکھ
کے اسدی وی چیک نکل گئی۔اسدی چیک نے سبھ نوں بت بنا
دتا۔ہیٹھاں توں گردھاری تے اسدا منڈا وی اکدم اپر نوں بھجے
آئے کیونکہ اوہ وی کڑی دی چیک سن کے چکاچوندھ وچ پے
گئے سن کہ چوراں نال کوئی کڑی کویں ہو سکدی ہے۔
اوہ گگن نوں دیکھ کے حیران ہو گئے تے بولے،”کڑیئے!
توں کون آں ؟”
“ایہہ میرے نال آئے نے..سارے میرے ہی دوست نے..۔”
شِوچَرن کھڑاھ ہوندا بولیا۔
شِوچَرن نوں دیکھ کے گردھاری تے اسدے منڈے دے
ہوش اڈ گئے کیونکہ اوہناں نوں وی چرنجی لال ہون دا بھلیکھا
پے گیا سی تے اوہ اکدم چلائے ، “چرنجی !. . . “
“نہیں. . . . . . میں شِوچَرن ہاں...جو اپنی ماں سمیت
ایہناں دے اندھ وشواساں دی بلی چڑھ گیا سی۔” اسنے اپنے
دادا دادی ول اشارہ کردیا آکھیا۔
264
گردھاری ہن منجے تے سر پھڑی بیٹھا سی کیونکہ
اسنوں سارا کچھ کھس جان دا خطرہ پیدا ہو گیا سی۔اسنے نال
آئے منڈیاں نوں واپس جان دا اشارہ کیتا اتے اوہ وی حیران
ہوندے پوڑیاں توں ہیٹھاں اتر گئے۔
کچھ سمیں بعد ہیٹھاں کنڈا کھڑکیا،گردھاری تیزی نال
ہیٹھاں آیا تاں کھڑے سپاہیاں توں معافی منگدا بولیا،”معاف کرنا
جی ...اوہ تاں ساڈا نوکر ہی سی...تہانوں تکلیف دتی۔”
اوہ سندے سار ہی چلے گئے۔گردھاری آلا دوالا دیکھدا تے
مُونہہ پونجھدا ہویا پھر کوٹھے چڑھ گیا۔اوہ جان سار
چلایا،”شِوچَرن تے چرنجی ساڈے لئی مر چکے نے...خبردار
جے کدے اس پاسے مُونہہ کیتا ہن..۔”
“ہاں مینوں پتہ...چرنجی جیوندا نہیں تے شِوچَرن نوں
تسیں جین نہیں دینا۔”شِوچَرن بولیا۔
اوہ سارے دادا دادی ول ویراگ بھریاں نظراں نال دیکھدے
ہیٹھاں اتر رہے سن تاں گردھاری دے منڈے نے پھر اسنوں
جھڑکدیاں کیہا،”وارث بنن دی کوشش نہ کریں اوئے!”
“میری ماں نے مینوں کیہا سی کہ میں وارث نہ بناں پر
اوہ ایہہ وی چاہندی سی کہ میرے دادا دادی......میرے ہوندے
لوارس وی نہ بنن۔”
پرنس ہن اس ‘وارث’ دی کھیڈ وچ خود نوں لاوارث جیہا
محسوس کر رہیا سی کیونکہ اوہ اوہناں دا وشواس گوا کے ہن
265
سادھن وہونا ہو گیا سی۔اسنوں اپنے نالوں ودھیرے چنتا اپنے
باپو دی ہو رہی سی۔گوکھے نے پرنس نوں بس اڈے توں تھوڑا
جیہا پچھے ہی اتار دتا۔اوہ گڈی وچوں ہاریا جیہا باہر نکل رہیا
سی۔اسنوں لگدا سی جویں اوہ دوستی دے پڑ وچ وشواس نوں
ہار کے جا رہیا ہووے۔
کھرمانی دے اڈے تے آ کے گوکھے نے گڈی نوں روکیا
تاں گگن ان منے جہے من نال اتر رہی سی کیونکہ اسنوں
شِوچَرن دے تن من دے زخمی ہون دی بہت چنتا ہو رہی
سی۔اوہ اتردی ہوئی اسنوں بس “ٹیک کیئر” ہی آکھ سکی۔
وکیلا لوئی دی بکل ماری گھروں باہر نوں آ رہیا سی
جدوں گوکھے نے دروازے موہرے گڈی لیا کھڑی
کیتی۔شِوچَرن ہولی ہولی گڈی وچوں اتریا اتے سنبھلدا جیہا ہویا
اندر نوں تر پیا پر گوکھا تے سکندر گڈی وچ ہی بیٹھے رہے
کیونکِ اوہ نہیں چاہندے سن کہ اوہناں دی حالت دا وکیلے نوں
پتہ لگے۔۔اوہ اسنوں اتار کے چھاپے نں چلے گئے جتھے
گوکھے نے سکندر نوں اتار کے محل خورد نوں اپنے گھر
چلے جانا سی۔
جدوں شِوچَرن وکیلے دے کول گیا تاں اسنے اسنوں ٹھیک
ہون بارے پچھیا۔اوہ بناں کچھ بولے اکھاں چراؤندا ہویا اندر
رجائی وچ وڑ کے پے گیا۔وکیلے نوں اج اسدا گلزاری تھکیا
ٹٹیا جیہا لگیا تاں اوہ اس دے منجے تے آ کے بیٹھ گیا تے
266
اسدے والاں وچ ہتھ پھیردا ممتا جتاؤن لگ پیا تاں شِوچَرن نے
اسنوں گھٹ کے گلوکڑی پا لئی تے بولیا،”ابو!...میں تہاڈے
توں رام پوے والے دادا دادی بارے لکا کے رکھیا ہے......میں
اج اتھوں ہی آ رہیا ہاں۔”
وکیلا اسنوں گلوکڑی ‘چوں چھڈ کے حیرانی نال اس ول
دیکھن لگیا۔شِوچَرن نیویں پا کے اداس جیہا ہو گیا کیونکہ
اسنوں ایہہ ہی ڈر سی کہ اوہناں بارے سن کے اسدا ابو کتے
اس نال ناراض نہ ہو جاوے پر اسنے شِوچَرن دا متھا چمدیاں
اپنا سارا پیار اس اپر نچھاور کر دتا۔اوہ کہن لگیا،”گلزاری پت!
