صرف اک سگریٹ راجندر سنگھ بیدی
سنت رام دی اکھ کھلھی-تاں سویر دے چار وجے ہوئے سن۔ سون توں پہلاں اوہ ساودھانی وجوں، گھڑی نوں سرہانے ہیٹھ رکھ لیندا سی، پر اس سمیں اوہ اسنوں اپنے ہیٹھوں لبھی، تدے تاں ساری رات انحد-ناد سنائی دندا رہا سی۔ ستے بندے دی گھڑی سرہانے ہیٹھوں کھسک جاوے تاں اسدی سادھارن جہی ٹک-ٹک وی چنگے خاصے گھڑیال دی آواز بن جاندی ہے تے اچیتن دیاں پرتاں وچ گھسڑ کے 'انحد-ناد' جاپن لگّ پیندی ہے...تے آدمی نوں کھاہمکھاہ اپنے برہمگیانی ہون دا بھرم ہندا رہندا ہے۔
گھڑی دا ریڈیئم، بڈھا ہو جان کرکے، اپنی چمک گوائی بیٹھا سی پر وفاداری پکھوں اج وی سمیں دا اندازہ کروا دیندا سی۔ اس سمیں چار وجع کے کجھ منٹ ہی ہوئے سن۔ سنت رام نے ہنیرے وچ اکھاں جھپکدیاں ہویا پھیر گھڑی ویکھن دی کوشش کیتی۔ انج کئی وار ہندا ہے کہ گھڑی دی چابی نوں اکھاں ساہویں، این برابر کرکے، نہ رکھیا جاوے تاں انج لگدا ہے، چھ وجع گئے ہن...تسیں داتن-قرلی کرکے نہا-دھو لیندے ہو، پوجا-پاٹھ وی کر کرا لیندے ہو، تاں حیران ہو کے دیکھدے ہو کہ چھ وجے ہن ! سنت رام نوں بتی جگا کے اپنے تے اپنے نال والے بیڈّ-روم وچ ستے بچیاں دی نیند خراب کرن دی لوڑ نہیں پئی، گھر دے ساہمنے ہی پولیس چوکی سی جس دی گارد نے چار وجا دتے سن۔ اسنے سوچیا، اینا سوختے اٹھ کے کی کراں گا ؟ سو مڑ سون دا یتن کیتا، پر نیند اپنا پیٹ بھر چکی سی تے بڈھیپے وچ تاں جے اک واری جاگ پئے، تاں جاگ پئے، جویں اک واری سوں گئے، تاں سوں گئے۔ اسنے چادر لاہ کے پواندی ولّ سٹّ دتی تے انج بھڑک کے بسترے 'چوں نکل آیا جویں تڑاکے نال کھنب زمین 'چوں باہر نکل آؤندی ہے۔
نال والے بسترے اتے دھوبن ستی ہوئی سی---پاسے پرنے۔ دھوبن، سنت رام اپنی پتنی نوں کہندا سی۔ اسدا ناں تاں چنگا بھلا شانتی سی، پر سنت رام اسنوں اسے ناں نال بلاؤندا سی، کیونکہ اوہ لانڈری وچ کپڑے دھواؤن دے بڑی خلاف سی۔ گھر وچ نوکر چاکر، پرماتماں دا دتا سبھ کجھ ہون 'تے وی اوہ رومال توں لے کے بھاریاں-بھاریاں چادراں تک گھرے ہی دھوندی۔ جدوں تھکّ جاندی، ساریاں نال لڑدی تے لانڈری دی دھوائی نالوں وی مہنگی پیندی۔ پھیر رات نوں سون توں پہلاں اوہ ہمیشہ نپن-گھٹن دی فرمائش کجھ اس ڈھنگ نال کردی کہ فرمائش تے حکم وچ کوئی فرق ہی نہیں سی لگدا۔ نپن-گھٹن دی اس مصیبت توں سنت رام تاں کی، دھوبن دے بچیاں نوں وی بڑی چڑ سی۔ کوئی پنج نہیں تاں حد دس منٹ تک گھٹاء لئے، پر ایہہ کی ہویا کہ گھنٹہ-گھنٹہ بس کرن لئی ہی نہ آکھے۔ عجیب تماشہ ہندا سی۔ آخر گھٹن والے نوں آپے ہی اکّ کے ہٹ، تے تھکّ کے لیٹ جانا پیندا سی۔ اک دن وڈی کڑی لاڈو نال وی اویں ہویا۔ ماں نوں نپّ گھٹّ کے اوہ اکی، تھکی پلنگھ اتے جا لیٹی تے بولی، ''ہن توں مینوں گھٹّ دیء، مماں !''
نالے ایس نپن-گھٹن دے کارج وچ اک ہور بڑی وڈی مصیبت ایہہ ہندی سی کہ دھوبن نوں پتہ ہی نہیں سی لگدا کہ اسدے درد کتھے ہندا اے---جتھے ہتھ رکھو، درد ہمیشہ اس توں تھوڑھا ایدھر جاں ادھر ہندا سی۔ تے اوہ جگہ لبھدے-لبھدے اوہ سارا پنڈا گھٹوا لیندی سی۔ کوئی کہے ایہہ اسدی چالاکی سی، تاں انج نہیں سی۔ اسنوں سچ مچّ پتہ نہیں سی لگدا تے آخری فیصلہ ایہہ ہندا سی کہ سارا پنڈا ہی دکھ رہا ہے۔ اچھا...دھوبن نوں گھٹواؤن دا ہی نہیں گھٹن دا وی بڑا شوق سی۔ بس ذرا گلّ کرو، اوہ تیار ہے۔ بھاویں ایہہ کارج اس توں کوئی گھٹّ ہی کرواؤندا سی، کیونکہ اسدا ہتھ کی سی، مستری دی سنھی سی، جس نال چنگے-بھلے بندے دے نٹ-بولٹ 'کسے' جاندے سن۔ اس دیاں باہاں دا جپھا نہ صرف مردانہ بلکے پہلوانا کیہا جا سکدا سی۔ انج جاپدا سی، جویں اوہ کسے آدمی نوں نہ گھٹّ رہی ہووے، بلکے کوئی بیڈّ-کور نچوڑ رہی ہووے۔ سنت رام اسدے دھوبی پٹکے توں بڑا چالو سی۔ دھوبن...ہاں، سنت رام نے اسدا ایہہ ناں اس لئی وی رکھیا سی کہ بچپن وچ اسنے بائیسکوپ وچ باراں من دی دھوبن دیکھی ہوئی سی، جہڑی ادھ ننگی حالت وچ وکھی پرنے لیٹی، ہتھ وچ مور دے کھنبھاں والی پکھی پھڑھی اک بھرپور عورت جاپدی ہندی سی۔ بائیسکوپ والا اپنے ڈبے اتے گھنگھرو وجاؤندا، گلی وچ آؤندا تے ہوکرا لاؤندا، ''پیرس دی رات دیکھ، اپنی بارات دیکھ !'' تے پھیر ٹیون بدل کے---''دھوبن دیکھ، باراں من دی گوری-چٹی...آہا ؛ تن دی...وا'وا !'' تے سارے نیانے ماواں توں اک اک پیسہ لے کے اس جادو دے بکسے والے نوں دے کے اپنا چہرہ تے اکھاں بائیسکوپ وچ تنّ لیندے سن تے نظاریاں دا پورا-پورا آنند ماندے سن۔ پیرس دی رات، بارات، چٹا رچھّ، سرکس دے جوکر توں پچھوں جدوں دھوبن آؤندی سی، تاں بچیاں نوں کجھ ہور چیتے ہی نہیں سی رہندا ؛ اس سوچدے کہ دھوبن نوں اس بکسے وچ کیوں قید کیتا ہویا ہے ؟ مہینہ پہلاں وی اوہ اویں ہی لیٹی ہوئی سی تے اج وی لیٹی ہوئی ہے۔ اکو پاسے پئی-پئی کی اوہ تھکدی نہیں ؟ دھوبن اچھوپلے ہی بچیاں نوں چنگی لگن لگّ پئی سی۔ اسدے دماغ وچ وی گھسی ہوئی سی تے اج کوئی پندراں ویہہ ورھیا بعد باہر نکلی سی۔
نال والے کمرے وچ ، سنت رام دی ویاہی-وری کڑی لاڈو، جہڑی کل ہی اپنے سہریوں آئی سی، ستی ہوئی سی ؛ اینی گوڑھی نیند---جویں اس دنیاں نال اسدا کوئی واسطہ ہی نہ ہووے۔ اسدا منہ اڈیا ہویا سی، کیونکہ رات دے پہلے پہر کمینے بابی---اسدے منڈے---نے اسنوں سون ہی نہیں سی دتا تے جدوں اسنوں نیند آئی، تاں ساہ لین لئی ودھ ہوا دی زروت پئی۔ لاڈو جویں ویاہ ویلے، چھ ورھے پہلاں، ہندی سی، ہن وی اوویں لگدی سی۔ گلّ کرن ویلے منہ وچوں پانی دیاں پھواراں سنن والے دے منہ 'تے پیندیاں سن۔ جویں اوہ رسدی، اوویں ہی منّ جاندی۔ سنت رام تے دھوبن نوں ایہی فکر سی---ایہہ ساڈی للھی کڑی وسیگی کویں ؟ اسنوں کوئی بابو سبھاء میاں مل گیا تاں مصیبت ہو جاوے گی۔ پر اسنوں جہڑا میاں ملیا، اسنے کوئی شرط ہی نہیں سی رکھی تے نہ ہی ہن کوئی چوں-چراں کردا ہے۔ ادھر اس گھر وچ ماں-باپ دی ان بن، ادھر لاڈو دے سہرے-گھر ماتا-پتا دے لاڈ-پیار دے بھنڈار نے جاں لوکی کی آکھنگے دے ڈر نے، پتی-پتنی دوواں نوں اک مضبوط رشتے وچ بنھاں ہویا سی۔ دلیر دوویں اینے سن کہ گھرے چوہا نکل آوے تاں چیک-چیک کے اک-دوجے دے وچ وڑن لگّ پیندے سن۔ سنت رام اسدے چڑی جڈے دل اتے بڑا خوش سی، کیونکہ اوہ جاندا سی کہ بہت سارے ناکاراتمک بھاوَ زندگی لئی کنے لابھونت ہندے نے، جویں کہ ڈر، کنجوسی، لوک-لجا وغیرہ۔ پر ایہہ ڈر تاں اگلی نسل وچ وی پہنچ رہا سی۔ لاڈو نال اسدا بال---بابی---ستا ہویا سی ؛ ماں دے گلے وچ باہاں پا کے۔ جدوں ذرا اکھ کھلھدی، اسدے کنّ مسل لگّ پیندا۔ پتہ نہیں، ایہہ کی عادت سی اسدی، جسنوں صرف اسدی ماں ہی برداشت کر سکدی سی۔ سنت رام نے جدوں وی کدی موہ وسّ ہو کے اپنے دوہتے نوں نال سنوایا، تھوڑھی دیر پچھوں ہی اکّ کے چکیا تے اسدی ماں دے نال جا پایا۔ ستے ہوئے بچے دیاں باہاں دی گلوکڑی اک عامَ گلّ سی، پر جدوں اوہ اپنے لجلجے ہتھاں نال کنّ مسلاً-مروڑن لگدا سی تاں عجیب جہی کتکتی ہندی سی جویں کوئی کنّ وچ ڈکے مار رہا ہووے۔
