Steppe De Maidanan Vich Maxim Gorky

سٹیپی دے میداناں وچّ میکسم گورکی

اسیں پیریکوپ نوں طبیعت دے انتہائی چڑچڑیپن اتے بدترین صورتحال دے تحت یعنی جنگلی بگھیاڑاں دی طرحاں بھکھے اتے تمام دنیا نال ناراض حالَ وچّ خیر بعد کیہا سی پورے باراں گھنٹے اسیں اس کوشش وچّ سرف کر دتے سن کہ کسے نہ کسے طرحاں…. زائز یا نازائز طریقے، چوری دے ذریعے یا خود کما کے پیٹ پوجا دا سامان کریئے، مگر جدوں سانوں اس گلّ دا پورا یقین ہو گیا کہ اسیں اپنے مقصد وچّ کسے طرحاں کامیاب نہیں ہو سکدے، تاں اسیں اگے ودھن دا کشٹ کیتا…. کدھر؟…. بسّ ذرا ہور اگے ، ہور اگے !
ایہہ فیصلہ اتفاق رائے نال منظور ہو گیا۔ اجے اسیں زندگی دی اس شاہراہ تے جس تے اسیں اک مدت توں چلے ہوئے سی سفر کرن نوں تیار سی۔ اس دا فیصلہ بالکل خاموشی وچّ ہویا۔ اگر اس فیصلے نوں کوئی چیز اگھاڑ کے ظاہر کرن والی سی تاں ساڈیاں بھکھیاں اکھاں دے کویاں دی ودھ رہی کلتن دی چمک سی۔
ساڈی جماعت تنّ جنیاں تے آدھارت سی جنہاں دی جان پچھان نوں اجے بہت مدت نہیں گزری سی۔ ساڈی واقفیت دریا دنیپر دے کنارے خرسون دے اک وودکا دے ٹھیکے دے احاطے وچّ ہوئی سی۔
ساڈے وچوں اک ریلوے پولیس وچّ سپاہی رہا سی اتے اس دے بعد ویشلا دی اک ریل پٹڑی تے پلیٹاں لاؤن والے اک مزدور دی حیثیت نال کم کردا رہا سی۔ ایہہ شخص بہت تکڑا اتے ہٹا کٹا سی اتے بال سرخ سن تے ٹھنڈیاں جھکھّ اکھاں … جرمن زبان بول سکدا سی اتے قید خانے دی اندرونی زندگی بارے بہت اچھی طرحاں واقف سی۔
ساڈی قسم دے لوک اپنی زندگی دے بیتے حالات تے روشنی پاؤن دے خیال نوں بہت برا تصور کردے ہن، کجھ گھٹّ جاں ودھ صحیح کارناں کرکے ہمیشہ خاموشی نوں ترجیح دندے ہن۔ سانوں اس دا پورا یقین سی کہ ساڈے ہر ساتھی نال اک نہ اک تلخ کہانی ضرور جڑی ہے مگر اسیں اک دوجے توں اس دے بارے وچّ کدے پچھ گچھ نہیں کردے ساں ۔
ساڈا دوسرا ساتھی خشک تے مدھرے قد دا سی تے ہمیشہ اپنے پتلے بلھ میچی رکھدا سی۔ جدوں اس نے سانوں دسیا کہ اوہ ماسکو یونیورسٹی دا ‘ودیارتھی’ رہِ چکا ہے تاں سانوں اس دی گلّ دا یقین ہو گیا۔ دراصل ساڈے لئی ایہہ چیز کوئی اہمیت نہیں رکھدی سی کہ اوہ بیتے وچّ چور سی جاں سپاہی۔ قابلے ذکر بات تاں ایہہ سی کہ اوہ جدوں سانوں ملیا، بالکل ساڈے ورگا بھکھا سی، اتے ساڈی طرحاں شہر وچّ پولیس دا ‘چہیتا’ سی اتے دہات والیاں ولوں مشکوک نگاہاں نال دیکھیا جاندا سی۔ اتے اوہ وی اوہناں سبھ نوں اک نتانے بھکھے جانور دی طرحاں نفرت دیاں نگاہاں نال دیکھدا سی اتے ہر کسے توں بدلہ لین دے سپنے لیندا رہندا سی ….گلّ مکاؤ ایہناں خیالاں اتے موجودہ حالات دے پکھوں اوہ وی ساڈے وچوں ہی اک سی۔
بدقسمتی اتحاد پیدا کرن دا بہترین ذریعہ ہندی ہے اتھوں تکّ کہ اڈّ اڈّ سبھا والیاں نوں وی اک کر دندی ہے اتے سانوں اس گلّ دا پکا یقین سی کہ اسیں مصیبت زدا ہاں ۔ تیسرا میں سی…. اپنے شرمیلیپن دی وجہ جو بچپن توں ہی میری خاصیت رہی ہے، میں اپنیاں صفتاں دا ذکر بے کار سمجھدا ہاں۔مینو کتے تسیں گھٹیا غلام نہ سمجھ لووں میں اپنیاں کمیاں دا ذکر کرن توں وی پرہیز ہی چنگا سمجھدا ہاں ۔ میرے چرتر تے روشنی پاؤن دے لئی بسّ اینا کہنا کافی ہوئےگا کہ میں اپنے آپ نوں دوسریاں توں ہمیشہ اچھا اتے اعلیٰ سمجھدا رہا ہاں…. اتے اج بھی میرا ایہی عقیدہ ہے۔