اج توں اپنی ممتا نوں ارگھ دے دتا ہے...جیوندا رہِ۔”
“پر ابو میں مل تاں لیا پر جڑ...جاں جوڑ نی سکیا۔”
اسنے اداس ہوندے نے رام پوے دی ساری گل بات وکیلے
نوں وستھار نال دسی تاں وکیلے دی ساکاراتمک سوچ نے پھر
ہلارا دتا ، “پت !. . سوے وشواس تے ایمان کدے کمزور نہ
ہون دیئیں سگوں سوے چنتن نال ایہناں نوں مضبوط
کریں،ایہناں دے ذریعے جیون دی ہر بازی جتی جا سکدی آ۔”
شِوچَرن ہن سدھا جیہا ہوندا رجائی وچ چونکڑی مار کے
بیٹھ گیا ۔اسنوں لگیا جویں اسدا تن تے من تھکاوٹ اتے چنتا
توں مکت ہو گیا ہووے۔ہن اوہ سوچ رہیا سی کہ اسنے جدوں
جدوں وی اپنے ابو دی رائے لئے بغیر کوئی کارج کیتا تاں اوہ
الجھناں وچ ہی پھسدا رہیا۔
267
ہن اسدا ابا اسنوں اپنے جیون پندھ دا سرجنہارا لگ رہیا
سی پر اسدے دادا دادی دیاں وگدیاں تے اداسیاں اکھاں ہن وی
اسدے اندر اک ویدنا پیدا کر رہیاں سن ۔
*
17
شِوچَرن بارے پتہ لگن توں بعد گردھاری تے اسدے
پریوار دی نیند حرام ہو چکی سی۔اوہناں نے اسدے دادا دادی
نوں ہن اپنے نال گھر وچ ہی رکھ لیا سی کیونکہ اوہناں نوں ڈر
سی کہ اوہ اپنی جائداد شِوچَرن دے ناں کر دینگے۔اوہ ایہہ گل
اکثر ہی اوہناں نوں کہندے وی رہندے سن۔
268
گردھاری نوں وی ہن سمجھ نہیں سی آ رہی کہ کیہ کیتا
جاوے کیونکہ زندگی دے ہیر پھیر نے اوہناں دے کل لئی
سوالیا چنہ لگا دتا سی۔اوہ وی غرضاں دی پورتی لئی اپنے
فرضاں توں ہمیشہ ہی بھجدا رہیا سی۔اسدی سوکھم سوچ نے
رشتیاں نوں جرزرے کر دتا سی۔سمیں دی کروٹ نے سچ نوں
پرتکھ کر دکھایا سی پر اسدی سوڑی سوچ اجے وی تنگدلی
توں باہر نہیں سی نکلنا چاہندی۔
گردھاری لال وی اثر رسوخ ہون کارن سیاست نال گہرا
سبندھ رکھدا سی تے سیاست نال سبندھ ہون کارن اوہ برنالے
دی سیاست وچ وی شِوچَرن دا ذکر کر بیٹھا۔ایہناں لئی تاں
شِوچَرن پہلاں ہی ناسور بنیا ہویا سی۔جدوں گل ہوئی تاں یوراج
سنگھ وی اوہناں نیتاواں دی سنگت وچ ہی بیٹھا سی۔اوہ
گردھاری لال نوں کہن لگیا،”شِوچَرن ‘کلا ہی پہنچ گیا کہ اوہ
رکان جیہی کڑی وی نال سی؟”
“ہاں...اوہ وی نال ہی سی۔” گردھاری نے حیران جیہا ہو
کے دسیا تاں یوراج کہن لگا،”شِوچَرن دی جان اس مینا وچ ہی
آ..کوئی گل نی کردے آں حل۔”
یوراج نے گگن دی تصویر نوں اکھاں چ اتاردیاں مچھاں
تے ہتھ پھیریا۔ہن اسنوں گگن دی مسکراہٹ تے اسدے ہتھ دی
چھوہ یاد آ گئی سی تاں نال ہی اسنے اسلم نوں یاد کرواؤن دے
منشے نال خون گھما دتا۔
269
اسلم نے بھاویں انیکاں وار اجیہے حالات سرجے سن
جناں کارن اسنوں ہمیشہ ہی یوراج توں تھاپڑا ملیا سی پر گگن
دی پروسگی اس لئی ٹیڈھی کھیر بنی ہوئی سی۔گگن نوں یاد
کرکے اوہ ہمیشہ ہی چنتا وچ پے جاندا سی۔اوہ بیٹھا سوچ رہیا
سی کہ جے گھدا تے پٹھانیا باہر آئے ہوندے تاں اسنے یوراج
نال کیتے وعدے نوں کدوں دا پورا کر دینا سی۔اوہ سوچدا سی
کہ گگن دا کسے کڑی نال وی سہیلپنا نہیں،جو اسنوں یوراج
تک پہنچا سکدی۔
پھر اوہ سوچدا ہویا چنتامئی انداز وچ مسکرایا تے سوے
نوں ہی سنبودھن ہویا آکھدا،”یار اسلم!...کنیاں بہاراں نوں توں
یوراج دے بستر تک پہنچا چکیاں...پر لگدا آہ گگن تاں تینوں
پروفیسری توں وی وانجھاں کرکے ہی چھڈو۔” اوہ ہن دلالی
دے دھندے وچ خود نوں پھسیا پھسیا جیہا محسوس کر رہیا
سی۔
اوہ سوچدا سوچدا کُلوِیر دیاں اوہناں گلاں نوں یاد کرن لگا
جو ہن اسنوں سچ ہندیاں نظر آ رہیاں سن،”اسلم!....جو کھوہ
توں میری زندگی لئی پٹیا...اس کھوہ نے تینوں مرن لئی وی
پناہ نی دینی...یاد رکھیں اک دن تیری ایہہ دلالی تینوں جیون
جوگا نہیں چھڈے گی۔”
270
اسنوں سوچ کے کمبنی جیہی چھڑ گئی تے پھر اچی اچی
ہسدا ہویا بولیا،”توں وی کیہ سوچی جانا یار!....چینی کبوتریاں
دے عاشق چڑیاں دی چیں چیں توں نہیں ڈردے ہندے۔”
ہن اسلم شدت نال یوراج نوں خوش کرن لئی منصوبے
گھڑن لگ گیا۔اسنے لیندے نے ہی کئی گالھاں کارے نوں وی
کڈھ دتیاں۔اوہ محسوس کردا سی کہ کارے بناں وی کارا کرنا
بہت اوکھا ہے۔اسنے لائن وچ بیٹھے نے ہن بوتل کھولھ لئی
سی۔پیگ لاؤندیاں اسنے ہن چنتا نوں شراب دے حوالے کر دتا
سی۔اجے بوتل چوتھا کو حصہ ہی نیویں ہوئی سی کہ خون دی
گھنٹی نے اس وچ سنبھلن دی سمرتھا پیدا کر دتی کیونکہ
اسنوں پتہ سی کہ اس وقت آیا خون دلی توں اسدی پتنی تے
بیٹیاں دا ہی ہو سکدا ہے۔اسنے سکرین نوں بنا دیکھے ہی اپنی
زبان نوں سوے قابو کردیا “ہیلو” کیہا تاں اگیوں آئی آواز نے
اسدے بلھاں تے مسکان ہی مسکان بکھیر دتی۔بولن والا یوراج
سی، “اسلم صاحب! اسیں وعدہ پورا کرتا ہن تہاڈی واری آ ۔ "
“وعدہ. . ؟"
“ہاں. . . گھدا تے پٹھانیا باہر آ گئے نے”
“اچھا جی! ایہہ کویں ہویا۔”
“اس وکاؤ ڈھانچے وچ کیہ نی ہو سکدا......لوک وک رہے
نے تے اسیں خرید رہے ہاں......نالے ایہو جہے دلیاں دا کیہ
آ...کم کڈھانگے تے ایہہ پھر اندر۔”
271
“او.کے جی..تیاری رکھو پھر سیلر دی۔”
اسلم نے خوشی بھرے انداز وچ کیہا۔خون رکھن سار
اسنوں جتھے خوشی ہوئی،اتھے یوراج دے آکھے شبد ‘دلے’
نے اسدی ساری پیتی لاہ دتی۔اوہ ہن ہور پیگ لاؤندا ہویا گگن
نوں چکواؤن دیاں سکیماں گھڑن لگ گیا۔’دلا’ شبد ہن اسدے
ذہن وچوں پوری طرحاں نال نکل چکیا سی کیونکہ ‘دلیاں’ دے
کدے ‘دل’ نہیں ہندے۔
اسلم روز ہی گھدے تے پٹھانیئے نوں اپنے گھر بلؤندا تے
اوہ بیٹھے مال ویچن تے یوراج ورگے لوکاں نوں خوش کرن
دیاں سکیماں گھڑدے رہندے۔اوہ دوویں جیل یاترا پچھوں اوہناں
دے ہور وی وفادار ہو گئے سن کیونکہ وفادار لوکاں نوں اپنے
مالک دیاں چترائیاں دی کدے وی سمجھ نہیں آؤندی۔
چیلیاں دی واپسی نال اسلم وی ہن چہل پہل وچ رہن لگ
گیا سی۔اوہ اج پوری تیاری بیاری نال کالج پہنچیا ہویا سی۔دھند
تے ٹھنڈھ دے ودھیرے ہون کارن اسنے پینٹ کوٹ نال لال
رنگ دی ٹائی لا رکھی سی۔انجھ لگدا سی جویں سچ نال ہی
ودوتا دا ایہہ تھم کالج وچ گیان دا پسارا کرکے وقتی دھند نوں
وی چانن وچ بدل دیویگا۔
اج شِوچَرن تے اسدے ساتھی وی کالج وچ کدھرے نظر
نہیں سی آ رہے۔کیول گگن ہی کالج پہنچی ہوئی سی تے اوہ وی
اج کلاساں وچ ہی بجی سی۔اج ہی اسنے سکندر لئی سارے
272
پروفیسراں توں نوٹس اکتر کرنے سن۔آخری پیریڈ ویلے جدوں
اوہ لائبریری وچوں ہو کے شرما جی دے دفتر نوں جا رہی
سی تاں کمپیوٹر سیکشن کول اسنوں اسلم مل گیا۔اسنے کدے
وی گگن نوں نہیں سی بلایا جد کہ گگن کدے کدے وش کر
دندی ہوندی سی پر اج اسنے دوروں ہی گگن نوں بلاؤندیاں
کیہا، “ہیلو گگن!..”