دوویں چھوٹے بچے، منڈا تے کڑی، اپنے مامے کول گڑگانو گئے ہوئے سن۔ اوہناں دے خالی پئے بسترے چھت نوں گھور رہے سن۔ وڈا پال اتھے ہی سی، جسدے گھراڑے سنائی دے رہے سن۔ کنج اوہ وہندیاں- وہندیا وڈا ہو گیا سی تے سنت رام دے قابو 'چوں نکل گیا سی۔ پہلاں سنت رام اسنوں اسدی غلطی اتے تاڑدا تاں اوہ نکے-نکے ورودھ کردا : اپنی ماں نال لڑن لگدا، چاہ والی پیالی چکّ کے کھڑکی وچوں باہر سٹّ دندا۔ پر ہن اوہ پیو دے تاڑن 'تے بالکل چپّ ہو جاندا سی۔ ایہہ گلّ سنت رام نوں ہور وی رڑکدی سی۔ سنت رام چاہندا سی، اوہ اسدی گلّ دا جواب دیوے تے جدوں اوہ کدی جواب دندا سی تاں سنت رام ہور وی ہرکھ جاندا سی۔ اوہ چاہندا سی، منڈا اسدی گلّ دا جواب دیوے، تے نہیں وی چاہندا سی---آخر اوہ چاہندا کی سی، اوہ نہیں سی جاندا ! سنت رام نے اپنے پتر پال نوں اپنی زندگی دی آخری چپیڑ چھ ورھے پہلاں ماری سی، جہڑی ہن تک گونج رہی ہے۔ ہن تاں اوہ اس توں ڈرن وی لگّ پیا سی۔ اج وی پال نت وانگ ہی رات نوں دو وجے آیا سی---ڈپلومیٹ دے دو-چار پیگ لا کے۔ وسکی دی اصلی مہک تاں گھر دے لوکاں نے نیند وچ وسار دتی سی، پر ہن وی اسدے الٹے ساہاں وچ اسدی بو باقی سی۔
پال چھبی ستائی ورھیاں دا اک پتلو جیہا نوجوان سی۔ اندرے-اندر کڑھدے رہن کرکے اسدے سریر اتے ماس نہیں سی چڑھ رہا۔ اس دے باوزود چہرے دی بناوٹ تے مچھاں دی بریک جہی لکیر صدقہ، اوہ مرد دے روپ وچ سوکار کر لین یوگ سی۔ عورتاں اسنوں بڑا پسند کردیاں سن، کیونکہ اوہ بچیاں نوں بڑا پیار کردا سی۔ اوہ شادی تاں کی، ہر قسم دی زمینداری توں گھبراؤندا سی۔ پر اسدے ہن تک کنوارہ رہِ جان دا اک کارن ایہہ وی سی کہ اس نال لو لاؤن والیاں جنیاں میاراں سن، ساریاں ویاہیاں-وریاں ہوئیاں سن، تے اک-دو بچیاں دیاں ماواں وی سن، جنھاں دے مرد اوہناں دے بچیاں نوں پیار کرن تے اوہناں نال کھیڈن دے بجائے صرف اوہناں دے سیکس نال کھیڈدے سن۔
چرتر پکھوں پال امنگاں-امیداں نال بھرپور سی تے آشاوادی وی سی۔ اس وچ آتم-سنمان دی بھاونا اتھاہ سی۔ ایہہ آتم-سنمان، جس صدقہ اسدے نکّ دے نتھنے ہمیشہ پھلے رہندے سن تے اوہ بڑے پربھاوشالی طریقے نال پال آنند دے ناں نال اپنی جان-پچھان کرواؤندا ہندا سی، جویں اوہ کوئی پرمپرا ہووے۔ ایہہ پرمپرا اس وچ کتھوں آئی ؟ اپنے پتا سنت رام آنند توں ہی نہ...جہڑا اک بڑی وڈی ایڈورٹائزنگ کمپنی دا مالک سی تے جس نے اپنے پتر نوں کسے شہزادے وانگ پالیا سی، اسدی ماں---دھوبن---توں چوری-چوری خرچن لئی کافی پیسے دے دندا سی تے اسے کارکے اپنی پتنی نال سنبندھ خراب کری رکھدا سی۔ نالے اسنے پال نوں اک سرکھات چھت دتی ہوئی سی---اک اجیہے مکان دی چھت، جس وچ تیہہ بیڈّ-روم سن تے اک شاندار ڈرائنگ-روم، جس وچ نامیں استاد چترکاراں دیاں کلا-کرتاں لگیاں ہوئیاں سن ؛ نالے دن وچ دو-دو واری بدلن لئی کپڑے۔ ایہہ سبھ کجھ اپنے پتا توں لے کے، اوہ اسے نوں ہی کیوں بھلّ گیا سی ! صرف ایہی نہیں، اس نال نفرت وی کرن لگّ پیا سی تے اسدے لاگیوں انج لنگھ جاندا سی، جویں اوہ اسدا پیو نہیں کوئی کرسی جاں میز ورگی شے ہووے۔ جے سرکار نے کوئی نواں قانون پاس کر دتا، جس کارن کمپنی فیل ہو گئی تاں اس وچ سنت رام دا کی دوش سی بھلا ؟ زندگی وچ نفع ہندا ہے، تاں نقصان وی۔ ایہہ کی مطلب ہویا کہ نفعے وچ تاں سبھو شریک ہو جان تے نقصان سمیں نہ صرف وکھ ہو کے بیٹھ جان، بلکے گالھاں وی کڈھن لگّ پین ؟ پر اس وچ پال دا بہتا قصور نہیں سی۔ اج کل دے زمانے دا منڈا سی تے صرف اسے دی عزت کر سکدا سی، جس دے بوجھے وچ پیسے ہون، جاں اسدے موٹے نوٹ کماؤن، بلڈنگاں کھڑھیاں کرن تے امپالا کار خریدن دی سمبھاونا ہووے۔ اک واری سنت رام دے سوال اتے پال نے ایہہ گلّ کہہ وی دتی سی، جس نال بڈھے نوں بڑی ٹھیس لگی سی۔ اسدے اندر کی-کی ٹٹیا سی، اسدا اسنوں آپ نوں وی اندازہ نہیں سی ہویا۔ اسدا کنا دل کیتا سی کہ اوہ کتے چوری-شوری کرکے، ڈاکہ-شاقہ مار کے جاں بینک ہولڈ-اپّ کرکے لکھ روپیہ لے آوے تے اپنے پتر دے پیراں وچ سٹّ کے اس دیاں تے اسدی ماں دیاں نظراں وچ اپنا گواچیا ہویا سنمان مڑ پراپت کر لوے۔ پر لکھ روپیہ سدھے ہتھیں نہیں، کسے دا غل وڈھّ کے ہی بندا ہے...جسدی ہمت سنت رام وچ نہیں سی۔ جدوں گھاٹا پیا تاں دھوبن جاں لاڈو جاں پال وچوں کسے نے اینا وی تاں نہیں سی کیہا---'اے جی جاں پاپا جی، کوئی گلّ نہیں، انج ہو جاندا ہے۔ تسیں دل چھوٹا کیوں کردے او ! جویں گیا ہے، اوویں پھیر آ جاویگا۔' جہڑا پیسے کماؤن نکلدا ہے، گوا وی بہندا ہے...تے ایہہ کوئی ضروری تاں نہیں کہ ہر نقصان جھلن والا بےوقوف ہندا ہے۔ ایہہ تاں اوہی گلّ ہوئی، جویں ہر پیسہ کماؤن والا عقل مند ہندا ہووے۔ کیوں ساریاں نے اسنوں بڈھا تے سٹھیایا ہویا سمجھ لیا سی...تے ویہہ واری اس ولّ دیکھے بناں کولوں لنگھ جاندے سن تے ایہہ سمجھن لئی اسنوں مجبور کر دتا سی کہ اوہ اس دنیاں وچ اکلا ہے ! اس دا ارتھ تاں ایہی ہویا نہ کہ جے اسدی مالی حالت پھیر چنگی ہو جاوے، تاں اوہ ایہناں بیتیاں ہوئیاں ساریاں گلاں نوں دل وچ رکھ کے اک ہنٹر پھڑھ لوے تے کسے ہائے-دیا دے پہلاں پتنی تے بچیاں نوں مار-مار کے نیلا کر دیوے۔ نہیں، ایہہ پتی تے پتا دا کرتوّ نہیں...پر ایہہ کیوں سمجھ لیا جاوے کہ پتی تے پتا دا کرتوّ صرف پیار دینا ہے،پیار چاہنا نہیں ؟ جویں اسنوں پیار دی لوڑ ہی نہیں ہندی ! پیار دی لوڑ کس نوں نہیں ہندی ؟ اک سال دے بچے نوں ہندی ہے تاں سو سال دے بڈھے نوں وی۔ ہور تاں ہور اپنے کاکر سپینگل جمی نوں وی ہے، جہڑا اس سمیں اپنے ٹھکانے اتے ستا پیا ہووےگا تے کدی-کدار کتوں کسے اوپری آواز دے آؤن 'تے بھونک پیندا ہووےگا۔ کنج پیار بھریاں نظراں اس دیاں نظراں نال مل دیاں ہن تاں پیار دے پیغام دی اک ترنگ اسدے دماغ 'چوں ہندی ہوئی اسدی پوچھ تک چلی جاندی ہے، جہڑی زور-زور نال ہلن لگدی ہے تے سارے سریر نوں وی ہلاء دیندی ہے۔ جس دن کوئی اسنوں اس نظر نال نہ دیکھے، اوہ کھانا چھڈّ دندا ہے جویں کہہ رہا ہووے---میں بھکھا رہِ سکدا ہاں پر پیار بناں نہیں رہِ سکدا۔...تے اس دھوبن، لاڈو تے پال نے تاں اسنوں جمی دے برابر وی نہیں سی سمجھیا۔
شاید ایہہ سبھ اس لئی سی کہ سنت رام نے زندگی وچ صرف دینا ہی سکھیا سی تے ایہہ ہن اسدی عادت بن چکی سی۔ جدوں اوہ دندا سی، جیوندا سی۔ کجھ لین ویلے اسدی روحانی موت ہو جاندی سی۔ جاپدا سی، اسنوں کاروبار دے گھاٹے دا اینا غم نہیں، جناں اس گلّ دا ہے کہ ہن اوہ دے نہیں سکدا۔ تے جدوں گھروالے چپ چاپ کولوں لنگھ جاندے سن تاں اوہ اوہناں دی چپّ دے عجیب، پٹھے-سدھے ارتھ کڈھن بہہ جاندا سی۔ اوہ نہیں سی جاندا کہ لین والیاں نوں وی عادت پے چکی ہندی ہے---لین دی۔ تے داتا لین والے دی شخصیت نوں کناں کچل سکدا ہے، اس دا سنت رام نوں اندازہ نہیں سی۔ اس سلسلے وچ اوہ بڑا اناڑی سدھ ہویا سی۔ اسنے کئی واری ادھار چکّ کے وی پتنی تے بچیاں نوں تحفے دتے سن، جہڑے اوہناں لے کے رکھ لئے تے شکرے وانگر اکھاں دیاں کھڑکیاں کھوہلی جھاکدے رہے۔ کسے نے شکریئی دا اک شبد وی نہیں سی کیہا تے نہ ہی احسان مندیاں اکھاں نال اس ولّ تکیا ہی سی۔ ساریاں نے کنے کمینے تے بزدلاں والیے ڈھنگ نال اپنے موہ نوں روکیا ہویا سی جاں شاید سنت رام نوں اپنے گھاٹے دا اینا احساس ہو چکیا سی کہ گھردیاں دیاں نگاہاں وچ اسنوں اپنے لئی اپمان دے سوائے کجھ ہور دکھائی ہی نہیں سی دندا۔ انج لگدا سی کہ ہن اپنے لئی نفرت تے اپمان نوں ہی پسند کرن لگا ہے اوہ، تے ادوں تک اسدے من نوں تسلی نہی ہندی جدوں تک زخمیں نگاہاں نال کسے ولّ ویکھ نہ لوے۔
