سوٹی (لیکھ) پرنسپل سجان سنگھ
اوہ لٹک رہی ہے سوٹی، اس لکڑ دی کدے رنگیل کلی نال۔ ایہہ نہ کوئی میرے چوبارے دا شنگار ہے تے نہ ہی گھر دی کوئی اپیوگی وسط۔ شنگار دی خوب کہی! میرے کمرے وچ سجاوٹ دا سامان جے ہووے وی تاں کوجھی کڑی نوں گہنے پواؤن والی گلّ ہوویگی۔ اوہ شیشہ؟ میرے پتا جی نے خریدیاں سی۔ اوہناں دی یاد وجوں کندھ نال لٹکیا ہویا ہے۔ ہاں، کم وی دندا ہے- نویں پوچ نوں۔
اوہ سوٹی وی میرے پتا جی دی نشانی ہے۔ اس دا پورا جیون-برتانت میں لکھ نہیں سکدا کیونکہ اس دے مڈھلے جیون دا مینوں پتہ نہیں۔ میری کلپنا وی ایڈیسن دی کلپنا ورگی تیز نہیں، نہیں تاں 'شلنگ دی جیون-کتھا' وانگ کجھ سنبھوَ-اسمبھو گلاں جوڑ ہی لیندا۔
ایہہ سوٹی لگبھگ پنج سوتر موٹے بینت دی جڑھ والے پاسیوں بنی ہے۔ ساری کوئی سوا کو گز لمبی ہوویگی۔ جڑھ والے بنیوں کوئی پنج ساڈھے پنج انچ دی وتھّ 'تے اس نوں اگّ دی سہائتا نال خم دتا گیا ہے۔ ایہہ سوٹی دی مٹھّ بن گئی ہے۔ وچلا کون نبے درجے دا ہے۔ کون نہیں خم۔ مٹھّ لمبی عربی وانگ ہے۔ سر توں موٹی تے خم توں پتلی۔ اس سوٹی وچ تنّ گنڈھاں ہن۔ ایہدے اکو-اک پیر وچ پرانیاں چینناں وانگ پیا لوہے دا بوٹ کدے دا لتھّ چکا ہے۔ ادوں توں ایہہ ننگے پیر ہے۔ جدوں ایہہ نویں-نویں سی، اس دے سر توں لے کے اک تہائی لمبائی تکّ اس نوں چمّ نال مڑھیا ہویا سی اتے اس 'تے کوبرے دی بوٹ-پالش نال خاکی رنگ دی چمک دتی جاندی سی۔
اس دے جنم استھان دا تاں مینوں ٹھیک پتہ نہیں، پر اتنا پتہ ضرور ہے کہ میرے پتا جی نے اس نوں اتے اس دی اک ہور بھین نوں دھرمتلا سٹریٹ دی مشہور ہوگ صاحب دی مارکیٹ دی اک دوکان دے شو-کیس وچ پہلوں پہل دیکھیا سی۔ سجیاں ہوئیاں بنگالی مٹیاراں وانگ، جنہاں وچوں وہوٹی دی چون کرن ور آیا کردے سن، ایہہ اپنی پوری لشک-پشک وچ تیز پرکاش بلب دے چانن وچ کھڑھیاں سن۔ وڈے دناں دا پہلا ہفتہ سی۔ انگریز افسراں دے ماتحت واقف تے دوست 'صاحبَ لوکاں' لئی ڈالیاں خرید رہے سن، پر ایہہ پراتن بھارت دیاں شبھ کامناواں نال لدیاں کھڑے پھلاں دے پکے پھلاں دیاں 'ڈالیاں' نہیں سن۔ ایہہ ڈالیاں وڈھی دا ہی دوسرا روپ سن۔ ایہو جہیاں ڈالیاں لین تے دین دا ولّ، لارڈ کلائیو نے چووی پرگنے دے ضلعے دی وڈھی میر جعفر کولوں لے کے بھارتیاں نوں سکھایا سی۔ 1914 وچ وی لابھ دی آس مطابق سینکڑیاں، ہزاراں، لکھاں دیاں ڈالیاں دتیاں جاندیاں سن۔ انگریز تاں دودھ دی چاٹی وچ کانجی دی چھٹّ پا کے چلا گیا، پر ایہہ وڈھی دی چھٹّ ہالی تکّ ساڈے مگروں نہیں لیہندی۔