“ہیلو سر!..” گگن نے سدھارن جیہا اتر دتا تے ترن لگی
تاں اسلم نے شِوچَرن ہراں بارے پچھدیاں کیہا،”اج تہاڈے
ساتھی نی دینہدے، ‘کلے ہی پھردے ہو ؟”
“ہاں جی سر...اج دانہ منڈی چ چھوٹا جیہا فنکشن رکھیا
ہویا ۔ “
“فنکشن ؟ “
“ہاں جی...اج گوکھے ویرے نے شہر دے لوڑوند بچیاں
نوں کاپیاں،کتاباں تے سٹیشنری دینی سی...اج شام دا ہی
پروگرام ہے جی۔”
“پھیر تاں...اج لیٹ ہی ہو جاؤگے ؟”
“ہاں جی......شاید۔” گگن نے موڈھے جہے چک کے اسدا
جواب دتا تاں اسلم اسنوں اپر توں ہیٹھاں تک کامی نظراں نال
تکدا ہویا بولیا،”سانوں وی کدے سیوا دا موقع دے دیو۔”
اینا سن کے اتے دیکھ کے اوہ اسدی نیت نوں بھانپ گئی
تے اوہ اسدی لگی ہوئی ٹائی ول دیکھدی ہوئی بولی،”ہڈا روڑی
273
والے کتیاں دے جے پٹے پا دتے جان تاں اوہ پالتو نی ہو
جاندے سگوں اس طرحاں دے کتے ہور وی فالتو ہو جاندے
نیں...تے اجیہے کتیاں نوں گولی مار دینی چاہیدی آ۔”
گگن اکھاں جہیاں کڈھدی شرما جی دے دفتر کول پہنچ
گئی سی پر اسلم ایہہ سن کے لال جیہا ہو گیا تے دند پیہ کے
رہِ گیا۔اسنے اپنی لال ٹائی،جسنوں اوہ سویر دا ٹھیک جیہی
کردا پھردا سی ہن اسنوں کتے والا پٹا محسوس ہو رہی سی تے
اوہ ٹائی لاہ کے ڈسٹبن وچ سٹدا ہویا مین گیٹ ول نوں ہو گیا۔
گھر جا کے اسنے دوپیہرے ہی نیٹ جیہا پیگ بنا کے،گٹ
گٹ کرکے آپنیے اندر ماریا۔گگن دی گل نے اسدے دماغ وچ
کھلبلھی جیہی پیدا کر دتی سی۔اوہ کچیچیاں جہیا لے رہیا سی
تے اسنوں بھلن دا یتن کر رہیا سی پر اسدی چوبھ ہر پیگ نال
اسدے اندر نوں چیردی جاندی سی۔
شام دے چار وجع چکے سن۔سردیاں دے موسم کارن دھند
نے لیہندے سورج دی لالی نوں وی اپنے غلاف وچ لپیٹ لیا
سی۔ہن گھدا تے پٹھانیا وی اسلم دے برانڈے وچ بیٹھے پیگ نال
پیگ ٹکرا رہے سن۔اسلم دے کہن تے سیلر وچ یوراج اتے یوتھ
پردھان نے وی اپنا پربندھ پکا کر لیا سی۔
اوہناں نے اپنے سوہیئے دانہ منڈی وچ چھڈ دتے سن جو
اوہناں نوں پل پل دی خبر دے رہے سن۔اج اسلم نوں پورا یقین
274
سی کہ شِوچَرن تے گگن گھر نہیں جانگے اس لئی ہی اسنے
یوراج نوں خوش کرن دا پروگرام پکا کر رکھیا سی۔
شِوچَرن،سکندر تے گوکھا لدھیانے توں سامان لین گئے
ہوئے سن۔اس لئی لیٹ ہو گ سن۔کارے تے گگن نے باقی
پربندھ پورا کر لیا سی۔ہن ہنیرا ہونا شروع ہو گیا سی ۔دانہ
منڈی دیاں لائیٹاں نے جھگیاں وچ وی روشنی کر دتی
سی۔ٹھنڈھ کارن ساریاں نے دوپہر توں ہی اک جگہ دھونی لا
رکھی سی۔بچیاں دیاں آلیاں بھولیاں گلاں نے گگن دا وی دل لوا
رکھیا سی۔
اسلم نوں وار وار دلی توں اسدی پتنی تے بیٹیاں دا خون آ
رہیا سی پر اوہ خون سنن دی بجائے وار وار بند کری جا رہیا
سی۔ہن دھند تے ہنیرا وی سنگھنا ہوندا جا رہیا سی۔اسلم نے
گھدے تے پٹھانیئے نوں سمجھاؤندیا آکھیا،”دیکھو بئی، اج بائی
تاریخ آ پرسوں نوں میری گھروالی تے بیٹیاں نے آ جانا،اس لئی
گگن والا کم اج ہی کرنا،نالے ماحول وی بنیا ہویا..۔”
ہن گھدا تے پٹھانیا سر ہلاؤندے ہوئے اسلم نوں چنتا نہ
کرن دی صلاحَ دے رہے سن۔
اسلم دی پتنی اسنوں وار وار خون کر رہی سی۔اسلم نوں
اسدی بھورا وی فکر نہیں ہو رہی سی۔اوہ اپنی چھوٹی دھی
سلمیٰ دا وی خون نہیں چک رہیا سی۔جدوں اسدی بیٹی تے پتنی
دا خون وار وار آ رہیا سی تاں اسدا من کرے اوہ موبائل نوں
275
کندھ نال مارے۔اوہ بھاویں کنا وی دلیر سی پر اج اوہ اس لئی
خون نہیں سی چک رہیا کہ اوہ ہر وار وانگ اج جھوٹھ نں سچ
بنا کے پیش نہیں کر سکیگا۔اس سچ جھوٹھ دے کھیل نے اسنوں
سردی وچ وی پسینہ لیا دتا سی۔اوہ من وچ ہی سوچ رہیا
سی،”ایہہ میری زندگی دا آخری گناہ ہووےگا...اس توں بعد میں
اپنے پریوار نال رہاں گا. . . . . . خدا !. . مینوں بخشیں۔”
اسے وقت یوراج دے خون دی گھنٹی وجدی ہے تاں اوہ
اکدم خون سنن لئی پباں بھار ہو جاندا۔اوہ اتھے وی اپنی
وفاداری دا پختہ ثبوت دے رہیا سی کیونکہ اسنوں اپنے پریوار
دی بجائ یوراج دے خون دی پرواہ سی۔۔کچھ پل پہلاں جو اوہ
چنگا سوچ رہیا سی ہن وفاداری دی کاہل نے اسنوں سبھ وسار
دتا سی۔
منڈی وچوں گھدے نوں اسدے ساتھیاں دا پورے اٹھ وجے
خون آیا کہ سبھ کم سماپت ہو چکیا ہے پر شِوچَرن،گگن تے
اسدے ساتھی سارے اتھے ہی ہن۔گھدے نے دوبارہ خون کرن
لئی کیہا۔ہن انج لگدا سی جویں سوئی دیاں گھڑیاں وچ کھڑوت آ
گئی ہووے۔مساں جا کے سوئی نے اٹھ وجع کے پندراں منٹ
کیتے۔اسے وقت گھدے نوں دوبارہ خون آیا،”گوکھا تے سکندر
گڈی لے کے اڈے ول نوں چلے گئے نے تے شِوچَرن تے گگن
ہسپتال والی سڑک نوں مڑ آئے نے..۔”
276