دھوبن دی چووی گھنٹے دی 'ریگنگ' تے نصیحتاں دی سنت رام نوں اینی پرواہ نہیں سی، کیونکہ اوہ ان پڑھ تے بڑبولی زنانی ہون دے باوزود محنتی بڑی سی تے اپنے صفائی پسند سبھاء صدقہ بہت ساریاں کمیاں پوریاں کر دندی سی۔ پر اک رات بڈھے پیار دے چھنا وچ اسنے ہونٹھ چرا لئے، کیونکہ سنت رام دے منہ وچوں سگریٹ دی بو آؤندی سی۔ پر اوہ تاں بچپن توں ہی سگریٹ پیندا سی۔ ہن صدیاں پچھوں ایہہ بو کیہی ؟ شاید اوہ اسے گھاٹے دی بو سی، جاں شاید دھوبن بڈھی ہو گئی سی ؛ تے ٹھنڈی تے خشک وی...کیونکہ ایہہ جوانی تے اسدی گرمی ہی ہندی ہے، جس وچ ساریاں بوآں کافور ہو جاندی نے تے بھومنڈل دیاں ساریاں خشبوئیاں اتے بھارو ہو جاندی نے۔ پر جے دھوبن ٹھنڈی، خشک تے بڈھی ہو گئی اے، تاں تیں وی تے جوان نہیں رہا---سنت راما۔ کیوں تینوں اس عمر وچ ہونٹھاں دی طلب لگی ؟ بڈھے تے باسی ہونٹھاں دی طلب، جنھاں وچ رس ناں دی کوئی شے باقی نہیں سی بچی۔ جنھاں اپر ڈنگ-چوبھاں تے مہنے-تاہنیاں دے سوائے کجھ وی نظر نہیں سی آؤندا۔ دھوبن ورگی سدھی-سادی تے بھولی-بھالی زنانی تاں ایہہ وی نہیں سی جاندی کہ اوہناں لوکاں نوں لبھدا ہویا تاں اوہ رل-کھل کے اوہناں اپر اپنے ہونٹھ جا رکھدا ہے، جنھاں اپر سوائے درگندھ دے ہور کجھ نہیں ہندا۔
جاں شاید بائیسکوپ والی دھوبن اپر 'مینوپاز' آ گیا سی تے اسنے پاسہ پرط لیا سی...تے سیز توں اٹھ کے مورپنکھی پکھے نوں پرھاں سٹدی ہوئی، دیکھن والیاں ولوں منہ موڑ کے بیٹھ گئی سی اوہ۔ نہ اس جادو دے ڈبے والا رہا سی تے نہ ہی دیکھن والے اوہ معصوم-بھولے بچے۔ جاں پھیر سنت رام اپر اوہ دشا چل رہی سی جدوں جوانی اک واری پھیر پرط آؤندی ہے تے آدمی کئی واری بدنامی توں وال-وال بچدا ہے۔ پہلاں ورگی طاقت دے نال-نال عقل تے تجربا جو شامل ہو جاندا ہے تے آدمی عقل مند تے بدھیوان ہون دا بھرم پال کے اپنے آپے وچ وادھو دی سڑھاند پیدا کر لیندا ہے تے گھٹّ پانی والے چکڑ دے چاہلے وچ مجھّ وانگ لوٹنیاں لاؤن لگّ پیندا ہے۔ جاں شاید اسدا کارن وی اوہی گھاٹا سی، جہڑا سنت رام نوں اپنے کاروبار وچ پیا سی تے آرتھک روپ وچ اپنے آپ نوں اسرکھئت محسوس کرن دا احساس، پیار محبت وچ وی اسرکھئت ہون دے احساس وچ بدل گیا سی۔
لاڈو دی تاں خیر کوئی گلّ نہیں سی، اوہ تاں ویاہی-وری گئی سی تے اپنے گھر جا وسی سی۔ ہن تاں اوہ 'بابل دے ویہڑے دی چڑی' سی، جہڑی کدی-کدی، اپنے بھلے دانے، چگن آ وڑدی سی۔ پر پال تاں اتھے ہی سی تے اسنے اتھے ہی رہنا سی---اس گھر وچ، اسے چھت ہیٹھ جتھے اسنے بہو نوں لیاؤنا تے وساؤنا سی۔ کدھرے ہور گھر لے لین نال پیو دے گھر دی چھت تاں نہیں بدل جاندی۔ اوہ کیوں کجھ گلاں نہیں سی سمجھدا جاں سمجھنا نہیں سی چاہندا ؟ کیوں اس کول اپنے ماں-باپ جاں بھین-بھراواں لئی کجھ منٹ وی نہیں سن ہندے ؟ امریکن فرم وچ ایگزیکیوٹو لگّ جان نال کی اوہ ربّ بن گیا سی...؟ کیوں اوہ اس فرم دے ذریعے پرائیویٹ کانٹریکٹ لین، تے اسنوں پورا کرن نوں کوئی دوش نہیں سی سمجھدا ؟ اوہ کدی تاں پیو نال صلاحَ کردا۔ پیو اس توں پیسے تاں نہیں سی منگدا۔ اوہ تاں صرف ایہی چاہندا دی کہ اسدا پتر اس کول بیٹھے۔ دوویں-تنے جسم اکٹھے ہون، جہڑے اک-دوجے وچوں نکلے نے۔ تن نال صرف تن چھوہ جان۔ انج نہ وی ہووے تاں اکھاں تاں مل جان، جہڑیاں صرف پیو 'تے ہی نہیں، وڈے-وڈھیریاں 'تے گئیاں نے۔ کول بہہ کے اوہ اج دی نویں تعلیم بارے گلاں کرن، جس نال پرانے---وڈے پڑھے-لکھے آدمی وی پچھے رہِ گئے سن۔ کجھ اوہناں دی دنیاں دا پتہ لگے، کجھ اپنی دنیاں اوہناں نوں دکھائی جا سکے۔ اس توں سکھیئے تے اسنوں دسّ وی سکیئے کہ صرف تعلیم ہی بس نہیں، تجربا وی ضروری ہے تے کجھ حالاتاں وچ جیمس بانڈ دے تزربے نالوں وی وڈا ہندا ہے۔ اوہ کدی کچھ تاں منگے...ہور کچھ نہیں، تاں صلاح-مشورہ ہی صحیح۔ کیوں اوہ انج اکلا ہی خدمختیار تے نرلیپ ہو گیا ہے ؟ ایہہ دلیل کافی نہیں کہ 'وڈا ہو کے ہن اوہ ماں-باپ اپر بوجھ نہیں بننا چاہندا۔' بوجھ دی گلّ ہے، تاں اوہ تاں ہن وی بوجھ ہے : کنج کپڑے لاہ کے دھوبن ساہمنے سٹّ جاندا ہے...کیونکہ گھرے کجھ پیسے دندا ہے، اس لئی ماں، ماں نہیں رہی، سچ مچّ دھوبن بن گئی ہے ! گھرے کئی مہمان آؤندے ہن۔ اوہناں نوں ایئر پورٹ توں لین جانا جاں گڈی چڑھا کے آؤنا کی صرف ماں-باپ دا ہی فرض ہے ؟ ہور کجھ نہیں تاں لاڈو نوں ہی ملن جاں لین چالا جایا کرے۔ اوہ ساڈی دھی ہے تاں اسدی وی تاں بھین ہے۔ جے پال ایہہ ساریاں حرکتاں ناسمجھی وچ کردا، تاں کوئی گلّ نہیں سی...پر اوہ تاں بڑا سمجھدار سی تے اکو پل وچ ہر معاملے دی تیہ تک پہنچ جاندا سی۔ پار-سال جدوں اک بڑے ہی امیر ماں-باپ دی اکلوتی دھی نال اسدے رشتے دی گلّ تری سی، تاں جھٹّ انکار کر دتا سی اسنے تے بولیا سی---'دس سال مینوں تہاڈے چکر وچوں نکلن 'چ لگّ گئے نے، پاپا ! ہن چاہندے او، میں ہور دس سال اس امیر آدمی دی اکلوتی دھی دے چکر 'چوں نکلن لئی گال دیاں ؟''
کنی پتے دی گلّ کیتی سی ! سنت رام تاں ایہہ سن کے حیران ہی رہِ گیا سی۔ اسنوں اس گلّ دا مان وی ہویا سی کہ اوہ میرا پتر ہون دے ناطے بڑے سویمانی سبھاء دا ہے، تے افسوس وی۔ افسوس اس لئی کہ پیو دے چکر وچوں نکلن دا کی بھاوَ سی ؟ کی پتر، پیو دے چکر وچوں نکل سکدا ہے، جاں پیو، پتر دے چکر وچوں ؟ کی مہادیپاں وچکار فاصلہ ہون دے باوزود وی اوہ اک دوجے نالوں دور ہندے نے ؟ آخر کہڑا اوہ اننھا ہے، جسنوں اوہ ڈور دکھائی نہیں دندی، جہڑی پیو، پتر نالوں وقتی طور 'تے جاں ہمیشہ لئی وکھ ہندیاں اپنے پچھے چھڈدا، تے چھڈدا ہی چلا جاندا ہے ؟ پتر بھاویں پیو دے چلے جان پچھوں ایہی کہے کہ 'میرا پیو نا لایق آدمی سی، ہزاراں دا قرضہ میرے اتے چھڈّ کے تردا ہویا۔' پھیر وی سنبندھ تاں رہندا ہی ہے نہ ؟ نا لایق پیو تے لایق پتر دا سنبندھ۔ میں تاں مر ہی نہیں سکدا، جدوں تک اپنی اولاد لئی کجھ چھڈّ نہ جاواں۔ انج ہویا تاں ایہناں دی ماں دھوبن نے تاں مینوں ربّ دے گھر وی نہیں چھڈنا---میری روح نوں تولیئے وانگ نچوڑ سٹیگی۔ پر میرے باپو جی نے میرے لئی کی چھڈیا سی ؟ تاں وی تے اوہناں دی عزت میرے دل وچ کدی گھٹّ نہیں ہوئی۔ کی پیسہ تے جائداد چھڈّ کے جان نال ہی کوئی پیو، پیو کہاؤن دا حقدار ہندا ہے ؟ ایہہ تاں سدھے سادے حساب دی گلّ ہے---'جے اک پیو قرضہ چھڈّ کے مریا ہووےگا، تاں ہی تاں دوجا پیو جائداد بنا سکیا ہووےگا...ہے نہ ؟' خیر میرا تاں تگلک روڈ اتے اک بنگلا ہے۔ کی ہویا، گھاٹے پچھوں اس اتے تھوڑھا قرضہ لے لیا سی ؟ کی میں اینا ہی گیا گزریا ہاں کہ مرن توں پہلاں اسنوں قرضہ-مکت نہیں کروا سکانگا ؟ پھیر پنڈ زگدل وچ زمین پئی ہے...دو سو وگھے۔ کجھ وڈیاں دی ہے تے کجھ میں اپنے پیسے نال بنائی ہے۔ کی ایہہ میری ہمت نہیں کہ اینی وڈی مصیبت آ پین 'تے وی میں اس وچوں اک انچ نہیں ویچی ؟ میں اس لئی نہیں ویچی، تانکِ میرے وڈے-وڈھیریاں دی روح نوں تکلیف نال ہووے تے میرے بچے مینوں مہنے نہ مارن۔ پھیر بیمہ ہے۔ بہتی ہی بھیڑ پے گئی تاں خدکشی کرکے پتنی تے بچیاں نوں پیسے دواء جاواںگا۔ ادوں ہی سنت رام نوں اپنا باپو جی یاد آیا تے اسدی موت دا سماں وی، جس وچ دکھ دی حد سی تے اسے وچ اک عجیب جہی رہسمئی خوشی وی کہ ہن جو وی چنگا-ماڑا کراںگے، اپنا کراںگے۔ تے پال ولوں اس وچار نے سنت رام نوں یکلخت مکت کر دتا سی کہ 'آخر اوہ کہڑا پتر ہے، جہڑا اپنے دماغ دے کسے کونے وچ اپنے دی پیو دی موت دی اچھا نہ پالی بیٹھا ہووے ؟'
سنت رام نوں اک عجیب جہی شانتی محسوس ہوئی۔ اسنے نال والے کمرے وچ آ کے زیرو پاور دا بلب جگایا تے اسدی مدھم روشنی وچ لاڈو، اسدے بچے، پتنی تے پھیر پال دا چہرہ دیکھیا تے کجھ چر کھڑھا دیکھدا ہی رہا۔ اوہ اپنے پتر وچ جیوندا رہے گا تے پھیر اپنے پوتے، پڑپوتیاں وچ...