پتا جی نے ایہناں دوہاں سوٹیاں نوں بہت ساریاں وچوں پسند کیتا۔ ایہناں وچوں گول مٹھّ والی تاں کسے ڈالی دا پھل بن کے کسے جوٹ ملّ دے انگریز منیجر دی بھیٹ ہو گئی، پر ایہہ دوسری بچ گئی، جس نوں میرے پتا جی ہتھ 'چ رکھن لئی ورتدے سن۔
میں اپنے پتا دا کجھ بہتا ہی لاڈلا پتر ساں۔ پنج سال دی عمر تکّ اوہ مینوں پریم وچ بٹھا کے آپ سیر لئی لجاندے۔ نوکر 'تے اوہناں نوں وشواس نہیں سی۔ اوہ اپنی پروڑھ اوستھا دے لابھ دی ہانی نہیں سن سہار سکدے، اتے کلکتے وچ نوکراں ہتھوں گہنیاں پچھے بچیاں دے کئی گھات ہو چکے سن۔
اک واری ایڈن گارڈن توں کولا گھاٹ سٹریٹ تھانیں ہو کے اسیں بڑا بازار (ہیریسن روڈ) وچوں، اپنے ہتھ، فٹ-پاتھ دے نال نال آ رہے ساں۔ میں پریم وچ ساں تے پتا جی ایہو سوٹی بانہہ وچ لمکائی اس نوں دھکّ رہے سن۔ اسیں بڑی سکھ سنگت توں اگلے، سینٹرل بینک والے چوک توں ذرا کو اگانھ ودھے ہی ساں کہ اک گھوڑا گڈی دے گھوڑے بیہتھّ ہو کے میری پریم اتے ہی آ چڑھے۔ مینوں اج وی ایہہ نظارہ ہن دی گلّ وانگ پرتکھّ ہے۔ شرعی داڑھی والے مسلمان کوچوان نے پچھانہ لمبے پے کے اس زور نال راساں کھچیاں کہ گھوڑیاں دے چکے ہوئے سنم اتھے دے اتھے کسے یونانی بتکاری دے گھوڑیاں دیاں قدماں وانگ ہوا وچ ہی بجھّ گئے۔ کوچوان دی پھمندار لال ترکی ٹوپی، گھوڑا گڈی دی چھت 'تے ڈگّ گئی۔ مینوں تاں اپنے خطرے دی کوئی سمجھ ہی نہیں سی، پر پتا جی نے بجلی ورگی پھرتی نال پریم نوں کھچّ کے فٹ-پاتھ 'تے چڑھا لیا۔ تے پھیر آ دیکھیا نہ تا، تے ساڑ-ساڑ ایہہ سوٹی بڈھے کوچوان دی پٹھّ 'تے پینی شروع ہو گئی۔ بڈھا کوچوان بھچکا رہِ گیا۔ اس واچھڑ اگے اس سر نیوا دتا۔ پٹھّ توں پاٹے اس دے خاکی کڑتے وچوں ابھریاں دو بے رحم لاشاں مینوں دسیاں۔ اس بال وریس وچ وی پتا جی دے اس ظلم نوں- سچ کہندا ہاں- میں سہار نہ سکیا، پر کر ہی کی سکدا ساں۔ میں چچلا اٹھیا۔ پتا جی دا ہتھ رک گیا۔ بنگالی، مارواڑی، بہاری راہ-گزر سارے کوچوان نوں برا بھلا کہہ رہے سن۔ کوچوان دا چہرہ میں بیان نہیں کر سکدا- حیران سی، گھبرایا ہویا سی، شاید میرے ولّ دیکھ کے ترس نال بھریا ہویا وی سی، یقیناً میرے پتا جی کولوں ڈریا ہویا نہیں سی۔ کجھ سیانے لوکاں نے اس نوں ودھ گھٹّ گلاں کہیاں تے نال ہی بھجّ جان لئی اشارے کیتے، متا اس نوں پولیس دے حوالے کر دتا جاوے۔