گھدے نے خون کٹ دتا۔اسلم دے خون دی گھنٹی ہن وی
لگاتار وجی جا رہی سی۔
گھدے نے تیزی نال پیگ لا کے پٹھانیئے نوں نال لیا تے
بنے پروگرام مطابق اسلم دی بند جیپ لے کے گیٹ توں باہر ہو
گیا۔جیپ پھرتی نال دھند نوں چیردی ہوئی گڈاخانا چونک وچ
چلی گئی۔اتھے پہلاں جہڑی ہر روز چہل پہل ہوندی سی،اج
دھند دے پرکوپ نے اوہ ختم کر رکھی سی۔دور دور تک کوئی
نہیں سی دکھدا کیونکہ دھند دی چادر بہت سنگھنی ہو گئی سی۔
اوہ گگن تے شِوچَرن نوں گڈاخانا چونک وچ ہی اڈیک
رہے سن کیونکہ ہسپتال موہرے دوائیاں والیاں دوکاناں ہر حالت
وچ کھلیاں رہندیاں ہن۔اس لئی اوہ اتھے اوہناں نال کچھ نہیں
سی کر سکدے۔پر شِوچَرن تے گگن اچانک ہی ہسپتال کولوں
کچا کالج روڈ نوں مڑ کے بازار دے اندر دی ہوندے ہوئے
کُلوِیر میڈم دے گھر نوں جا رہے سن۔اوہناں نے اڈیک اڈیک
کے جیپ ہسپتال ول نوں کھچ دتی پر اس پاسے وی اوہناں نوں
اوہ دوویں نظر نہیں آئے۔ہن اوہناں نوں اچوی جیہی لگ گئی
سی۔اوہناں نوں انج لگدا سی جویں اوہ اوہناں توں بچ کے نکل
گئے ہون۔اس چنتا نے اوہناں دی ساری پیتی ہوئی لاہ دتی
سی۔اوہ اوہناں نوں لبھن لئی ہور وی اتاولے ہو رہے سن۔
اج انج لگدا سی جویں دھند تے ہنیرا چانن دے جگنوناں
دی پہریداری کر رہیا ہووے۔اس طرحاں دی حقیقت والا ہنیرا
277
تے دھند چانن دے ایہناں جگنوناں لئی اج پرکاش ورگے ہی
ثابت ہو رہے سن۔
دھند تے ہنیرے وچ ہن جیپ شوکدی پھر رہی سی۔گگن
تے شِوچَرن نوں بانساں والے مورچے دی گلی وچوں لنگھدیاں
نوں سندی،شوکدی ہوئی گڈی دی آواز،اوہناں دے من نوں وی
ڈر وچ جکڑ رہی سی پر ایہہ اوہناں نوں بھورا وی نہیں سی پتہ
کہ ایہہ گڈی گگن دے جیون نوں گرہن لاؤن لئی شوکدی پھر
رہی ہے۔جدوں ہی اوہ مورچے والی گلی وچوں نکل کے
ساہمنی گلی وچ وڑن لگے تاں تیزی نال آ رہی گڈی دی لائیٹ
اوہناں ول آئی۔اوہ بھج کے گلی وچ وڑ گئے تے دوکان دے
تھمھلے نال سہم کے کھڑ گئے۔اوہناں نوں اج کسے دی خیر
نہیں سی لگ رہی۔گڈی روڈ توں لنگھ چکی سی اتے ہن اوہ
اپنے آپ نوں سنبھالدے ہوئے کُلوِیر میڈم دے گھر نوں جا رہے
سن۔
جدوں جیپ ریلوے سٹیشن کول گئی تاں انٹرسٹی دے ترن
دا ہوٹر وجع رہیا سی۔اوہناں نے جیپ نوں یو ٹرن دے کے
واپس موڑ لیا پر جدوں جیپ مڑی تاں پٹھانیئے دی نگاہ ریلوے
سٹیشن توں نکل رہی اک کڑی تے جا پئی۔جو الھڑ جیہی سی
تے پہلاں ہی چنتا چ لگ رہی سی۔پٹھانیئے نے سوچدے
سوچدے نے اگے جا کے جیپ نوں پھیر یو ٹرن دے دتی۔جدوں
جیپ اس کڑی کول رکی تاں گھدے نے اسدے مُونہہ تے ہتھ
278
دھردے ہی چک کے اسنوں جیپ وچ سٹ لیا۔ہن اوہ گگن دے
ہتھوں نکل جان دا جھورا جیہا کردے اتے نویں شکار دی
خوشی وچ سیلر ول نوں جیپ بھجائی جا رہے سن۔
اسلم گھر وچ بیٹھا ہویا وال کلاک دیاں سوئیاں نوں وار
وار دیکھ رہیا سی۔گھڑی تے اٹھ وجع کے پنجاہ منٹ ہو چکے
سن۔اس کولوں ہن اوہناں دے سنیہے دا انتظار نہیں سی ہو
رہیا۔اوہ اندر گیا۔اسنے وال واہے تے پرفیوم چھڑک کے کالی
جیکٹ پا لئی تے پھر گھدے والا موٹر سائیکل چک کے گن
گناؤندا ہویا سیلر ول نوں چلیا گیا۔
سیلر وچ یوراج تے یوتھ پردھان پہلاں ہی بیٹھے گگن
سمیت اوہناں دا انتظار کر رہے سی۔گھدے نے اس کڑی نوں
کمرے وچ بند کر دتا۔یوراج پہلاں ہی نشے وچ دھت ہویا پیا
سی۔اسنوں سارے پاسے گگن ہی گگن دکھائی دے رہے سی۔کام
نے ہن گگن تے اس کڑی وچلے انتر نوں وی مٹا دتا سی۔اسلم
اتھے پہنچیا تاں سبھ دے چہریا تے جیتو نور سی۔یوراج گگن
دا الانبھا دے کے اس نور نوں گواؤنا نہیں سی چاہندا۔ہن اسلم
دی موجودگی وچ ہی سبھ نے اپنی کامی واشنا ترپت کر لئی
سی۔اک ہور دھی اپنے دھی ہون دا سنتاپ بھوگ چکی سی۔
اسلم نوں ٹھنڈھی ہوا لگن کارن پیتی دارو دا ہور وی
صرور جیہا ہو گیا سی۔اسنے اک ہور موٹا جیہا پیگ اندر ماریا
اتے اوہ وی ماس دی جنگ جتن لئی ہن کمرے اندر چلیا
279
گیا۔جدوں ہی اسنے کمرے دی بتی جگائی تاں اسدی تے اس
کڑی دی رلیویں چیک نے سبھ دے ہوش اڈا دتے کیونکہ اسلم
دی اپنی دھی سلمیٰ کامی واسنا وچ مدھولی ہوئی اس دے
ساہمنے ادھڑیا گلوٹا بنی بیٹھی سی۔
جدوں باہر باقیاں نوں اسلم تے سلمیٰ دی حقیقت دا پتہ لگیا
تاں اوہ سارے ہی اوہناں نوں چھڈ کے پترے واچ گئے۔اسلم اج
اپنی دھی دی عزت نوں ہتھیں گوا کے باقی دھیاں دے درد نوں
وی محسوس کردا ہویا کرلا رہیا سی۔سلما اٹھ کے کندھ ول
مُونہہ کرکے دھاہاں مار رہے اسلم کول جا کے
بولی،”ابو!...تسیں کیوں رک گئے آؤ تسیں وی اپنی دھی نوں. .
. . . . ।"
“نہیں. . . . نہیں. . . . اے خدا!...میری سجا اس معصوم
نوں کیوں دتی...”