ادوں ہی سنت رام نوں اک سگریٹ پین دی بھل اٹھی۔
اوئِ یارو، ایہہ سگریٹ وی کی چیز ہے ! جس نے وی اسدی کاڈھ کڈھی ہے، بئی کمال ہی کر چھڈی ہے--- زندگی دا اک نکا جیہا ساتھی، جہڑا تہاڈے اکانت تے پلاں وچ کسے ساتھی دی موزودگی دا احساس کرواؤندا رہندا ہے...جس کرکے تسیں کدی اپنے آپ نوں اکلا محسوس نہیں کردے۔ بلکے سگریٹ تاں خود اک زندگی ہے، جسدا اک سرا زندگی وانگر ہی ہولی-ہولی سلگدا تے دوجا موت دے منہ جاں منہ نال موت جوڑی رکھدا ہے۔ ایہہ تہاڈے ہریک ساہ دے نال جیوندا تے مردا ہویا خود راخ بن جاندا ہے، پر تہاڈے کھلرے ہوئے خیالاں نوں اک بندو اتے سمیٹ لیاؤندا ہے۔ تسیں کجھ اجیہے رہسّ سمجھ چکے ہندے ہو، جنھاں پچھوں ہور کجھ سمجھن دی لوڑ نہیں رہِ جاندی۔ لوک کہندے نے، اس نال کینسر ہو جاندا ہے۔ ہندا پھرے۔ جہڑے لوک سگریٹ نہیں پیندے، اوہ کہڑا لمی عمر دا پکا پٹا لکھوا کے لیائے ہندے نے ؟ دنیاں دے ہر آدمی نوں لجان لئی موت نوں کوئی نہ کوئی بہانہ تاں بناؤنا ہی پینا ہے نہ...اوہ بھاویں سگریٹ دا بہانہ ہی کیوں نہ ہووے ؟
راتیں جدوں سنت رام گھر پرتیا سی تاں سگریٹ لیاؤنے بھلّ گیا سی، تے اس ویلے ساڈھے چار وجے بازار بند سی۔...تے سنت رام نوں طلب لگی تاں ودھدی ہی گئی۔ ساہمنے پتر پال دے سگریٹاں دا پیکیٹ پیا سی، جس اپر ماچس رکھی ہوئی سی۔ پال شاہزادہ ہون کارن سٹیٹ ایکسپریس توں گھٹ سگریٹ ہی نہیں سی پیندا، حالانکہ اسدے پیو سنت رام لئی چار منار توں لے کے قینچی تے گولڈ پھلیک تک، سبھ حلال سن۔ سٹیٹ ایکسپریس پی لواں ؟ کی لوڑ ہے ؟ کی میں چھ وجے تک انتظار نہیں کر سکدا، ادوں تک پان-بیڑی والیاں دوکاناں کھلھ جانگیاں۔ پر انتظار کرن دوے تاں ایہہ سگریٹ نہیں دودھ دا گلاس ہو گیا---سنت رام دا ہتھ پیکیٹ ولّ ودھ گیا۔ زیرو پاور دے بلب دی روشنی وچ اسنے دیکھیا، پیکیٹ وچ صرف دو ہی سگریٹ سن۔ اک تاں پال نوں باتھروم لئی چاہیدا ہی سی، تے دوجا ؟ کی پتہ اک سگریٹ نال نہ سردا ہووے تے دوجے دی وی لوڑ محسوس ہندی ہووے---ادوں نہیں تاں شیو پچھوں صحیح جاں پھیر ناشتے پچھوں۔ اس علاقے وچ سٹیٹ ایکسپریس کتھے ملدے سن، کہ ورت لین پچھوں نوں دس وجے تک چپ چاپ تھاویں رکھ دتے جان، تد تک پال اٹھدا سی۔ رکھے وی کویں جا سکدے سن، کیونکہ ایہناں سگریٹاں لئی کناٹپلیس جانا تے آؤنا پینا سی، جسدا ارتھ دی ادھا گیلن پیٹرول پھوک دینا---اوہ وی صرف اک سگریٹ لئی ! اس نالوں چنگا ہے، چھ ساڈھے-چھ وجن دا انتظار کر لیا جاوے۔
پر ساہبو، سگریٹ جدوں بلاؤندا ہے تاں اینی زور دی آواز ماردا ہے کہ کناں دے پردے پاڑ جاندے نے۔ ایہہ آواز نہ پین والیاں نوں سنائی نہیں دندی، اوہناں دے کنّ سر وچ جو نہیں ہندے۔ کیوں نہ بھیکو، اپنے نوکر، توں سگریٹ منگ لیا جاوے ؟ پر اوہ تاں بیڑیاں پیندا ہے ؛ چلو، بیڑی ہی صحیح۔ پر بھیکو نوں اسدی کمبھکرنی نیند توں جگاؤن دے ارتھ ایہہ سن کہ پورا پہاڑ پٹو تے اس توں اک کینکر لین دی فرمائش کرو۔ کیونکہ بھیکو ہمیشہ بوندلیا-بھنوتریا 'کا ہئی گوا...کا ہئی گوا ؟' کردا ہویا اٹھدا سی، جس نال گھر دے سارے لوک جاگ پیندے سن۔ اس کمینے دی نیند، پٹھیاں عادتاں کرکے کدی پوری نہیں ہندی۔ ہاں بئی، باہر چوکیدار وی تاں ہے۔ سنت رام نے بوہا کھوہل کے باہرلی بتی دی روشنی وچ ایدھر ادھر تکیا، چوکیدار دا پٹھا وی کدھرے نظر نہیں سی آیا۔ پونے پنج وجے سن تے اوہ اپنی جاچے پنج وجا کے اپنی ڈیوٹی پوری کردا ہویا کسے چور نال جا ستا سی۔ اسیں لوک اسنوں ایویں ہی، وادھو دے پیسے دندے ہاں---ایتھے کہڑا ڈاکہ پین لگا ہے، ساہمنے ہی تاں پولیس چوکی ہے۔ بھیکو، چوکیدار جاں چوکی دے کسے سنتری توں بیڑی منگن توں چنگا تاں ایہی ہے کہ اپنے پتر دا سٹیٹ ایکسپریس پیتا جاوے۔ اسنوں برا تاں لگیگا ہی، پر جو ہوویگی، دیکھی جائیگی۔
سو سنت رام نے پیکیٹ چکّ لیا تے اک سگریٹ کڈھ کے سلگا لیا۔ پہلے کش وچ سنت رام دی بے چینی ادھی رہِ گئی، دوجے وچ چوتھا حصہ۔ اس حساب نال تاں تیجے چوتھے کش وچ پوری تسلی ہو جانی چاہیدی سی، پر سگریٹ دا وی اک ازیب حساب-کتاب ہندا ہے، جویں بے چینی دا اپنا لازک ہے۔ چوتھے کش پچھوں بے چینی دے گھٹّ ہون دی رفتار گھٹ جاندی ہے تے سگریٹ دے بلن دی ودھ جاندی ہے۔ خیر بڑا مزہ آیا۔ سٹیٹ ایکسپریس اینا سٹرونگ سگریٹ تاں نہیں، جناں چار مینار، پر ٹھیک ہے۔
پورا سگریٹ پی لین پچھوں سنت رام نے محسوس کیتا کہ اسنے چنگا نہیں کیتا۔ کی اوہ تھوڑھی دیر ہور، اک سگریٹ تو بناں نہیں سی رہِ سکدا ؟ نہیں، جوانی وچ آدمی اپنے ہوش 'تے قابو رکھ سکدا ہے، بڈھیپے وچ نہیں۔ آخر پتر دا ہی تاں سگریٹ پیتا ہے نہ ؟ مینوں خوش ہونا چاہیدا ہے تے جے اوہ میرا پتر ہے، تاں اسنوں وی۔ کیسا مزہ آیا ! چھوٹی چوری وچ بڑا مزہ آؤندا ہے۔ ادوں ہی بابی دے برڑاؤن دی آواز آئی---'مالونگا، میں تیلے مالونگا !' اوہ سپنے وچ کس نال لڑ رہا سی ؟ لاڈو نے ادھی ستی، ادھی جاگی اوستھا وچ اسنوں تھاپڑنا شروع کر دتا---'سوں جا، بابی، سوں جا !' بابی سوں گیا تے اوہ وی سوں گئی۔ پال نوں کجھ پتہ نہیں لگیا۔ اسدے گھراڑے تاں بند ہو چکے سن، ہاں نکّ وچ کوئی چیز اڑی ہون کرکے سیٹی جہی وجع رہی سی۔ ادوں ہی اندروں دھوبن دی آواز آئی---''سگریٹ پی رہے او ؟''
''ہاں''---سنت رام نے اتھوں ہی کیہا۔
جس دے جواب وچ اوہ بولی، ''سویرے سویرے ای شروع ہو جاندے او، دن تاں چڑھ لین دیا کرو...! انج کالجا پھوکن نال بیمار ہوووگے کہ نہیں ہوووگے ؟''
سنت رام نے دل ہی دل وچ کیہا---'میری بیماری دی بڑی پرواہ اے تہانوں۔' ایہہ گھر والے وی جدوں پرواہ کرنی ہندی ہے، نہیں کردے...تے جدوں نہیں کرنی ہندی، تاں ملوملی کرن لگّ پیندے نے۔ اسنے اندرلے کمرے ولّ منہ کرکے صرف اینا کیہا، ''توں سوں جاء، اجے سوا پنج وجے نے۔''
دھوبن دی آواز اسدی انگڑائی وچوں چھن کے آئی، ''نہیں، میں ہیٹر لاؤنے، پانی گرم کرنیں...کپڑیاں دا ڈھیر لگیا پئی...۔''
پھیر دھوبن دے اٹھن دی آواز آئی۔ ہاں صاحبَ، جدوں دھوبن اٹھدی ہے، تاں اس گلّ دی پرواہ نہیں کردی کہ اسدے دھوم-دھڑاکے نال کوئی ڈسٹرب ہوئےگا۔ اوہ بسترے دی چادر جھاڑیگی جویں اس اتے ریت ہی ریت پئی ہوئی ہووے۔ پھیر الماری دی 'کیں' سنائی دیویگی تے اس وچوں دودھ لئی پیسے نکلنگے، پھیر سینڈلاں دی 'ٹپ-ٹپ' دی آواز، جہڑی کئی ورھے پہلاں بڑی چنگی لگدی ہندی سی تے دماغ وچ کھڑمستی پیدا کر دیندی سی، ہن انج جاپدی ہے جویں گھن مار رہی ہے۔
چادر چھنڈدیاں ہویاں دھوبن دی آواز آئی، ''او-ہو...اف ! دماغ سڑ گیئے سگریٹ دی بو نال !''
''اچھا...اچھا،'' سنت رام نے کیہا، ''تینوں تاں ہر ویلے بو ہی آؤندی رہندی اے !''
دھوبن نوں واقعی بڑی بو آؤندی سی، جہڑی شاید عمر دا لحاظ سی۔ چوتھے کمرے وچ کوئی سگریٹ پیوے، اسنوں اتھوں ہی پتہ لگّ جاندا سی۔ اویں ہی وسکی، شراب بھاویں کسے نے چکھی ہی ہووے، اسنوں بو آ جاندی سی۔ اسدی کنجوسی نے تے اسدے نیتک روپ وچ چنگا ہون نے، گھر دے ہور سارے لوکاں نوں اک طرحاں نال چور بنا دتا سی۔ سارے بےحال ہو کے ماڑیاں حرکتاں کردے تے پھیر اوہناں نوں لکون دی کوشش کردے سی۔ پر دھوبن توں کجھ لکیا نہیں سی رہندا۔ کئی واری انج ہویا کہ تسیں باہر نکل دے بالکونی وچ جا کے سگریٹ سلگایا، پر جدوں مڑ کے دیکھیا، تاں دھوبن پچھے موزود ہے۔ سگریٹ دا مزہ ہی جاندا رہا۔ اسدی اس روک-ٹوک نے پال وچ بغاوت دی بھاونا پیدا کر دتی سی۔ ہن اوہ کھلھے-عامَ سگریٹ پیندا سی، بلکے اسنے سکاچ دی اک بوتل گھرے وی لیا رکھی سی۔ باہروں آؤن 'تے جدوں اسنوں محسوس ہندا کہ ذرا کچا ہے تاں اک دو پیگ لا لیندا۔ ماں نال اسدی کئی واری لڑائی ہوئی سی۔ دھوبن آخر اس توں ہار گئی سی۔ اسنے کیہا وی تاں اینا، ''میرا کی اے، جہڑی آؤگی، اپنی قسمت نوں روؤگی بیٹھی !''