پتا جی دے غصے دا پارا اتر گیا جاپدا سی۔ اوہ پریم نوں دھکّ کے گھر لے آئے۔ پتا جی دا اس غریب مسلمان 'تے حملہ کرن والا بھیانک روپ مینوں ہن تکّ نہیں بھلدا۔ بھاویں میں اوہناں دی بہگن سمپنّ آتما نال اوہناں دے سورگواس مگروں ایہہ کہہ کے انیاں ہی کر رہا ہووانگا، پر ایہہ گلّ سچ ہے کہ میں اپنے من وچ جنا چر اوہ جیؤندے رہے- اتے اوہ بہتا چر نہ جیؤندے رہِ سکے- اوہناں نوں اس درگھٹنا کارن کدے معاف نہ کر سکیا۔ شاید اسے درگھٹنا نے میرے اندر منکھتا لئی کرنا دا بیج بیج دتا۔ جد کدے وی میں سوچیا، اوہ مسلمان کوچوان بیہتھّ ہویا وی مینوں نردوش جاپیا اتے میرے پتا جی دوشی۔
اوہناں دے دوشی ہون وچوں کجھ چھوٹ مینوں دینی چاہیدی سی۔ اوہ اس شام گھر جا کے بڑا بے چین رہے۔ ماتا جی لئی پتا جی دا چہرہ پاردرشی شیشہ سی۔ اوہ اس پچھے اوہناں دے من دے بھاواں نوں جھٹّ پڑھ لیندے سن۔ روٹی پتا جی نے تھوڑھی کھادھی سی۔ ماتا جی چپّ رہے۔ پھیر راتیں، میں جاگدا ہی ساں جد ماتا جی نے بڑے پریم نال پچھنا شروع کیتا، "اج روٹی تھوڑھی کھادھی جے، کی گلّ اے؟" تے پتا جی جویں اگے ہی پھٹن نوں تیار سن، کہن لگے، "کاکے دی ماں، بڑا انرتھ ہویا اج۔ منڈا گھوڑا گڈی تھلے آ چلیا سی۔ گھوڑے اتے ہی آن چڑھے سن کہ کوچوان نے روک لئے۔ ہے پر اوہ غلط ہتھ سی۔ میں اس نوں پنج ستّ سوٹیاں جڑ دتیاں۔ اس ساریاں جھک کے پٹھّ 'تے کھادھیاں۔ بڑا ظلم ہویا میرے ہتھوں۔ پر میں کی کردا۔ اک چھن وچ کاکے دی پھسی ہوئی پریم تے ربّ نہ کرے کاکے دی ہے؟ میریاں اکھاں ساہمنیوں پھر گئی تے غصے وچ۔"
"اچھا، اچھا!" ماتا جی نے کیہا، "اس دا وی قصور سی نہ۔ سویرے گردوارے چلانگے۔"
تے ماتا جی پتا جی دے متھے نوں کنا چر پلوسدے رہے۔
ایہہ سوٹی تشدد دا ہتھیار ہے۔ میرے لئی ایہہ کدے کدے سارے منکھتا-مار ہتھیاراں دا چنہ بن کے کھڑو جاندی ہے۔ نہوندراں، گھسناں دی لڑائی توں مگروں دا ایہہ ہتھیار ہے- اس وچ مینوں ڈانگ، گرج، تلوار، برچھا سبھ شستر دسدے ہن، اس وچ مینوں تیر، چکر، بندوق، توپ، بمب، انوبمب تے ادجن بمب سارے استر دسدے ہن۔
پھر سوچدا ہاں جہڑی سوٹی گورو گوبند سنگھ جی نے ظلم دے ورودھ اٹھائی سی، کی اوہ وی اپرلی نسل دے ہتھیاراں وچوں ہے؟ ہتھیار تے اوہو ہن، پر پھر وی اوہو نہیں جاپدے۔ رکھیا، دیش-رکھیا، منکھتا-رکھیا، شاتی-رکھیا لئی ظالم دے ورودھ چکی سوٹی اہنسا ہی تاں ہے۔ جتھے منکھتا-سنہارک کایر ہے، اتھے شانتی-رکھشک بہادر۔ رکھشک بن کے لوڑ ویلے سوٹی نہ چکنی وی کایرتا ہے۔