اسنوں اپنیاں آندراں پاٹدیاں محسوس ہوئیاں کیونیک اسنے
اپنے اس آندراں دے ساک نوں پلیت کرکے رکھ دتا سی۔اسدی
الکھ ننگی دھی اسدے ساہمنے کھڑی سی تے اسنوں مرن نوں
تھاں نہیں سی لبھ رہی۔اوہ اسنوں چادر چ لپیٹدا ہویا چلا
اٹھیا،”توں اس نرک وچ کویں پہنچ گئی۔”
“نرک ؟ جو میرے ابو لئی سورگ ہووے اوہ میرے لئی
نرک کویں ہو سکدا ؟” اوہ درد نوں قابو کردی ہوئی بول رہی
سی۔
280
“بس...بس...بس کر ...دھیے...”
“جے میری تھاں ہور کسے ہور دی دھی ہوندی تاں تسیں
ہن تک تاں سورگ دا جھوٹا لے لینا سی......جیہنوں ہن تسیں
نرک دسدے ہو......اسیں تہانوں کدے خدا توں گھٹ نہیں سی
سمجھیا۔چنگا کیتا تسیں خون نی چکیا ..نہیں تاں ساڈے خدا توں
کدے پردہ نہیں سی چکیا جانا۔”
اکدم اسدے دماغ وچ اسدی پتنی تے سلمیٰ دے خون دیاں
گھنٹیاں وجدیاں سنن لگیاں۔اسنوں ہن ایہہ گل صاف ہو گئی سی
کہ سلمیٰ دے آؤن کارن ہی اوہ اسنوں خون کر رہیاں سن تاں اہ
بڑبڑایا،”کاش! میں......خون چک لیندا۔”
اوہ ہن گوڈیاں وچ سر دے کے اچی اچی دھاہاں مار رہیا
سی۔سلما نوں ہن سریرک درد نالوں مانسک درد ودھیرے ستا
رہیا سی۔اوہ پھر وی اسلم نوں روندے نوں دیکھ نہ سکی۔اسنے
اسلم دیاں اکھاں پونجھدیاں اپنے وی ہنجھوآں دا دریا وگا دتا۔
کچھ سمیں بعد اسلم اسنوں سہارا دے کے جیپ کول لے
آیا۔اسنے دیکھیا تاں ہن اتھے کوئی وی نہیں سی۔اسنے جیپ
سٹارٹ کر لئی تاں سلمیٰ نے درد بھری آواز چ پچھیا.”ابو! ..”
“ہوں..”
“آپاں پولیس سٹیشن چلے آں ؟”
اسلم نے سن کے اک وار اس ول دیکھیا تے پھر اوہ وی
پتھر جیہا ہو گیا۔اسنے آپا بچاؤن لئی جیپ ہسپتال جاں تھانے
281
لے جان دی بجائ گھر لیا کھڑی کیتی۔تھوڑے سمیں وچ ہی
اسنے کسے پرائیویٹ ڈاکٹر دے ایمان نوں خرید لیا تے اپنی
دھی دے علاج لئی اسنوں اپنے گھر لے آیا۔
ہن سلمیٰ سوں رہی سی پر اسلم نوں ہن نیند دی بجائ پلک
جھپکدیاں وی پلکاں اندر دھماکہ ہوندا محسوس ہو رہیا
سی۔گھڑی دیاں سوئیاں دی ٹھک ٹھک اسدے دماغ نوں چڑھ
رہی سی۔سلما نوں اپنے ابو نوں جلدی ملن دی تانگھ نے جھٹکا
کے رکھ دتا سی۔
دوجے دن وی اوہ اپنی دھی دی سنبھال کردا گھروں باہر
نہ گیا۔ویسے وی اوہ ہن خود نوں بہت ابھاگا محسوس کر رہیا
سی۔کدے اسدے من وچ آؤندا کہ اوہ اپنے سمیت سبھ نوں پولیس
تھانے پہنچا دیوے پر اسدی بے غیرت ضمیر اجیہا کوئی قدم
نہ چک سکی۔جس نال اسدی دھی نوں انصاف مل سکے۔اوہ
ایہہ وی سوچدا سی کہ اجے ایہہ گل اسدے تے سلمیٰ تک ہی
سیمت ہے جے اس بارے شہر نوں پتہ لگ گیا تاں اسدی دھی
دا سماجک جیون وی پوری طرحاں خراب ہو جانا۔ایہہ سوچدا
اوہ سلمیٰ دے انتر من چ لگی جوالا دے سیک نوں اک وار وی
محسوس نہ کر سکیا۔اوہ اپنے ابو نوں بچاؤن خاطر اس جوالا
دے سیک نوں خود ہی صحن کر رہی سی۔
اسنے ثابت کر دتا سی کہ دھیاں رکھ ہندیاں ہن پر رکھاں
نوں سوارتھ خاطر اپنے ہی وڈھ لیدے نے۔رکھ کدے وی آپنیا
282
توں بے مکھ نہیں ہوندے سگوں آپنیاں لئی آپا وار دیندے
نے۔سلما روپی ایہہ ننھی چھاں وی اپنے ابو نوں بچاؤن لئی
بوڑھ دا روپ دھارن کرکے چپ ہو گئی سی۔
اسلم دی دولی سوچ کدے اپنی دھی دے دکھ وچ شریک
ہوندی تے کدی اپنے ہی بچا بارے سوچدی۔کدے اوہ شِوچَرن
تے گگن نوں ہی اسدا اصلی ذمہ وار سمجھن لگدا اتے اوہناں
تے اسنوں رہِ رہِ کے غصہ آؤندا۔کدے کدے گگن دی پت نوں
لیراں لیراں کرن دی سوچ وی بہت تیبر ہو جاندی پر سلمیٰ دا
دکھ اسنوں سبھ گلاں توں بھاری محسوس ہو رہیا سی۔اسنے
اپنی پتنی تے دوجی بیٹی نوں ایکسیڈینٹ آکھ کے موقع سنبھال
لیا سی۔سلما وی دکھاں نوں سہاردی ہوئی اپنے ابو دا پکھ پور
رہی سی۔اسنوں اپنے ابو دیاں اکھاں دی اداسی تے بے آرامی
اپنے دکھ توں وی ڈاہڈھی لگ رہی سی۔
اج تن کو وجے نال ہی چارے پاسے دھند پسر چکی
سی۔ٹاویاں ٹاویاں بتیاں پنج کو وجے نوں ہی جگن لگ پئیاں
سن۔اسلم گھروں باہر بھٹکنا وچ بھٹکدا گلیاں،سڑکاں نوں گاہندا
پھر رہیا سی۔اسدے اندرلے ڈر تے دکھ نے اسنوں جکڑ رکھیا
سی۔اسنوں ہن کوئی وی درد ونڈاؤن والا نہیں سی دس رہیا۔دھند
تے ہنیرے نے ہن سڑکاں نوں اسلم دے انترمن وانگ سنا کر
چھڈیا سی۔اوہ گھمدا گھماؤندا پھرواہی بازار ول نوں آ گیا۔اوہ
سوچدا ..رکدا تے پھر تر پیندا۔اخیر اوہ کُلوِیر میڈم دے گھر
283
موہرے پہنچ گیا۔ہن اوہ کھڑا کُلوِیر دی خراب کیتی زندگی
بارے ہی سوچ رہیا سی۔
کُلوِیر دیاں چیکاں،اتھرو تے اسدے پائے ہوئے واسطے
اسنوں چکرویو وچ گھیری کھڑے سن۔اوہ پھر دروازے ول
ودھیا تے اسنے کنا سماں رکن مگروں انگل نوں بیل تے
رکھیا۔دروازہ کھلھن تک دے سمیں وچ اسدا ساہ،ساہ نلی وچ ہی
اٹک گیا سی۔اسنوں انج لگدا سی جویں اسدے اکھڑے ساہاں دا
جواربھاٹا اسنوں نگل ہی لویگا۔دروازہ کھلھیا تاں اسلم نوں لگیا
جویں اسدی جان ہی نکل گئی ہووے تے کُلوِیر نے اسنوں دیکھ
کے دروازہ اکدم بند کر دتا۔اوہ پل بھر لئی رکی،جدوں اسنوں