سگریٹ...! دراصل مرد تے عورت دے منہ دی بو نوں اک ہونا چاہیدا ہے، ورنہ سبھ کجھ تباہ ہو جاندا ہے۔ اس تباہی دے ڈر دے کارن ہی سنت رام نے اپنی ٹائیپسٹ ڈالی نوں پہلاں سگریٹ پیا لیا سی۔
پال اٹھیا تاں کی کہیگا ؟ انج اک سگریٹ پی لین دی تاں کوئی گلّ نہیں سی، پر کسے دی نت-کریا وچ وگھن پینا، جاں کسے سواد دی پورتی نہ ہو سکنا ماڑی گلّ ہندی ہے۔ ایہہ انج ہی ہے جویں دو پیار کرن والیاں وچکار کوئی تیجا آ جاوے۔ پھیر پال کئی گلاں وچ کڈا کمینہ ہے ! اک واری اسدے بوٹ پا لئے سن، تاں اسنے کنی بڑبڑ کیتی سی ! اسنے اوہ بوٹ، سٹّ دتے سن تے کیہا سی، ''میرے تے پاپا دے پیر اکو جڈے نے کوئی...؟ ہن ایہہ کھلھ گئے نے تے میرے کم دے نہیں رہے !'' سن کے سنت رام نوں بڑا دکھ ہویا سی۔ اک واری پتر دے بوٹ پا لئے تاں کی ہو گیا ؟ ویہہ واری اسنے میریاں چپلاں پائیاں نے، میں تاں کدی کچھ نہیں کیہا۔ الٹا مینوں خوشی ہی ہوئی ہے، اس احساس نال کہ میرے پتر نے میری چپل پائی ہے۔ تے وڈیاں دا ایہہ کہنا وی دماغ وچ آیا کہ جدوں پیو دی جتی پتّ دے میچ آؤن لگّ پئے تاں اسنوں کجھ نہیں کہنا چاہیدا۔ سو میں ادوں دا سبھ کجھ کہنا-سننا چھڈّ دتا سی۔ نہیں، اک واری اسنے کسے سمگلر توں امریکی جرکن خریدی سی، جہڑی مینوں بڑی چنگی لگی سی۔ پال نوں وی تاں جچی ہوئےگی، تاں ہی تاں اسنے خریدی سی۔ پر میں ہمیشہ وانگ اپنے بڈھیپے دے کارن، اسنوں پاؤن دے جذبے نوں روک نہیں سی سکیا۔ سو میں پا لئی سی۔ اسدے رنگ بڑے گوڑھے سن تے مینوں اسنوں پا کے بڑا مزہ آیا سی۔ پر پہلاں تاں دھوبن نے میرے مزے نوں کرکرا کیتا---اوہ مینوں دیکھ کے ہسّ پئی۔
''کی ہویا ؟'' میں پچھیا۔
اوہ اندرے اندر اپنی ہاسی روکدی ہوئی بولی، ''کچھ نہیں...'' تے پھیر رہِ وی نہ سکی تے کہن لگی، ''کویں گھم رہے او...جویں دیسی مرغا ولائتی مرغی دے ارد-گرد گھمدے !''
ایہہ جذباتاں دا دھوبی پٹکہ سی، خیر۔
پر رہی صحیح قصر پال نے پوری کر دتی۔ میں اپنا شوق پورا کرن پچھوں اس جرکن نوں سانبھ دے وارڈروب وچ رکھ دتا سی، پر سویرے ہی پال جرکن نوں میرے کول لے آیا تے بولیا، ''پاپا، تسیں ہی اسنوں پا لیا کرو...''
میں اپرادھیاں وانگ کیہا، ''کیوں، توں نہیں پاؤنی...؟''
''ایہہ میرے کم دی نہیں رہی !'' اس کیہا، دیکھدے نہیں تہاڈا پیٹ کڈا وڈا ہے، اسنوں پاؤن نال ایلاسٹک ڈھلا ہو گیا اے اسدا !''
مینوں بڑا غصہ آیا تے میں اس اتے ورھ ہی پیا۔ میں کیہا، ''میں تیرا باپ ہاں۔ جرکن پا لئی تے تیرا نقصان کر دتا ؟ توں سینکڑے نہیں ہزاراں واری میرا نقصان کیتا اے۔ میں کدی تینوں کچھ کیہا اے...؟ الٹا میں خوش ہی ہویاں۔ چل انج کہہ لے باہروں ناراضگی دا ثبوت دتا، پر اندروں میں کناں خوش ساں ؟ توں سینکڑے واری میری قمیض، میرے بوٹ پا کے گیا ایں۔ میں ایہی کہے...'میرے پتر دے میرے کپڑے آؤن لگّ پئے نے'، تے توں انج اس دن دو گھوڑیاں والی بوسکی دی قمیض میرے منہ 'تے دے ماری ! توں بڑا کمینہ، بڑا بے شرم آدمی ایں !''
بجائے اس دے کے پال نوں افسوس ہندا اوہ میرے نال دلیل بازی اتے اتر آیا، ''تسیں پان کھاندے او،'' اوہ کہن لگا، ''تے اسدی کوئی نہ کوئی چھٹّ اتے پے جاندی ہے ؛ کی پھیر اوہ قمیض میرے پاؤن والی رہِ جاندی ہے ؟''
اوہنیں دنیں وی لاڈو اتھے آئی ہوئی سی۔ اس جھگڑے وچ اوہ وی باہر آ گئی تے بولی، ''پاپا بالکل میرے ورگے نے...!''
اوہنیں دنیں دوویں چھوٹے وی، جہڑے اس ویلے اپنے مامے کول گڑگانو گئے ہوئے سن، اتھے ہی سن۔ چھوٹی بھیکو دی مدد نال بسترے دے وٹّ کڈھدی ہوئی بولی، ''ہاں، گلّ کردے نے، تاں لاڈو دیدی وانگ منہ دا پھوارا ساہمنے والے 'تے چھڈّ دندے نے۔ تماشہ ادوں ویکھن والا ہندا ہے، جدوں کدی لاڈو-دیدی تے پاپا آپس وچ گلاں کر رہے ہون...!''
ہور تاں ہور چھوٹا دمن وی ہسّ رہا سی---کنجوساں وانگ۔ پھیپھڑے پیدائشی کمزور ہون کارن اوہ کدی کھلھ کے نہیں سی ہسدا---''ہی-ہی، پان کھاندے نے تاں پاپا،'' اسنے کیہا---''تاں قمیض اتے ساہمنے تاں ڈگدا ای اے، پٹھّ اتے وی پتہ نہیں کنج جا پیندے !'' سارے ایہی سمجھدے سن کہ میں پان منہ نال تاں کھاندا ہی نہیں، قمیض نال کھاندا ہاں ! اس اتے مزہ ایہہ دھوبن وی منچ اتے چڑھ آئی۔ میرا خیال سی، اوہ اپنا پکھ لویگی، پر صاحبَ، اسنے الٹا دھیاں-پتراں دی حمایت شروع کر دتی---''کی پچھدے ہو ایہناں دا !'' اوہ بولی، ''بالکل بابی نے دوجے ! کھانا کھانگے تاں دال کڑتے تے ڈگی ہوویگی، لکھن بیٹھنگے، تاں سیاہی۔ میں ایہناں دا کی کراں ؟ پتہ تاں مینوں لگدے نہ، دھوندے-دھوندے جسدے ہتھ رہِ جاندے نے... پر میری قسمت ! عمر بیت گئی اے میری ایہناں دے داغ دھوندیاں...!''
صرف اک بابی رہِ گیا سی۔ اسدے ہتھ وچ اک چھوٹا جیہا بانس دا ڈنڈا سی، جس نال اوہ کسے 'بڈھے-بابے' نوں بھجاء رہا سی۔ ''مالونگا !''---اس شنّ وچ کلپت دشمن نوں سمبودھت کردیاں کیہا۔ مینوں انج محسوس ہون لگا جویں اسدا بڈھا بابا، اسدا کلپت دشمن، میں ہاں۔ پھیر جمی دے بھونکن دی آواز آئی، جسنوں تسیں سنیوگ ہی کہہ لوو۔ بھیکو بجلی دا بل بھرن چلا گیا سی، نہیں تاں اوہ اپنی مگنی بولی وچ کہندا---''ہم میاں-بیبی کا جھگڑا میں نئیں پرب...!'' تے ایہہ گلّ ہور وی میرے خلاف جاندی۔ سارا گھر میرا دشمن ہو گیا سی...انج پہلاں تاں نہیں سی ہندا---کجھ ورھے پہلاں۔ جدوں دا مینوں کاروبار وچ گھاٹا پیا ہے، دنیاں ہی بدل گئی ہے۔ کسے نوں میری گلّ ہی پسند نہیں آؤندی جاں شاید میں بڈھا ہو گیا ہاں اس لئی ساریاں نوں ماڑا لگن لگّ پیا ہاں۔ مینوں ایہناں دے ساہمنیوں ٹل جانا چاہیدا ہے جاں شاید دنیاں توں ہی ٹالا وٹّ لینا چاہیدا ہے...پر میں جاواں، تاں جاواں کتھے...؟ میں اس گھر، ایہناں لوکاں اتے اپنی جان تک وار دتی، نہ کسے کلبّ دا میمبر بنیاں، نہ کدی ریس کورس گیا، ایہہ تاں ایہہ، کوئی پکچر وی ڈھنگ نال نہیں دیکھی۔ کم، کم تے ہر ویلے بس کم ! موج میلے لئی اک پل نہیں۔ اس لئی میں مانسک طور 'تے بیمار ہو گیا ہاں۔ شاید پاگل۔ پاگل نہیں تاں سنکی ضرور ہاں۔ کدی پاگل جاں سنکی نوں وی پتہ لگیا ہے کہ اوہ کی ہے ؟ اسنوں تاں صرف دوجے جانے ہن۔ کدی کدی اوہناں دیاں شکلاں وچ اپنی شکل دس پیندی ہے۔ نہیں، ایہہ گلّ نہیں۔ ربّ کسے نوں گھاٹا نہ پاوے۔ جوانی وچ جو ہونا ہے، ہو جاوے پر اس ڈھلدی، آخری اوستھا وچ نہیں، جد بچاء کرن دا سارا بل سماپت ہو چکیا ہندا ہے۔ بچیاں دا 'پھادر امیز' گڈمڈ ہو جاندا ہے تے پتنی دا وی...
پال اٹھ وجے اٹھیا۔ اسنوں اٹھدے دیکھ کے سنت رام نوں اک دھڑدھڑی جہی آئی۔ ڈر دی اک نشانی ایہہ وی ہندی ہے کہ آدمی مونہوں جاں من ہی من وچ ایہہ کہے کہ 'میں کسے توں ڈردا ہاں کوئی ؟' ویسے سنت رام دا اوہلا مکیا ہویا سی کہ اوہ اپنے پتر توں نہیں ڈردا۔ اوہ نہیں چاہندا سی، معاملے نوں اس موڑ 'تے لے آوے، جس اتے پتر ایہہ کہے کہ میں اس گھر وچ نہیں رہنا۔ پال تاں چاہندا سی کہ کوئی اجیہا موقعے ملے...کوئی سنے، تاں ہسے، پتر دا اک سگریٹ، صرف اک سگریٹ پی لین 'تے اینا ڈر تے اینی دماغی بڑبڑ ؟
چاہ توں پہلاں پال نے پتا ولّ دیکھیا تے سدا وانگ نمسکار کیتی، جس دے جواب وچ سنت رام نے سر ہلا دتا تے نیویں پا لئی۔ اوہ چاہندا سی کہ پال دوجے پاسے دیکھے، تاں اوہ اس ولّ دیکھ سکے۔ پر پال نے اپنا منہ اسے ولّ رکھیا، جس کرکے سنت رام نے گھبرا کے اپنا چہرہ اخبار پچھے چھپا لیا۔ پھیر اس نے تھوڑھا کو اخبار ہٹاء دے دیکھیا پال سڑکے مار-مار کے چاہ پی رہا سی۔ اس پچھوں اسنے کھڑکے نال پیالی، پچر وچ رکھی۔ پھیر اوہ سگریٹ دا پیکیٹ چکّ کے باتھروم ولّ تر گیا۔
ہن تک تاں سبھ ٹھیک ٹھاک سی...پال نے پیکیٹ کھوہل کے نہیں سی دیکھیا۔ جد اوہ باتھروم جاویگا تد اسنوں پتہ لگیگا۔ تے سنت رام پتر دے باہر آؤن 'تے اسدا چہرہ دیکھن لئی انج ہی ادھر دیکھدا رہا۔ دھوبن نے کیہا---''نہاؤنا نہیں ؟'' تاں اتر وچ ذرا ہرکھ دے سنت رام نے جواب دتا، ''تینوں نہاؤن دی پئی ہے، ہن اکو وار نہاوانگا !''