اک واری مینوں گاف دا چھوٹا گیند لبھّ پیا۔ ایہہ میرے پتا جی دے 1920 وچ پرلوک سدھارن توں مگروں دی گلّ ہے۔ میں گاف لنک وچ انگریز کھلاڑیاں تے کھلاڑناں نوں لگبھگ ایہو جہی پر لوہے دی کھونڈی والیاں سوٹیاں نال کھیڈدیاں دیکھیا سی۔ میں چوری اس سوٹی نوں چکّ کے لے جاندا تے پٹھی کر کے اس نال اس گیند نوں ٹونے ماردا، اس دی مٹھّ اسے لئی کجھ رگڑی گئی ہے۔ اس دا چمڑہ جد لتھّ کے ڈگّ پیا تاں میری ماتا نوں ساری گلّ دا پتہ لگا تے اوہناں اس نوں لکا کے رکھ دتا۔
اک واری ایہہ سوٹی میرے 'تے وی ورتی گئی۔ میں تے گربسوں (گربخش سنگھ) اک ایتوار چاٹیونڈ والی نہر 'تے نہاؤن گئے۔ دوپہر توں نہاؤندیاں چوتھے پہر دا ادھ وی لنگھا دتا۔ جدوں بھکھ نے تنگ کیتا تاں گھر نوں تر پئے۔ جدوں چاٹیونڈ دے دروازیوں باہر سکتری باغ دے ساہمنے اپڑے تاں 'شہیداں دے' نگارا کھڑکیا، گربسوں کہن لگا، "اوئِ پاڑھیا، اوئِ آ، مخ، شہیداں دیوں شردائی پی چلیئے۔"
میں ادوں نوویں وچ پڑھدا ساں پر کافی بدھو ساں (حیران ہاں کہ چھوٹے ہندیاں میں تیبر بدھی تے اینا چتنّ کداں ساں)۔ خبرے پتا جی دے میرے بچپن وچ ہی سرگواس ہون اتے گھر وچ گھاٹیاں صدقہ آئی غریبی دا ایہہ اثر ہووے جاں ماتا جی دی، جو پتا جی دی موت مگروں ماتا توں علاوہ اک سخت پتا وی بن گئے سن، کرڑی نگرانی دا۔ شردائی، میری ماتا جی، پنجویں ستویں گرمیاں دی رتے، مینوں بادام، کھسکھس، چارے مغز آدی گھوٹ کے بنا دندے سن۔ شردائی دا ناں سن کے میرے منہ وچ پانی بھر آیا، اتے ساڈے دوہاں دے قدم 'شہیداں' ولّ مڑ پئے۔
ہتھ-ہرٹی والے کھوہ دے لاگے، لنگر والے کمریاں دے ساہمنے سنگھاں دیاں پنگتاں لگیاں ہوئیاں سن۔ ساہمنے سرب لوح دے باٹے پئے سن۔ اسیں وی پنگت وچ بیٹھ گئے۔ بیٹھدیاں سار ہی دو خالی باٹے ساڈے ساہمنے رکھ دتے گئے۔ اک نہنگ سنگھ نے بالٹی پھڑی ہوئی سی اتے دوسرا نہنگ سنگھ بالٹی وچوں باٹا ڈبو-ڈبو کے پرلے بنیوں ورتائی ترے آؤندے سن۔ ساڈے لاگلے نے اپنے لاگلے نوں کیہا، "اج سبزے دے گپھے تے نہیں، ندھان سناں۔"
ندھان سنگھ نے اتر دتا، "اج ایتوار اے، بئی، اج شہیدی دیگاں نے۔"
ہن میرا وی باٹا بھر دتا گیا۔ پنگت نے پنج جیکارے گجائے تے ساریاں باٹے چکّ کے منہ نال لا لئے۔ واہوا سوادی شردائی سی۔ کافی سنگھ باٹے رکھ کے تر گئے۔ تھوڑھے بیٹھے رہے۔ اسیں وی بیٹھے رہے۔ نہنگ سنگھاں نے سارا سارا باٹا باقیاں نال ساڈا وی بھر دتا۔ اسیں پھیر چڑھا گئے۔ ہن ہور سنگتاں، پنگت چھڈّ گئیاں۔ دو تنّ ہور تے اسیں دوویں ہی رہِ گئے۔ باقیاں نوں ادھا ادھا باٹا ورتا کے جد نہنگ سنگھ ساڈے کول پجے تاں اوہناں گہہ نال ساڈے ولّ دیکھیا تے کرودھ وچ آ کے باٹا مارن لئی اگھر کے کہن لگے، "تہاڈی بھیں سنوں، دوڑ جاؤ ایتھوں۔" اسیں نہنگ سنگھاں توں ڈردے مارے جیوں دوڑے، چاٹیونڈ دے دروازے آن ساہ لیا۔ پھیر اسیں رمکدے رمکدے مونی دے چوک ولّ تر پئے۔ راہ وچ سانوں کجھ کھڈاری دوست ملے، پر سانوں بھکھ نے بڑا ستایا ہویا سی۔ مسیں مسیں دس منٹ لا کے اوہناں توں پلہ چھڈایا۔ مونی دے چوک توں لچھمنسر تکّ پہنچدیاں پہنچدیاں گربسوں نے کئی واری میرے چہرے ولّ گہہ نال دیکھیا۔ گربسوں دیاں اکھاں نہاؤن نال لال ہو جاندیاں سن۔ پر ہن تاں نہروں آیاں وی گھنٹے توں ودھ ہو چکا سی، پھیر وی اس دیاں اکھاں کجھ ودھیرے ہی لال سن ۔
آخر اسیں اپنی گلی وچ آ وڑے۔ گلی دے ادھ وچ، سنتاں دی ڈیوڈھی ہیٹھاں، اک سانجھا تختپوش سی، جتھے دپہراں نوں تاش، چوپڑ جاں شطرنج دیاں محفلاں گرم ہندیاں سن۔ ہن اوہ تختپوش وہلا سی۔ اس کول پہنچ کے گربسوں نے مینوں دوہاں موڈھیاں توں پھڑ کے میریاں اکھاں وچ تکدیاں کیہا، "مکھ بھاؤ، تینوں کجھ نہیں ہویا؟"
میں بے ارتھ گالھ کڈھدیاں کیہا، "ہووے تینوں، تیرے گھردیاں نوں، اوئِ۔ مینوں کیوں کجھ ہووے؟"
گربسوں دی تکنی وچ حیرانی سی۔ کہن لگا، "بھئی جہڑی اسیں شردائی پیتی سی، اوہ تے سکھا سی۔"
میں کجھ چر حقہ-بکا اس دیاں لال اکھاں وچ دیکھدا رہا۔ اچانک کسے لوہے دے وڈے ہتھ دیاں انگلاں نے میرے سر نوں کسنا شروع کیتا، اک خشک جہی اکڑاہٹ میرے دماغ دیاں نساں وچ آئی، پھیر مانو اس ہتھ نے میرے سر نوں بھواؤنا شروع کر دتا تے میں ہیٹھاں دھسنا۔ ایتھوں تکّ کہ میں تختپوش دا آسرا لے کے بھوئیں 'تے بہہ گیا۔ میرا گھر اتھوں پہلے موڑ دے اہلے سی، جو مسیں پنجاہ کو گز دی وتھّ 'تے ہووےگا۔ گربسوں نے مینوں آسرا دتا اتے مینوں میرے گھر دے کچے تھڑھے 'تے بٹھا کے تتر ہندا بنیا۔
میں اپنے گھر دے بوہے ولّ پٹھّ کری، تھڑھے توں گلی وچ لتاں لمکائی، اپنے 'تے قابو پاؤن لئی اپنے سارے بل اتے چیتنا نوں جگاؤن دی کوشش کر رہا ساں کہ میری ماتا اندروں نکلی تے کہن لگی، "ایتھے کی کرنا وے بیٹھا؟ تینوں سو واری کیہا، نہر 'تے نہ جایا کر، مویا۔"
میں بولنا چاہندا وی کجھ نہ بولیا۔ "تے توں کھانا کجھ نہیں؟" ہن ماتا دے لحظے وچ نرمی سی۔ میں سارا زور لا کے اٹھ کھلوتا تے بوہے دے لاگے چونکے دے کول پئے منجے 'تے جا بیٹھا۔ پتیلے وچوں لپٹاں اٹھ رہیاں سن۔ ماتا جی نے کیسری مٹھے چول وڈے تھال وچ مدھیا دتے تے میرا حصہ مینوں تھالی وچ پا کے دے دتا۔ پتہ نہیں میرے وچ کتھوں بل آ گیا؟ میں چول کھانے شروع کر دتے۔ اس دن چولاں دا بڑا سواد آیا۔ ماتا نے پچھیا، "ہور"۔ میں بھاویں چپّ رہا، پر ماتا نے اپنے حصے وچوں وی ادھ دے ہی دتا۔ میری بھکھ پھیر وی نہ مٹی۔ اوہناں سویر دیاں ویسن والیاں دپڑاں وچوں اک گرم کیتی تے مینوں دے دتی۔ میں اوہ وی کھا گیا۔ میری ماتا نوں کجھ شکّ گزریا۔ اوہناں میرے ولّ گہہ نال دیکھنا شروع کیتا۔ مینوں میریاں اکھاں ملدیاں جاندیاں معلوم ہندیاں سن۔ میں اپنے سارے سریر دا زور اوہناں نوں کھلیاں رکھن لئی لا رہا ساں۔ ایوں جاپدا سی جویں میریاں اکھاں دے پردیاں وچ کسے من-من سکہ بھر دتا ہووے۔ میرے اکھاں جھپکدیاں ہی کدوں دی لکائی ہوئی سوٹی پتہ نہیں کتھوں آ گئی۔ ساڑ-ساڑ دو کو ہی پئیاں تاں کجھ چر لئی ہوش پرط آئی، پر ایہہ ہوش کافی نہیں سی۔ آؤندی سوٹی ہنومان دا پہاڑ جاپدی۔ روکن لئی ہتھ کردیاں کردیاں ساڑ کردی وکھی وچ آ پیندی۔ چھٹکارا تاں ہویا، جے گربسوں دی شردائی والی کتھا، جنی کو اس حالت وچ سنائی جا سکدی سی، سنا کے میں لیٹ گیا۔
خبرے اسے سوٹی دی بدولت میں پھیر بھنگ چھڈیا، کدے ہور کسے نشے دا وی سواد نہیں دیکھیا۔ اس سوٹی دے گیان نوں باقی ہور گیان نے کنی کو پاہ چاڑھی، میں پوری طرحاں نہیں کہہ سکدا۔
ایہہ سوٹی کئی واری بڈھیاں دی ٹیک دے روپ وچ وی مینوں دس آئی ہے۔ تھوڑھیاں دی حد دی امیری اتے بہوتیاں دی اتّ دی غریبی دے اس یگ وچ پتر وی، آرتھک حالات دے ماتحت، اپنے ماپیاں دی ٹیک نہیں بن سکدے۔ اس سوٹی دا اک ہور بھوکھت سندر روپ یتھارتھوادی کلپنا ساہمنے ستھر ہندا جاپدا ہے۔ جد سنسار بھر دے بڈھیاں، قومی دھن نوں اپنے وتّ انوسار پیدا کر کے، قومی دھن نوں ودھا چکے بڈھیپے نوں پراپت بزرگاں دی ٹیک سماج آپ ہووےگا اتے کسے بڈھے-بزرگ نوں ہسدی سندر موت نال گلوکڑی پاؤن دے سمیں تک کدے سوٹی نہیں پھڑنی پویگی۔
سماج-ورودھی کاروائیاں نوں روکن لئی اس سوٹی وچ مینوں سزاواں تے جیلھاں وی دسدیاں ہن۔ پر جدوں دیسی جاں بدیسی سرکاراں لوکاں نوں حقاں تے ستنترتا توں وانجیاں رکھن لئی اس نوں ورتدیاں ہن تاں مینوں پتا جی دے ہتھ والی سوٹی دا 1914 والا بھینکر ظالم روپ دسدیاں ہن۔
ادھیاپک جیون وچ وی اس نوں گھٹ ورت کے میں اس نتیجے 'تے پہنچیا ہاں کہ گیان دتا جا سکدا ہے بناں سوٹی توں، تے درستی کیتی جا سکدی ہے بناں سزا توں۔ بھوکھت وچ مینوں اک سماج پربندھ اسردا جاپدا ہے، جس وچ سزا سکھیا وچ بدل جاوے گی اتے سوٹی دی ورتوں بالکل بند ہو جاوے گی۔ سوٹی سنسار دے اجائب گھر وچ کدے اسے طرحاں ٹنگ دتی جاوے گی، جویں اوہ ٹنگی پئی ہے میرے پتا جی دی سوٹی، میرے ٹٹے کھسے گھر دے چوبارے دی رنگیل کلی نال!