لگیا کہ اوہ چلیا گیا ہووےگا تاں دروازہ کھولھ دتا پر اوہ بت
بنیا اجے وی اتھے ہی کھڑا سی۔
کُلوِیر دروازہ کھلھا چھڈ کے ہی ڈرائنگ روم وچ آ
گئی۔ایہہ اسلم لئی اندر آؤن دا سنکیت سی۔اوہ مُونہہ بھونا کے
کھڑ گئی تے بولی،”ہاں دسو؟”
اگیوں کوئی جواب نہ آیا پر اسدے پیراں وچ ہوئی ہل چل
نال اوہ تربھک جہے گئی کیونکہ اسلم اسدے پیراں وچ بیٹھا
دھاہاں مار رہیا سی۔اوہ پسیجی گئی۔اسنے اسنوں موڈھے توں
پھڑ کے سوفے تے بٹھاؤندیاں پانی دتا تے کہن لگی،”تیرے
کول اتھرواں دا بہت وڈا خزانہ اے،توں بہت معصوماں دے
284
اتھرواں نوں اکٹھا کر رکھیا......اوہناں دیاں آہاں تے بد دعاواں
وی تیرے کول جمع نے اجے تاں۔”
“بس کر کُلوِیر...اوہ خزانہ اکو جھٹکے وچ خالی ہو گیا
اے...اوہناں دیاں آہاں ،بد دعاواں ،معصوماں دیاں
مجبوریاں،دھرم دی آڑ وچ کیتے غیر اخلاقی کم... ہن مینوں
کوہ رہے نے...میں ہن نہ جیوں سکداں... نہ مر سکداں....نہ
ہی کسے نوں دس سکداں۔”
“کیہ نی دس سکدا،تیرے ورگے دلیاں دے ایہو جہے اتھرو
ہی آبروآں نوں خاک کر دیندے نیں...میں وی انج ہی خاک
ہوئی ہاں....پلیز تسیں جا سکدے ہو. . । “
“کُلوِیر !. . . . میں اپنی دھی دی وی دلالی کر دتی۔”
کُلوِیر نوں سن کے دھکہ جیہا وجیا تے اوہ اصلیت جانن
لئی اسدے کول ہی بیٹھ گئی۔اوہ ایہہ گل اس نال سانجھی نہیں
سی کرن آیا پر کُلوِیر دی بے بھروسگی نے اسنوں مجبور کر
دتا سی۔
اوہ اسدیاں گلاں سن کے ہن طیش وچ آ گئی سی جو تھوڑا
سماں پہلاں اسدے اتھرواں نے پسیج دتی سی۔ ہن اسنے اسدے
تھپڑاں دا مینہہ ورھا دتا ۔اسدے من وچ بچیاں اسدی محبت دیاں
یاداں وی بھامبڑ بن کے مچ چکیاں سن۔گگن دا بھولا چہرہ
اسدیاں اکھاں اگے گھمن لگیا تے سلمیٰ دیاں درد بھریاں چیکاں
اسدے کناں دے پردے پاڑن لگیاں۔اوہ سوے قابو توں باہر ہو
285
چکی سی پر اسلم اپنے درداں دی پوٹلی اس کول چھڈ کے جا
چکیا سی۔
اوہ ہن من دے بھار نوں کُلوِیر کول ہلکا کر کے ہون والے
دھماکے دے انتظار وچ گھر نوں پرت رہیا سی۔اوہ سوچ رہیا
سی کہ شاید اسدی دھی سلمیٰ اس قابل ہو جائے جو سواہ کر
دیوے اسنوں تے اسدے پھیلائے ہوئے جسماں دے وپار نوں پر
اصلیت وچ اوہ اپنے آپ نوں بچاؤن دی ہی کوشش کردا رہیا
سی۔
دوجے دن کنا ہی سماں کُلوِیر،گگن تے شِوچَرن لائبریری
وچ ہی بیٹھے رہے۔جدوں کُلوِیر نے اپنی تے اسلم دی کہانی
نوں چھپاؤندی نے سلمیٰ نال ہوئی گھٹنا بارے اوہناں نوں
وستھار نال دسیا تاں دسدی دیاں اسدیاں اکھاں سلھیاں ہو گئیاں
پر گگن تے شِوچَرن زارو زارو رو رہے سن۔شِوچَرن اکھاں
پونجھدا بولیا،”جیہنے تہاڈے اتھرو وہائے ہون،اوہ اس مار توں
کویں بچ سکدا سی...پر وچاری سلما...۔”
“تہانوں ساڈے بارے پتے ؟” کُلوِیر حیران جیہا ہوئی۔
شِوچَرن صرف ہاں وچ سر ہی ہلا سکیا تے پھر اوہ تنوں
اداسی بھرے چہرے لے کے کالج توں باہر نوں چلے گئے۔
اسلم اوہناں نوں جاندیاں دیکھ کے ڈر نال کمب جہے گیا کیونکہ
اسنوں پتہ سی کہ اوہ ضرور اسدے گھر ول ہی جا رہے ہن۔اوہ
سارے سدھے ہی اسلم دے گھر چلے گئے تے اوہناں نے دسیا
286
کہ اوہ سارے سلمیٰ دا حال چال پچھن آئے ہن۔اسلم دی وڈی
دھی تاں گھر نہیں سی تے اسدی پتنی رسوئی دے کم وچ ہی
رجھی رہی۔کُلوِیر نے سلمیٰ نال ساری گل بے جھجک جہے
کر لئی سی پر سلمیٰ بنا پرتیکرم کرے سبھ کچھ سنی گئی۔
اس تے کوئی بہتا اثر نہ ہویا دیکھ کے شِوچَرن
بولیا،”سلما!..کُلوِیر میڈم تے ہور پتہ نی کنیاں معصوم جندڑیاں
تیرے ابو دی دلالی دی بھینٹ چڑھیاں نے،میں ورودھ کردا
ہویا وی انیکاں ودھیکیاں دا شکار ہویا ہاں،اج تیری تھاں گگن
نے ہونا سی....تیرا ایہہ باپ نہیں...سنتاپ اے...جے توں سماج
وچ اک باپ دے رتبے نوں...اک ادھیاپک دے رتبے نوں قایم
رکھنا چاہنی ایں....تاں لاہ دے پردے اپنے مصنوعی جذباتاں
توں..کر دے بیپرد ایہناں غیر اخلاقی سوچاں نوں...ایہہ جنڈلیاں
سماج لئی ناسور نے...اٹھ سلما!...رشتیاں دی پیروی نوں پرھاں
دھر..ضمیر نوں جیوندا کر..توں ہی دے سکدی ایں
شردھانجلی... بے آبرو ہو چکیاں معصوم جنداں نوں......۔”
شِوچَرن بولدا ہی گیا تاں سلمیٰ اکدم اٹھی تے چلائی ،
“نہیں. . . . . . اوہ میرا باپ اے۔”
سناٹے چ شوکدے اسدے اس بول نے سبھ نوں شانت کر
دتا سی۔اوہ سارے بھجیاں بھاوناواں دی گٹھڑی چکی واپس
پرت رہے سن۔اوہناں نوں کالج واپس پرتدیا دیکھ کے اسلم سن
جیہا ہو گیا سی۔اسنوں یقین سی کہ اسدی دھی اسنوں بے غیرت
287
نہیں کر سکدی جد کہ اوہ اپنیاں نظراں وچ سوائ بے غیرت
دے ہور کجھ وی نہیں سی۔اوہ چاہندا تاں سی کہ بلاتکاریاں نوں
سجا ملے پر اوہ اپنے آپ نوں بچاؤن لئی اندروں چپی وٹ لینا
چاہندا سی۔اوہ کُلوِیر نوں بھاوناواں دے وہن وچ ہی سبھ کچھ
دس آیا سی تے ایہہ وی دکھا آیا سی کہ اسنے ماڑے کماں توں
طوبہ کر لئی ہے پر جسم دے دلالاں نوں جسم پروسن دی
بھٹکنا کدے ٹکن نہیں دندی۔