دھوبن نے حیرانی نال سنت رام دے منہ ولّ تکیا۔ پھیر اسدے بکڑواہ نوں ہمیشہ وانگ بے-لوڑا سمجھ دے ناشتہ بناؤن وچ رجھّ گئی۔
تھوڑھی دیر بعد پال باتھروم وچوں باہر آیا، اسدے بلھ بھچے ہوئے سن تے متھا وٹیایا ہویا۔ اوہ واشویسن وچ کاہلی-کاہلی اپنے ہتھ دھو رہا سی۔ اینی کاہلی کاہدی سی ؟ کی کتے جان دی کاہل سی اسنوں ؟ ساہمنے شیشے وچ اسنے اپنے چہرے نوں دیکھیا۔ منہ اتے جھگّ لگی ہوئی سی۔ نہیں، ہتھ دھوندیاں ہویا جھگّ دے چھٹے چہرے اتے پے گئے جاپدے سن۔ کیونکہ ہتھ اجے وی جھگّ نال بھرے ہوئے سن، اس لئی اسنے کڑتے دی بانہہ نال جھگّ دے چھٹیاں نوں پونجھ دتا تے پھیر اپنا چہرہ دیکھن لگا۔ اسدیاں ناساں پھلیاں ہوئیاں سن۔ دوجیاں ولّ دیکھ کے ناساں پھلاؤنا تاں سمجھ وچ آؤندا ہے، پر اپنے آپ نوں دیکھ کے نہیں۔ ہتھ دھوندیاں ہویاں پال نے پرط کے دیکھیا تاں دھوبن دی آواز سنائی دتی---''رات توں پھیر شراب پی کے آیا سیں ؟''
پال نے کوئی اتر نہ دتا۔ صرف اینا کیہا، ''ہاں، اج پھیر پی کے آوانگا۔''
دھوبن تن گئی۔ اوہ انج دبن والی تھوڑھا ای سی۔ اسنے صاف کہہ دتا، ''اج پی کے آیا، تاں میں گھرے نہیں وڑن دینا !''
جواب وچ پال نے کیہا، ''آؤنا کون چاہندا اے اس جیل خانے وچ ؟ میں پہلاں ہی گولف لنکس وچ اک کمرہ دیکھ لئ۔''
پھیر دھوبن دی کڑاکیدار آواز آئی، ''نکل جاہ...ہنے نکل جاہ !''سنت رام دی تاں جویں جان نکل گئی سی...
''شانتی !'' اس نے کڑک کے کیہا، ''کی بک رہی ایں ! ایہہ گھر تیرا اے ؟''
اسے پنجچم سر وچ دھوبن نے جواب دتا، ''ہاں، میرا اے ! جاندا اے تاں جائے ! توں وی جانا چاہندا ایں، تاں جاہ ! بھلا ہوئے تہاڈا دوواں پیو-پتاں دا، جنھاں جیوننا سکھاء دتا !'' تے پھیر اوہ رون لگّ پئی۔
سنت رام اسے ڈر توں ڈردا آیا سی کہ اجیہا موقع نہ آوے۔ پتّ دے ماڑے لچھن ویکھ کے اوہ اندرے-اندر کڑھدا رہندا سی، پر کجھ کہہ نہیں سی سکدا۔ ایہہ کہنا تاں بڑی آسان گلّ ہندی ہے...'چلا جاء'، پر پھیر 'واپس آ جاء' کہنا بڑا مشکل ہو جاندا ہے۔ پال دے باقی کماں دی رفتار ہور وی تیز ہو گئی۔ اوہ چھیتی چھیتی شیو بنا رہا سی تے اپنی ٹھوڈی اتے اگنت کٹّ لا رہا سی ؛ تے خون پونجھ رہا سی۔ اسنے ماں نوں ایہہ جواب کیوں دتا۔ اوہ ماں نوں الٹا-سدھا کہندا سی تاں سنت رام نوں تکلیف ہندی سی تے ماں اسنوں کجھ کہندی سی تاں بڑا دکھ۔ پر ماں-پتّ دا رشتہ بڑا سہج سی، جس وچ اوہ اک-دوجے نوں کہہ-سن کے پھیر اک ہو جاندے سن۔ پر اج پال دا وطیرہ ایہی سی کہ اوہ جاویگا تے پھیر واپس نہیں آویگا...۔
آؤنا کون چاہندا ہے اس جیل خانے وچ ؟---اس دا کی مطلب ؟ پال کجھ کہہ نہیں رہا سی۔ پر رنگ-ڈھنگ توں صاف پتہ لگدا سی، جویں کہہ رہا ہووے، اس گھر وچ آؤن دا کی فائدہ، جتھے کوئی چیز اپنی نہ رہِ سکے---بوٹ، نہ جاکیٹ، نہ سگریٹ۔ پھیر پال چھیتی چھیتی نہایا تے کپڑے پا کے پیو کولوں کاہل نال لنگھ گیا۔ سنت رام نے اسنوں بلاؤن دی کوشش کیتی، پر اسنے انگولیا کر چھڈیا۔ اخبار وی چکّ کے نہیں سی دیکھیا اسنے...تے سٹیٹ ایکسپریس دا پیکیٹ بڑی نفرت نال کھڑکی وچوں باہر سٹدا ہویا باہر نکل گیا سی۔ دھوبن تاں اس اتے سڑی-بلی بیٹھی سی، اس لئی اسنے پتر نوں ناشتے لئی وی نہیں سی پچھیا۔ سنت رام نے اسنوں روکن دی کوشش کیتی، ''بیٹا ناشتہ تاں کر لے !''
''نہیں !'' پال نے کورا جواب دتا تے باہل نکل گیا۔ جس ڈھنگ نال اسنے درواز بند کیتا سی، اس نال روح تک کمب گئی سی۔
پال دے جاندیاں ہی دھوبن تے سنت رام وچ ٹھن گئی۔ اوہ تاں صرف اسنوں اج والی گھٹنا لئی ہی لاہنت پاؤن لگا سی، پر دھوبن اک پاسے رو رہی سی تے دوجے پاسے سلوتاں سنا رہی سی۔ اس سلسلے وچ اوہ نویں-پرانے سارے دفتر کھولھی بیٹھی سی۔ اسدیاں گلاں توں تاں انج ہی لگدا سی کہ اس گھر وچ آ کے اسنے کدی کوئی سکھ نہیں سی دیکھیا۔ اوہ بڑی پھٹی-قسمت والی سی، حالانکہ سنت رام سمجھدا سی کہ اس دنیاں دا کوئی اجیہا سکھ نہیں، جہڑا اسنے پتنی نوں نہ دتا ہووے۔ تے جے دکھ ہی دیکھیا ہے، تاں نال اسنے وی تاں دیکھیا ہے۔ پر پتنی نہ صرف اپنی، بلکے اولاد دی وی، پوری تباہی تے بربادی دا زمینوار سنت رام نوں ہی دسّ رہی سی۔ اوہ کہہ رہی سی---''پہلاں یتیم بھرا بھینا دے کارن مینوں ڈانٹدے رہے، لڑدے-جھگدے رہے میرے نال، پھیر دوست میرے 'تے لدّ دتے ! اک ہتھ نال بچہ کھڈاء رہی ہاں تے دوجے نال روٹیاں پکا رہی ہاں ایہناں لگاڑیاں لئی ! ہن قصائی اولاد دے حوالے کر دتے ! اینی کھلھ دے دتی، پیسے کپڑے دی، کہ سارے سارے نا لایق نکل آئے، تے ہن پتّ دی ایہہ ہمت کہ تہاڈے ہندیاں ہویاں مینوں اکھاں وکھائی ؟''
سنت رام حملے دی بجائے بچاء اتے اتر آیا۔ واقعی ایہہ کی سی، جہڑا پتنی نوں بچیاں توں نہیں بچاء سکدا سی تے بچیاں نوں پتنی توں ؟ تد تک لاڈو وی جاگ پئی تے اکھاں ملدی ہوئی اس گھٹن بھرے درش نوں دیکھن لگی۔ کاش اوہ تھوڑھی دیر پہلاں اٹھ پئی ہندی تاں اپنے بھرا نوں تاں جان توں روک لیندی۔ اوہ میرا پتر ہے، تاں اسدا وی تے بھرا ہے۔ پر ماں نوں روندیاں دیکھ کے اوہ اس ولّ ہو گئی۔ وکھاوے لئی اسنے ماں نوں ہی چپّ کرن لئی کیہا سی تے سنت رام ولّ تاں صرف دیکھیا سی۔ پر اسدے دیکھن نے ہی اوہ کجھ کہہ دتا سی، جس نال سنت رام تھاویں گڈیا گیا سی۔ تے اس پچھوں اوہ بچے نوں سنبھالن تے گھرے اپنے میاں نوں ٹیلیفون کرن لگّ پئی سی تانکِ اوہ آ کے اسنوں لے جاوے۔ اس پچھوں اک چپّ واپر گئی سی، جس وچ دھوبن دے سسکن دی آواز سنائی دے رہی سی۔ ایہہ چپّ...لاڈو تے اسدا بچہ وی سمجھ چکے سن کہ روز دا معاملہ ہے، کہڑا اس پچھے سر کھپائے ؟ کی ایہہ صرف میرا ہی معاملہ سی ؟ سنت رام نے سوچیا---گھر تے کسے ہور میمبر دا نہیں ؟ پال تاں پہلاں ہی بھریا-پیتا بیٹھا سی---ماں نال گلّ کرن توں پہلاں ہی۔ دھوبن دی گلّ تاں صرف اک بہانہ بن گئی سی۔ اوہ نہیں سی چاہندا کہ پال نوں کوئی بہانہ دیوے، اوہنے نہیں تاں اسدی ماں نے دتا، پر اسنوں کی پتہ سی کہ اوہ پہلاں ہی سڑیا-کڑھیا ہویا ہے، پیکیٹ وچ صرف اک سگریٹ دیکھ کے۔
--- --- ---
سنت رام دفتر گیا تاں اسنے کسے دی دعا سلام دا جواب نہ دتا۔ پر اوہناں لوکاں نوں کی پرواہ سی ! ''اج صاحبَ دا موڈ ٹھیک نہیں !'' کسے نے کیہا۔
پھیر دوجے پاسیوں آواز آئی---''ٹھیک کدیں ہندے ؟''
کیبن وچ وڑدیاں ہی چپڑاسی چندو توں سنت رام نے سگریٹاں دا پیکیٹ منگوایا۔ چندو ہمیشہ پہلاں ہی سگریٹاں خرید کے رکھدا سی۔ اوہ اپنے کولوں پیسے لا آؤندا سی تے جدوں مالک توں مل جاندے سن جیب وچ پا لیندا سی۔ سنت رام نے اپنا کوٹ ٹنگیا۔ پیکیٹ اتلا کاغذ پھاڑیا، سگریٹ کڈھیا، سلگایا تے کم کرن بیٹھ گیا۔ پر اج سنت رام دا من کم وچ نہیں سی لگّ رہا۔ اک وڈے ڈر نے اسدے تن من نوں نسل کیتا ہویا سی۔ اسنے گھمن والی کرسی اتے پچھے ہٹ کے اپنیاں لتاں میز اتے رکھ لئیاں تے سگریٹ دے دو چار لمیں سوٹے لاؤندیاں سوچن لگیا : میں کویں تباہ کر دتا ہے گھر دے لوکاں نوں ؟ پتنی تے بچیاں نوں ؟ میں عمر دے نال-نال پڑھدے رہن کارن اج-کلّ دے زمانے دا ہاں۔ میں پتی تے پتا بنن دے بجائے اوہناں دا دوست بنن دی کوشش کیتی۔ شاید ایہو قصور تاں نہیں سی میرا ؟ میں دھی نال اجہیاں گلاں کیتیاں، جہڑیاں پرانے خیالاں دے پیو نہیں کر سکدے۔ جد اوہ کالیج جا رہی سی، تاں میں کیہا---''اتھے سانجھی سکھیا ہے۔ لاڈ، اتھے کڑیاں ہونگیاں تے منڈے وی، تے منڈے نیڑے ہون دی کوشش کرنگے۔ اج کل ساڈے سماج وچ اک نویں چیز آ گئی ہے، جسنوں گڈّ ٹائم کہندے نے۔ ٹھیک ہے، گڈّ ٹائم ہے...پر مرد تے عورت وچ جہڑا بنیادی فرق ہے، اسنوں توں نہ بھلیں۔ مرد اتے کوئی زمہ واری نہیں، شرط ایہہ کہ اوہ اپنی نیتکتا، اپنی سبھیتا نال اسنوں سوکار نہ کرے، پر عورت اتے بڑی وڈی زمینواری ہے، کیونکہ بچہ اسنوں پالنا-سنبھالنا پیندا ہے۔ اس لئی دنیاں بھر دیاں عورتاں نہ صرف پراتن-پنتھی نے، بلکے اوہناں توں آس کیتی جاندی ہے کہ اوہ پراتن-پنتھی ہی رہن۔ تے ایہہ ٹھیک وی ہے، اس نوں کدی اپنے آپ نوں کسے اجیہے مرد دے حوالے نہیں کرنا چاہیدا، جہڑا اس دی تے بچے دی زمینداری نوں قبول نہ کرے...۔''
دھونئیں دیاں بدلیاں وچ سنت رام نوں اس سمیں دا دھی دا چہرہ یاد آیا۔ اوہ بٹر-بٹر پیو ولّ تکدی رہی سی۔ کجھ سمجھ رہی سی تے کجھ نہیں وی۔ شاید اوہ سوچ رہی سی---پاپا ایہہ اج کی لے بیٹھے نے ؟ اس گلّ نوں تاں اج دے زمانے دی ہر عورت، ہر کڑی سمجھدی ہے۔ پاپا کنے پرانے وچاراں دے نے ! جے میں پرانے وچاراں دا ساں تاں روز ایہہ قصے کیوں سندا ہاں ؟ ایہہ تاں اک اجیہی گلّ ہے جہڑی بدھ دے زمانے وچ وی کہی جاندی سی تے اج وی۔ کی انسان ابھیاس تے غلطی توں ہی سکھدا ہے ؟ پر اس دا نتیجہ چنگا ہی نکلیا۔ جتھے اس محلے دے ہور بچیاں نے ماڑیاں وہوتاں کیتیاں، اتھے میرے بچیاں نے نہیں، گھٹوگھٹّ کڑیاں نے نہیں...ایہہ اسے تعلیم دا نتیجہ سی، جہڑی میں اوہناں نوں دتی سی۔ تاں پھیر ایہہ تباہی کیوں ؟ پال پچی سال دا ہو گیا سی، جد میں سدھا اسنوں پچھیا کہ اسنوں زنانی دے سلسلے وچ کوئی تجربہ ہویا...؟...کیونکہ پتر ہون دے نال میرا دوست وی سی اوہ۔ اسنے سبھ کجھ دسّ دتا۔ ہن مینوں اس گلّ دی فکر پے گئی کہ ایہہ تجربا کامیاب ہویا کہ نہیں، کیونکہ سریرک سمبھوگ اک بڑی وڈی زمہ واری دی چیز ہے۔ اس وچ ہوئی کوئی وی غلطی پوری زندگی اتے چھا سکدی ہے۔ اسے لئی تاں مرد عورت دے وچکار محبت تے شادی روپی چاردیواری دی سرکھیا لازمی ہے۔ پر پال وی میرے ولّ بٹر-بٹر تکدا رہا سی تے شاید من ہی من وچ ہسّ وی رہا سی تے سوچ رہا سی---اونہ ! زمہ واری...! پاپا انیویں صدی وچ ساہ لے رہے نے ! پر ایہہ سپشٹ سی کہ بہت ساریاں گلاں اوہ نہیں سی جاندا تے میں اسدے دماغی جالے تے الی نوں لاہ کے اسنوں اس قابیل بنایا سی کہ اوہ اس دنیاں تے اسدے حالات دا مقابلہ کر سکے۔ تے اج اسے پتر نے اسدا اک سگریٹ پی لین 'تے منہ موڑ لیا ہے میتھوں !