اج اٹھائی دسنبر دا دن سی۔گھٹنا دے کئی دن گزرن توں
بعد وی پسری شانتی نے یوراج،گھدا،پٹھانیا تے یوتھ پردھان
نوں اپنے اپنے گھراں ول پرتن دا ماحول تے سنکیت دے دتا
سی۔اتھے سلمیٰ دی چپ نے اسلم دے ورتارے نوں وی
سدھارن اوستھا وچ لے آندا سی۔
گھدا تے پٹھانیا ہن پھر اپنے مالکاں لئی نویں سال دی آمد
تے نویں شکار دی بھال وچ لگ گئے سن کیونکہ اوہ سارے
جاندے سن کہ اسلم اوہناں ساریاں دی آپسی وفاداری وچ کدے
سیک نہیں کرے گا۔
ادھر رام پوے گردھاری لال دے من دے دھراتل وچوں
رشتیاں دیاں کرومبلاں پُھٹ آئیاں سن۔اوہ ہن سوچ رہیا سی کہ
قدرت نے شِوچَرن نوں چرنجی دا روپ دے کے اسنوں جھوٹھا
تے زندگی دے سچ نوں سچا کر وکھایا ہے۔اج اوہ اسے لئی ہی
288
پرنس نوں اسدے گھر ملن چلیا گیا کیونکہ اوہ اس راہیں ہی
شِوچَرن دے گھر تک پج سکدا سی۔
پرنس نے گوکھے راہیں مل کے شِوچَرن تے اسدے دادا
دادی دے ملاپ دا راہ سکھالا تے پدھرا کر دتا سی۔گردھاری
ہن من دی دبدھ اوستھا نوں ورام دینا چاہندا سی۔
وکیلا،وکیلاں دے سپنے نوں ساکار کرن ہت شِوچَرن دے
اپنے دھراتل نال جڑن لئی ہمیشہ کامنا کردا رہندا سی کیونکہ
وکیلاں دیاں ترلے پاؤندیاں اکھاں اجے وی وکیلے نوں سوچن
لا دندیاں سن پر اجکلھ شِوچَرن دے من اپر دادا دادی دے
وچھوڑے دا اونا پربھاو نہیں سی رہا، کیونکہ سلمیٰ دی حالت
اسدیے اندرلے من نووں کوہ رہی سی۔اسدے انترمن وچوں
سلمیٰ دے نال نال رانو دے ویاہ والے دن،اسنوں آئے سپنے وچ
سنیاں گگن دیاں اسمان پاڑدیاں چیکاں،ہن جوالامکھی بن کے
پُھٹ رہیاں سن۔اوہ سوچ رہیا سی کہ جے سلمیٰ اس دن اوہناں
نوں نہ ملدی تاں ہن تک گگن خود وچوں اپنے خوبصورت
جذباتاں نوں منفی کر چکی ہوندی۔
اکتی دسنبر دی رات نوں شِوچَرن تے گگن کُلوِیر میڈم
کولے ہی سن۔اوہناں نے اتھے ہی سنت کمار جی تے سلطان
نوں وی بلا لیا۔ساری گھٹنا کُلوِیر تے شِوچَرن نے وارتالاپی
ڈھنگ نال اوہناں اگے رکھ دتی۔اوہ چاہندے سن کہ سلمیٰ اپنے
پتری پربھاو کارن بھاویں بیان دین توں انکاری ہے پر پھر وی
289
اوہ کسے طریقے ایہناں بلاتکاریاں نوں اوہناں دے کیتے دی
سجا دواؤن دے حق وچ سن کیونکہ اوہناں نوں پتہ سی کہ نہیں
تاں ایہناں بھیڑیاں دے مُونہہ نوں لگاتار لگ رہیا خون پورے
سماج لئی خطرناک ثابت ہو سکدا ہے۔
اج دھند دا قہر سی۔تیز ہواواں چل رہیاں سن۔ٹھکے نال
سلمیٰ دے ہڈ چیرواں درد ہو رہیا سی پر اوہ کچیچی جیہی وٹ
کے اس درد نوں سہن کری جا رہی سی۔اسلم اوہناں ساریاں
توں چوری چوری پیگ لگا کے اپنی ٹھنڈ نوں ہٹا رہیا سی۔سلما
نے وی اسنوں پیگ لگاؤندے نوں دیکھ لیا سی۔رات کافی ہو
چکی سی۔اسلم پیگ نال ٹھنڈ ہٹا کے کدوں دا سوں چکا سی۔کول
پئیاں ماواں دھیاں وی رجائی لپیٹ کے ٹھنڈھ دا آنند لے رہیاں
سن پر باہر شوکدی ہوا وچوں سلمیٰ نوں سوے دیاں چیکاں سن
رہیاں سن۔
باہر کھڑکی وچ تریل دے تپکے ٹپک رہے سن۔اوہناں دے
ٹپکن دی آواز سن کے سلمیٰ نوں اپنے اندروں اپنا آپا رسدا ہویا
محسوس ہو رہیا سی۔اسدے اس طرحاں دے انوبھوَ نے اسدے
اندرلے درد نوں دگنا کر دتا سی۔اوہ رجائی وچ مُونہہ کرکے
اپنے کراہن دی آواز آپ ہی سنن دا یتن کر رہی سی تاں کہ
کول پئے کسے ہور نوں اسدی بھنک نہ پے سکے۔
سنت کمار ،شِوچَرن ،گگن ،کُلوِیر تے سلطان سارے اس
متے نال سہمت ہو گئے سن کہ نویں ورھے دی سجری
290
سویر،سنگھرش مئی پوہ پھٹالے نال ہووے گی تے سنگھرش دا
وگل بغیر سلمیٰ دے ہی،سورج دی پہلی کرن نال ہی وجا دتا
جاوے گا۔ہوا ہن تھمھ چکی سی اتے سنت کمار تے سلطان
سوکھتے ملن دے وعدے نال اپنے گھراں نوں پرت گئے سن۔
ہوا دے تھمھن تک درداں نال دو چار ہوندی سلمیٰ وی ہن
سوں چکی سی۔نیند نے اسدے خیالی درد نوں ہن قابو وچ کر لیا
سی پر اسدی پتری سوچ دے انڈیاں دا کھولھ ہن پیتلا پے چکیا
سی۔ایہناں وچوں ہن ورودھی بھاوناواں جنم لے رہیاں سن۔رات
دے سناٹے نے اسنوں سپنمئی اوستھا وچ ہی اتیت نال جوڑ دتا
سی۔سپن مئی ماضی دی چبھن نے اسدی بے چینی بہت ودھا
دتی سی۔جدوں اسدی اکھ کھلھی تاں پو پھٹن ہی والی سی۔اوہ
ہولی ہولی اٹھی تے اٹھ کے کمرے وچوں باہر چلی گئی۔صاف
اکاش تے چمکدے تارے اسنوں بے حد خوبصورت لگے پر
اسنوں انج لگیا جویں اسنوں اوہ چڑھا رہے ہون۔اسنوں اج پہلی
واری اپنی چمک تاریاں دی لوء وچ پِھکی پِھکی لگی۔جنہاں
اگے اوہ ہمیشہ ہی اپنے آپ نوں خوبصورت مندی ہوندی
سی۔اسنے ہولی جیہی باہرلا دروازہ کھولیا تے اوہ پولے پولے
قدمیں گڈاخانا چونک ول نوں چل پئی تے اس توں بعد اوہ بازار
نوں مڑ گئی۔
اسنوں ہن خیال آ چکیا سی کہ اسدی ضمیر اسدے قدماں
نوں رشتیاں دیاں بیڑیاں وچوں آزاد کروا کے اسنوں سچ تے
291
سنگھرش دے راہ اپر لے جا رہی ہے۔جدوں اوہ صدر تھانے
وچ داخل ہوئی تاں اسنے ساہمنے بیٹھے سوچرن،گگن تے
کُلوِیر دے ہوسلیاں نوں ہور وی بلند کر دتا ۔سلمیٰ وی دیکھ کے
ہور جوش پھڑ گئی تے اسے وقت سنت کمار تے سلطان وی
پہنچ گئے۔اوہناں نے ہن تھانے وچ بلاتکار دا کیس درج کروا
کے سنگھرش دا پوہ پھٹالا کر دتا سی۔نویں ورھے دی پہلی
کرن نال،پولیس دوشیاں دی بھال وچ روانہ ہو چکی سی۔اسلم
اس سنگھرش دے پوہ پھٹالے دا پہلا شکار سی۔اوہ گرفتار ہو
چکیا سی۔سلمیٰ ہن کُلوِیر،گگن تے شِوچَرن سمیت کُلوِیر دے
گھر نوں جا رہی سی۔اوہ اجے تھانے ‘چوں باہر ہی نکلے سن
کہ گوکھے نے پچھیوں گڈی لیا کے اوہناں دے کول کھڑی کر
دتی تاں اسنوں دیکھ کے شِوچَرن بولیا، “توں اینے سوکھتے ؟”
“کیوں میں آ نی سکدا،جے توں گھر نی وڑینگا تاں مینوں
تاں آؤنا ہی پینا......منڈی وچ وی حالَ دیکھیا ؟”
گوکھے دی چنتا دیکھ کے اس نوں ہول جیہا پے گیا۔ہن
سورج دیاں کوسیاں کوسیاں کرناں جو اسنوں آرام دے رہیاں
سن،تیز چبھن وانگ لگیاں تے ابھڑواہے ہی بول
اٹھیا،”کیوں...کی ہویا منڈی وچ ؟”
گوکھے دے کہن تے سارے ہی گڈی وچ بیٹھ کے منڈی
ول نوں روانہ ہو گئے۔سارے راہ ساریاں نوں اک اچوی جیہی
292
لگی رہی۔اوہ جلدی ہی منڈی وچ پہنچ گئے۔ شِوچَرن تے گگن
سبھ توں پہلاں جھگیاں ول نوں چل پئے۔
ساہمنے وکیلے نال کھڑے دادا دادی نوں دیکھ کے
شِوچَرن دیاں اکھاں وچ چمک آ گئی۔اوہ شبد دے دوار ‘تے،دادا
دادی روپی رشتیاں دے دھراتل ‘تے،وکیلے روپی رب دی ہوند
اتے دوستاں دے ساتھ صدقہ ہن سوے نوں سمپورن محسوس
کر رہیا سی۔اوہ کوسیاں کوسیاں کرناں وچوں وی ہن رشتیاں دا
نگھ مان رہیا سی۔
اسنوں اس گل دی سمجھ نہیں آ رہی سی کہ ایہہ چمتکار
کس طرحاں ہو گیا۔اوہ جدوں دادا دادی دے گل لگ کے ملیا تاں
کول کھڑے گردھاری لال دیاں اکھاں دے اتھرو وہِ ترے۔اوہ ہن
سوچ رہیا سی کہ منکھ غرضاں دا مارا کنے کومل رشتیاں دی
بلی دے دیندا ہے۔جدوں شِوچَرن اسدے کول آؤندا تاں اوہ دھاہ
گلوکڑی پا لیندا تے آکھدا،”پترا! مینوں معاف کریں۔”
اسے وقت وکیلے نے اوہناں دوہاں نوں اپنیاں باہاں وچ
گھٹ لیا۔وکیلا ہن شِوچَرن دے دھراتل نال جڑ کے خود نوں وی
خوش قسمت سمجھ رہیا سی کیونکہ اسنے گلزاری بنے
شِوچَرن ‘چوں کدے ماضی نوں منفی نہیں سی ہون دتا۔اوہ
اکھاں میچی کھڑا وکیلاں دے سارتھک ہوندے خواب نوں مان
رہیا سی۔
293
شِوچَرن...گوکھے تے سکندر توں وارے وارے جا رہیا
سی ۔اسنوں ساریاں دے مگر کھڑے پرنس نوں دیکھ کے
دوستی تے منا مونہیں ناز ہویا تے اوہ سوچن لگیا “پوتر
رشتے ضروری نہیں خون وچوں ہی اپجن ایہہ دوستی دی
دھار وچوں وی وگن لگدے نے،بشرطے......ایہناں نوں روح
والے بھانڈے وچ سامبھیا جاوے۔”
پرنس اجیہی دوستی دی مُونہہ بولدی تصویر سی جسنے
مٹی نوں اسدی خوشبو دے انگ سنگ کر دتا سی۔ کارا جھگیاں
والے بچیاں سمیت بھنگڑا پا رہیا سی کیونکہ اسنوں ہن نشے
دی تھاں رشتیاں دا آنند آؤن لگ گیا سی۔بچے تے اوہناں دے
ماپے وی ہن سنہرے کل داتصّور کردے خوش ہو رہے سن۔
اس ملنی وچ شِوچَرن اینا مست ہو گیا سی کہ اسنوں گگن
دا خیال من چوں ہی وسر گیا سی۔شاید گگن نے وی خود نوں
اس ملاپ چ اوپری جیہی محسوس کیتا ہووے۔اسے لئی اوہ تر
گئی سی۔پر جدوں شِوچَرن نوں گگن نہ دسی تاں اوہ اپنے آپ
نوں پھر ادھورا جیہا محسوس کرن لگیا۔باقیاں نوں وی گگن دی
غیر حاضری نے اچمبھت کر دتا سی تے ساریاں نوں ہن کوئی
قیمتی شے گواچی گواچی محسوس ہو رہی سی۔جدوں شِوچَرن
نے دیکھیا تاں اوہ جھگیاں توں دور جا رہی سی۔اوہ ساریاں
نوں چھڈ کے اس ول دوڑ پیا اتے جاندے نے ہی اسنے اپنے
293
شِوچَرن...گوکھے تے سکندر توں وارے وارے جا رہیا
سی ۔اسنوں ساریاں دے مگر کھڑے پرنس نوں دیکھ کے
دوستی تے منا مونہیں ناز ہویا تے اوہ سوچن لگیا “پوتر
رشتے ضروری نہیں خون وچوں ہی اپجن ایہہ دوستی دی
دھار وچوں وی وگن لگدے نے،بشرطے......ایہناں نوں روح
والے بھانڈے وچ سامبھیا جاوے۔”
پرنس اجیہی دوستی دی مُونہہ بولدی تصویر سی جسنے
مٹی نوں اسدی خوشبو دے انگ سنگ کر دتا سی۔ کارا جھگیاں
والے بچیاں سمیت بھنگڑا پا رہیا سی کیونکہ اسنوں ہن نشے
دی تھاں رشتیاں دا آنند آؤن لگ گیا سی۔بچے تے اوہناں دے
ماپے وی ہن سنہرے کل داتصّور کردے خوش ہو رہے سن۔
اس ملنی وچ شِوچَرن اینا مست ہو گیا سی کہ اسنوں گگن
دا خیال من چوں ہی وسر گیا سی۔شاید گگن نے وی خود نوں
اس ملاپ چ اوپری جیہی محسوس کیتا ہووے۔اسے لئی اوہ تر
گئی سی۔پر جدوں شِوچَرن نوں گگن نہ دسی تاں اوہ اپنے آپ
نوں پھر ادھورا جیہا محسوس کرن لگیا۔باقیاں نوں وی گگن دی
غیر حاضری نے اچمبھت کر دتا سی تے ساریاں نوں ہن کوئی
قیمتی شے گواچی گواچی محسوس ہو رہی سی۔جدوں شِوچَرن
نے دیکھیا تاں اوہ جھگیاں توں دور جا رہی سی۔اوہ ساریاں
نوں چھڈ کے اس ول دوڑ پیا اتے جاندے نے ہی اسنے اپنے
294
شجے ہتھ نال اوس دے کھبے ہتھ دیاں انگلاں وچ انگلاں پا
کے اوہنوں محبت نال جکڑ لیا۔
اوہ کوسی کوسی دھپ وچ محبتی نگھاس محسوس کردے
زندگی دے سنہری سِکھر ول ترے جا رہے سن ۔
ختم