نہیں، ہو سکدا ہے، ہمیشہ وانگ اوہ اپنی ہی کسے دھن وچ ہووے تے جلدی گھروں نکل گیا ہووے۔ فرق ایہی ہے نہ کہ پہلاں اوہ دس دے آسپاس جاندا سی اج ساڈھے نوں وجے نکل گیا سی...۔ کل میری اک فرم نال لکھ روپئے دی ڈیل ہونی ہے، سبھ ٹھیک-ٹھاک ہو جاویگا۔ جے پال ناراض ہو گیا ہے تاں منّ وی جاویگا۔ پھیر سارے رل کے کلو دے پہاڑ 'تے جان دا پروگرام بناوانگے۔
پر اک سگریٹ...صرف اک سگریٹ !
سنت رام دا خون واری-واری ابالے کھان لگدا جویں اسنے پتر نوں معاف نہ کیتا ہووے۔ پر جے پیو، پتر نال نفرت کردا ہے تاں اپنے آپ نال وی تاں نفرت کردا ہے...تے اس دا الٹ ایہہ وی تاں ہے کہ جے پتر، پیو نوں نفرت کردا ہے تاں اوہ وی اپنے آپ نال نفرت کردا ہے۔ پال دراصل پیو نال نفرت سی نہیں کردا، خود اپنے آپ نال کردا سی، کیونکہ مقابلے دے اس زمانے وچ جد تک اوہ پیو توں اگے نہیں نکل جاندا، اپنے آپ نوں معاف نہیں کر سکدا۔ اوہ پیو نال محبت اس سمیں کر سکیگا، جد اسنوں نا لایق تے بےوقوف سدھ کر دویگا...۔
سنت رام نے گھنٹی اتے ہتھ ماریا تے چندو نوں کیہا---''مس ڈالی نوں بلاؤ۔''
ڈالی اندر آئی۔ اج اسنے والاں دے پف بنوائے ہوئے سن تے تنگ بلاؤز دے نال سفید رنگ دی ساڑھی بنہی ہوئی سی، کیونکہ سنت رام نوں سفید رنگ بڑا پسند سی۔ پر سنت رام نے ڈھنگ نال اس ولّ نہیں دیکھیا۔ ڈالی جاندی سی، اج کل باس وٹے-وٹے جہے رہندے نے۔ اسنے وی کم نال کم رکھنا سرو کر دتا سی۔ ایہہ تاں اسدی کرپا سی کہ اک بڈھے آدمی نال گلاں کر لیندی سی۔ اوہ کم کردی سی تاں تنخواہ لیندی سی، فالتو دا گپشپّ کیہا !
اندر آؤن پچھوں جدوں ڈالی نے 'یس سر' کیہا تاں سنت رام نے اک سرسری جہی نظرے اس ولّ تکیا تے اپنے آپ نوں ایہہ کہن توں روک لیا کہ 'توں بڑی خوبصورت لگّ رہی ہیں، ڈالی !'
پر اک پل لئی اسدا دل جہڑا ہریک توں چھٹکارا پاؤن لئی تڑپھ رہا سی، ڈالی دے خوبصورت والاں وچ اٹک گیا۔ ایہہ عورتاں وی خوب ہندیاں ہن۔ جے مرد دا دل سدھے وہن وچ نہ وہے تاں اسنوں لہراں تے ہچکولیاں وچ ڈوب دیو۔ پر سنت رام نے چھیتی دینے اپنیاں اکھاں اوہ طوفانی وہاء تے اس دے پچھے بندے بھنور توں ہٹاء لئیاں تے سجے پاسے لگے دراکشاسو دے کلنڈر نوں دیکھن لگا، جویں اسنے کوئی تاریخ دیکھنی ہووے۔ اجہیاں حرکتاں نوں عورتاں خوب سمجھدیاں ہن تے اپنیاں نظراں اپنے شکار اتے گڈی رکھدیاں ہن۔ مرد جاندا ہے کہ اسنے عورت دیاں اکھاں وچ دیکھیا، تاں گیا، اس لئی پریھ ہور پریھ دیکھن تے بچن دی کوشش کردا ہے۔ پر کدوں تک ؟ آخر منٹ دے سوویں حصے وچ اوہ مجبوری تے لاچاری دی حالت وچ پھیر دیکھ لیندا ہے تے ایہہ اوہ پل ہندا ہے، جس وچ اسدی آخری پھڑپھڑاہٹ ٹھنڈی ہو جاندی ہے۔
سنت رام نے ڈالی نوں پچھیا---''پرکنز کتھے ہندا اے اجکلھ ؟''
پرکنز---ڈالی دا بھرا، جان پرکنز۔
''اتھے ہی،'' ڈالی نے اتر دتا تے تھوڑھا مسراؤن دی کوشش کیتی۔ اوہ سنت رام دے اس سوال نوں ایدھر ادھر دیاں گلاں وچوں سمجھدی سی، جہڑیاں مطلب اتے آؤن توں پہلاں مرد ہمیشہ کردا ہے۔ پر اوہ پوری طرحاں نال پروپھیشنلز ( کروباریاں ) والا وطیرہ دھاری رکھنا چاہندی سی۔ آخر کوئی مذاق ہے ؟---جدوں چاہو بلاء لؤ، جدوں چاہو جھڑک دیو۔ اینے دناں تائیں گلّ ہی نہیں کیتی۔ دیکھیا تک نہیں، منہ بھناں کے لنگھ گئے تے اج اچانک پرکنز یاد آ رہا ہے۔
پر ڈالی وی کدوں تک کاروباری بنی رہِ سکدی ہے ؟
سنت رام نے ڈالی نوں بھولے بھاء ہی سگریٹ پیش کر دتا۔ اک لہر جہی ڈالی دے سارے سریر وچ دوڑ گئی، جہڑی اسدے والاں دے پفاں نالوں ودھیرے بے چین سی۔ اسنے اپنا ودھدا ہویا ہتھ روک دتا تے بولی، ''نو، تھینکس !'' تے پھیر غصے تے الامبھے کارن اسدیاں چھاتیاں ہیٹھ-اتے ہون لگیاں۔ سنت رام نے اسدیاں اکھاں وچ اپنیاں اکھاں گڈدیاں ہویاں رون ہاکی آواز وچ کیہا، ''ڈالی...!''
انج جاپدا سی، جویں سنت رام کہنا چاہندا ہووے---دنیاں نے میرے نال ایہہ سبھ کیتا، گھردے لوکاں نے وی کیتا۔ اک توں سی، جہڑی مینوں اک معمولی جہے روزگار خاطر اک حسین دھوکھے وچ رکھ سکدی سیں تے توں اس دھوکھ نوں جاری رکھیا...تے اوہ مینوں اک اجیہی محبت لگی، جہڑی سچی محبت توں کتے اچی ہندی ہے۔ اس وچ اوہی فرق سی، جہڑا اصلی بوسے ( پپی ) تے چوری-چھپے دے بوسے وچ ہندا ہے۔ جس وچ پچھلا لکھ روپئے دا گھاٹا تے ہون والا دو لکھ روپئے نفع بڑی خوبصورتی نال رلگڈ ہو جاندے نے...۔ ڈالی نے سنت رام ولّ دیکھیا، ورنہ اوہ ہور وی بڈھا ہو جاندا تے اسنوں اکو پل وچ کئی ہور گھاٹے پے جاندے، جنھاں کارن اوہ خود وی بے روزگار ہو جاندی۔ اسنے اپنے گربھستھل دیاں تیہاں 'چوں سوچیا سی، جتھے اسدی ماں دی ممتا والا خاناں سی تے ساری دنیاں دے مرداں دی ماں دا روپ-سروپ...چاہے اوہ جوان ہون، جاں بڈھے، پھیر ''آل رائیٹ'' قہقے اپنا ہتھ سگریٹ ولّ ودھاء دتا۔ سنت رام نے لائیٹر بال کے ڈالی دی سگریٹ سلگا دتی۔ ڈالی نے کش لا کے دھوآں چھڈدیاں ہویاں انج ہی سگریٹ ولّ دیکھیا۔ پھیر دوجا کش لاؤن پچھوں اوہ اپنی سیٹ توں اٹھی۔ پچھے کیبن دے دروازے ولّ دیکھدی ہوئی سنت رام ولّ ودھی۔
ادوں ہی سنت رام نے کیہا، ''پرکنز شاہر وچ ہے تاں اسنوں کہو...''
ڈالی اتھے ہی رک گئی تے اس ولّ دیکھن لگی، تانکِ اوہ اپنی گلّ پوری کر لوے۔ سنت رام نے کیہا، ''مینوں سٹیٹ ایکسپریس دا اک کارٹن لیا دیوے، پیسے پھیر دیاںگا۔''
''آل رائیٹ !'' ڈالی نے کیہا تے پچھے ہٹدی ہوئی کیبن وچوں باہر نکل گئی۔
--- --- ---
سنت رام گھر پہنچیا، تاں کارٹن دی قلعے بندی دے باوزود وی ڈر رہا سی۔ اک نہیں، ویہہ سنسیاں وچ گھریا ہویا سی، جنھاں بارے اوہ دھوبن جاں لاڈو نال وی گلّ نہیں سی کر سکدا۔ اسدے پہنچن توں تھوڑھی دیر بعد ہی پال آ گیا۔ سنت رام دے اندر جہڑی کمبنی چھڑی ہوئی سی، بند ہو گئی بلکے اسنوں ازیب طرحاں دی شانتی، نرمی تے نگھّ دا احساس ہون لگا، جویں سردیاں وچ کسے نے کمرے اندر انگیٹھی بال دتی ہووے۔ پر پھیر اوہ ڈر اسدے تن دے نال نال من اتے وی بھارو ہون لگا---کتے اوہ اپنے کپڑے وغیرہ تاں نہیں سی لین آیا، گولف لنکس دے کمرے وچ جان لئی...؟ پر اس دے تاں کوئی آثار نظر نہیں سن آ رہے۔ پھیر اج اوہ جلدی کیوں آ گیا ہے ؟ پہلاں تاں کدی نہیں سی آیا، رات دے اک دو وجے تو پہلاں !
کی اوہ 'لایق پتر' بن گیا سی ؟ پر لایق پتر ہون دے باوزود اوہ چپّ کیوں سی ؟ اوہ لاڈو نال گلّ کر سکدا سی۔ ہور نہیں تاں بابی نال کھیڈ سکدا سی۔ کمینہ ! کنی آکڑ نال بھریا ہویا سی اسدا سینہ ! پر پال نے کپڑے اکٹھے نہیں کیتے۔ اک دو منٹاں لئی اپنے کمرے وچ گیا تے پھیر باہر آؤندا ہویا پیو ول آیا تے جیب وچوں اک سگریٹ پیکیٹ کڈھ کے پاپا نوں پیش کر دتا۔ سنت رام نے دیکھیا تے پچھیا، ''ایہہ کی ؟''
''رشیئن سوبرائن۔''
رشیئن سوبرائن سگریٹ...تے پورا پیکیٹ ! خون سنت رام دے کنا تے اکھاں تک آؤن لگا۔ اک سگریٹ کی پی لئی ہے اسدی، اس بدلے پورا پیکیٹ لیا کے دے رہا ہے ! جتی مار رہا ہے، اپنے ڈھنگ نال ! سنت رام نے پیکیٹ چکیا تے پورے زور نال پال دے منہ اتے ماریا۔
''لچے ! شوہدے ! حرامی !'' سنت رام کہہ رہا سی، ''کی سمجھدا ایں توں، میں اپنے لئی سگریٹ وی نہیں خرید سکدا ؟ تینوں خرید کے نہیں دے سکدا ؟ اینا تاں نہیں مریاں میں اجے، جناں توں سمجھدا ایں ! اجے تاں تیرے ورگے سو کمینیاں نوں خرید کے جیب وچ رکھ سکداں...بسٹرڈ !''
پال دی کجھ سمجھ وچ نہیں سی آ رہا۔ اسنے اپنا ہتھ بلھ اتے رکھ لیا، جس اتے پیکیٹ وجن نال ڈونگھ جیہا پے گیا سی تے خون سمن لگّ پیا سی۔ اسنے کیہا وی تاں صرف اینا، ''پاپا...!''
لاڈو بیڈّ-روم وچوں دوڑدی ہوئی آئی تے اسنے وی بس اینا ہی کیہا، ''پاپا !''
پھیر دھوبن وڑدی ہوئی بولی، ''کی ہویا جی ؟''
سنت رام نے اسنوں پچھے دھریکدیاں ہویاں کیہا، ''مینوں اس پلے نال اپنا حساب برابر کر لین دیء ! بڑی دیر ہو گئی اسدی ٹھکائی ہویاں...!'' پھیر اپنے پتر دے چہرے 'تے سمدے ہوئے خون نوں دیکھ کے سنت رام ہور وی ڈر گیا سی، ٹھٹھیمبر گیا سی، کیونکہ پتر دا خون دیکھنا کوئی آسان گلّ نہیں ہندی۔ دیکھن ولے لئی تاں ایہہ صرف خون ہندا ہے، پر خون اسدا ہندا ہے، جسدا اوہ خون ہے...پر اگے ودھ کے، منہ وچوں جھگّ سٹدا ہویا، سنت رام کہہ رہا سی، ''میں تینوں جانوں مار دیاںگا اج ! چھڈّ دیء...چھڈّ دیء مینوں...! ایہہ وی اک مثال ہو جان دیء ! پتر، پیو نوں قتل کردے آئے نے، اج پیو نوں پتر دا خون کر لین دیء ! مادر...میں تینوں کی نہیں دتا ؟ توں باہر پنجاب پڑھن لئی گیا، تاں چار سو روپئے مہینہ بھیجدا رہا۔ پھیر توں اتھوں بھجّ آیا تے میرے دوست نے تینوں دو سال اپنے کول رکھیا تے تینوں ٹریننگ دتی۔ میرے کرکے تینوں اپنے کول رکھیا، نہیں تاں تینوں کون پچھدا ہے---چیتھڑے نوں...! تے پھیر وی پیسے بھیجدا رہا کہ میرے بیٹے نوں تکلیف نہ ہووے۔ تے توں اوہناں نال ہوٹلاں تے ریسٹورینٹاں وچ جاندا رہا، ہر قسم دیاں بدمعاشیاں کردا رہا۔ تیرے اپنے بکن دے مطابق تیرے اپنے دوست تینوں شاہزادہ کہندے سی، کیونکہ توں پیو دے مال 'تے عیش کردا سیں۔ پھیر توں بی.اے. وچوں کمپارٹمینٹ لئی تے ڈگری پوری نہیں کر سکیا کیونکہ ہندی وچوں فیل جو گیا سیں۔ ہندی 'چوں وی کوئی فیل ہون والی گلّ سی بھلا ؟ میں تیریاں کنیاں منتاں کیتیاں کہ اک وشا ہے، پاس کر لے، پر تینوں اس نال چڑ ہو گئی۔ پھیر وی میں تینوں کچھ نہیں کیہا۔ چھبی سال دی عمر تک تینوں گھر رکھیا تے روٹیاں کھواؤندا رہا۔ ہندا کسے باہرلے ملک وچ، تاں اٹھارواں لنگھدیاں ہی پیو، چتڑاں 'تے لتّ ماردا تے باہر کڈھ دیندا۔ ایہہ اپنا ملک ہی ہے، جس وچ ہر قسم دی چوتیا-پنتھی چلدی ہے...! جد تیری جیب وچ پیسے نہیں ہندے سی، تاں میں تیری ماں توں چوریوں دس-ویہہ روپئے پا دیندا ساں تے اج ایہہ اسے دے کارن ہے کہ ایہہ مینوں اکھاں دکھاؤندی ہے تے کہندی ہے---میں اپنی اولاد نوں تباہ-برباد کر دتا ہے...! تیرے کارن میں اپنی زندگی برباد کر لئی ! ایہہ تیں ہی کیہا سی نہ کہ میری ماں جس قسم دی عورت ہے، اس نالوں چنگا تاں میرا پیو کوئی رکھیل رکھ لئے...! بول نہیں سی کیہا توں ؟ جہڑا پتر ماں بارے ایہہ کہہ سکدا ہے، اوہ پیو بارے کی نہیں کہندا ہونا ؟ روز توں ماں دی نقدری کردا ہویا نکال جاندا ہیں، اوہ بے عزتی کسدی ہندی اے ؟ اوہ گالھاں کڈھدی ہے، گالھاں کس نوں سننیاں پیندیاں نے...؟ کی اس گھر دا کوئی مالک نہیں ؟ کوئی پیو نہیں ؟ کی ہویا جے اک واری، زندگی وچ صرف اک واری گھاٹا پے گیا...! میں لکھاں روپئے کمائے نے، لکھاں گنوائے نے اج ہی لکھ روپئے دا کنٹریکٹ کیتا اے، جس وچوں بہتے نہیں تاں تیہہ، بتی ہزار بچ جانگے۔ تد تاں تیری ماں وی خوش ہوویگی تے ایہہ لاڈو وی، جہڑی اس دن پاپا دے بجائے مینوں انکل کہہ رہی سی، تے توں وی خوش ہووینگا تے مان نال میرا ناں لوینگا تے میرے کول بیٹھ کے 'ہڑ-ہڑ' کرینگا تے گلاں-باتاں کرن دی کوشش کرینگا۔ پر میں...میں تہانوں ساریاں نوں سمجھ گیا ہاں۔ منہ تک نہیں لاوانگا کسے نوں...!''
پال دے بلھ پھرکن لگے...اسنے ڈردیاں-ڈردیاں کیہا وی تاں صرف اینا، ''پر...پاپا میں کیتا کی اے ؟''
''توں...؟'' سنت رام ہور اچی آواز وچ کوکیا، ''توں مینوں اوہ گالھ کڈھی اے، جہڑی کسے نے نہیں کڈھی...کسے دی ہمت ہی نہیں پئی ! سارے جاندے نے کہ میں خالی ہتھیں وی اوہناں دیاں بوٹیاں اڈاء دیاںگا ! تیری ایہہ ہمت کہ اک سگریٹ پی لین 'تے توں پورا پیکیٹ میرے منہ 'تے ماریں ؟''
''اک سگریٹ ؟'' پال نے کیہا۔
''ہاں !'' سنت رام نے کیہا، ''تینوں پتہ لگّ گیا نہ، میں تیری اک سٹیٹ ایکسپریس سویرے پی لئی سی...؟''
''نہیں...مینوں تاں کجھ نہیں پتہ !''
اس توں پہلاں کہ سنت رام جہڑا کمب رہا سی ہیٹھاں ڈگّ پیندا، پتر نے اگے ودھ کے اسنوں باہاں وچ بوچ لیا تے جپھی پا کے فٹّ فٹّ کے رون لگّ پیا تے کہن لگا، ''معاف کر دیو...مینوں معاف کر دیو پاپا !''
--- --- ---
اگلے دن سنت رام نت وانگ ہی سویرے چار وجے اٹھ پیا سی۔ اسنوں پھیر سگریٹ دی طلب لگی۔ دھوبن نوں ڈسٹرب کیتے بغیر اوہ نال والے کمرے وچ چلا گیا، جتھے پال، لاڈو تے اسدا بچہ ستے ہوئے سن۔ سنت رام نے زیرو پاور دا بلب جگایا تے اوہناں ولّ تکن لگیا۔ ہلکی، مدھم جہی پیلی روشنی وچ سارے فرشتاں ورگے لگّ رہے سن، اک نالوں اک حسین، سندر تے خوشبودار۔ اج بابی دیاں باہاں ماں دے غلے وچ نہیں سن۔ اوہ بے فقری نال چوڑا ہو کے ستا ہویا سی۔
سنت رام نے سوچیا کالیج بھیجن توں پہلاں میں اس بچی نوں لکچر دتا سی۔ پر جے ایہہ کوئی اوچ-نیچ کر بہندی، تاں کی میں اسنوں سڑک اتے سٹّ دیندا ؟ پال دا تجربا فیل ہندا، تاں میں اسنوں زندگی دی کھیڈ کھیڈن نہیں سی سکھاؤنا ؟ ایہہ نیتکتا...ایہہ سنسکرتی، سبھ وادھو دیاں گلاں نے۔ ایہہ تے ہور باہرلے سارے بچے، کھیڈدے نے، ڈگدے نے، پھیر اٹھ کے کھیڈن لگّ پیندے نے۔...دھوبن....؟ دھوبن بےوقوف ہے، اوہ سوائے کپڑے دھون دے ہور کجھ نہیں جاندی...
سنت رام نے سٹیٹ ایکسپریس دا کارٹن کڈھیا تے اسنوں پتر دے سرہانے رکھ دتا۔ جہڑا رات اس کلیش کرکے اوہ اپنے بچے نوں نہیں سی دے سکیا۔ چلو ایہہ تاں ہور وی چنگا ہویا، اچانک پورا بھریا کارٹن ویکھ کے کناں خوش ہووےگا اوہ...! پھیر سنت رام نے پتر دے دتے ہوئے رشیئن سوبرائن دے پیکیٹ وچوں اک سگریٹ کڈھیا، اسنوں سلگایا تے دھونئیں دے وڈے-وڈے بدل چھڈے۔ زیرو پاور دے بلب دی روشنی پہلاں ہی کنی کو سی، اس دھونئیں نے ہور وی دھوندلا دتی...تے بچے فرشتاں نالوں وی ودھیرے حسین لگن لگّ پئے۔ سنت رام دا دل کیتا اوہ اگے ودھ کے پال دا منہ چمّ لوے...پر کہندے نے، ستے بچے دا منہ نہیں چمنا چاہیدا۔ پتہ نہیں کیوں ! اس سمیں تاں سنت رام نے ایہی سوچیا کہ جے اسنے انج کیتا تاں اوہ جاگ پئیگا...۔
سوبرائن دے چوتھے کش وچ کوئی نشہ سی جاں شاید سنت رام دیاں اکھاں نوں پتر دے دید دی شراب چڑھ گئی سی۔ اسنے دھوآں صاف کردیاں ہویاں اک واری پھیر ساریاں ولّ تکیا تے پھیر پرارتھناں لئی، پوجا والے کمرے وچ چلا گیا۔
(انوواد: مہیندر بیدی، جیتو)