ایہناں حالات دے تحت اسیں پیریکوف نوں پچھے چھڈّ کے اگے ودھ رہے ساں ۔ ساڈا مکھ مقصد کسے گڈریئے دا دروازہ کھٹکھٹا کے روٹی منگنا سی۔ ایہہ لوک عموماً کسے بھٹکے راہی نوں مایوس مڑن نہیں دندے۔
میں اتے سپاہی پہلو با پہلو چل رہے ساں ۔ ‘ودیارتھی’ ساڈے پچھے آ رہا سی جس دے موڈھیاں تے کوئی لیڑا جیہا لٹک رہا سی، جس نے کدے کوٹ دا کم دتا ہوئےگا۔ اوہدے چنگی طرحاں گھروڑ کے منے ہوئے سر اتے بھانت بھانت دیاں ڈھٹھاں ابھریاں ہوئیاں سن اتے اک بوسیدا اتے چوڑے کنارے والی ٹوپی اس دے بدصورت سر دی شان بنی ہوئی سی، پتلیاں ٹنگاں نوں اک پرانی ٹاکیاں زدا پتلون چھپا رہی سی اتے پیراں وچّ کسے ٹٹے ہوئے بوٹ دے طلے، جو کتوں سڑک تے سٹے پئے مل گئے سی، اک رسی نال بنھے ہوئے سی…. اس جگاڑ نوں اوہ چپلیاں دے نام نال پکاردا سی۔اوہ سڑک تے گرد اڑاؤندا اتے اپنیاں چھوٹیاں چھوٹیاں شرارتی چور اکھاں جھپکاؤندا، خاموشی دے نال چل رہا سی۔
سپاہی نے اک لال سرخ قمیض پہنی ہوئی سی جو بقول اس دے اس نے خود اپنی محنت دے پیسیاں نال کرنوننیف توں خریدی سی۔ اس قمیض تے اک گرم اتے نرم جہی واسکٹ نظر آ رہی سی۔ ٹنگاں تے اک کھلا پاجاما لپٹیا ہویا سی سر تے اس نے اک فوجی ٹوپی ترچھے انداز وچّ پہن رکھی سی۔ پیراں وچّ بوٹ وغیرہ کچھ بھی نہیں سی۔
میں کپڑے تاں پہنے ہوئے سی مگر ننگے پیر سی۔
اسیں چلدے رہے…. ساڈے چارے طرف اسیم میدان سی جس وچّ گھاہ اگّ رہا سی ،تے ایہہ گرمیاں دے نیلے آسمان دے گمبد تھلے اک وڈی گول چپٹی کالی پرانت ورگا لگّ رہا سی اتے کچا ریتلا رستہ دور تکّ وچھائی اک چوڑی پٹی ورگا سی اتے ایہدی تپدی ریت ساڈے پیراں نوں لوہ رہی سی تے ودھدے گئے…. کتے کتے تازہ کٹی ہوئی مکی دی فصل دے نشان بھی وکھائی دے رہے سن، جو سپاہی دیاں نہ منیاں ہوئیاں گلھاں دے مانند سی۔
اوہ کجھ زیادہ ہی بھرڑائی آواز وچّ گیت گان وچّ مصروف تریا جا رہا سی۔
“ مبارک اے مبارک مویاں دی جاگ
ساڈی سلام! اسیں تیرے گیت گائیے...”
پھوز دی ملازمت دوران اوہ گرجے وچّ ڈیکن دے طور تے سیوا وی کردا رہا سی اس لئی لازمی طور تے اسنوں بے شمار مذہبی گیت زبانی یاد سی۔ اتے ساڈے کول گفتگو دوران اکثر اس قسم دی جانکاری دا بیجا تذکرہ بھی کریا کردا سی۔
ہن ساڈے سامھنے دمیل تے دھندلیاں جہیاں لکیراں نمودار ہو رہیاں سن جنہاں دا رنگ بنفشی توں حلقہ زرد ہندا جا رہا سی۔
“ایہہ کریمیا دیاں پہاڑیاں ہن”،’ودیارتھی’ نے اپنی ٹٹی پھٹی آواز وچّ کیہا۔
“پہاڑیاں معلوم ہندیاں ہن ۔”سپاہی نے طنزیہ لہجے وچّ اس نوں کیہا، “بہت تیز نظر ہے تیری ، ایہہ تاں بدل ہن، محض بدل! اتے بدل بھی انوکھے رنگ دے، جویں دہیں وچّ چورے ہوئے پھلاں دا رنگ ہندا ہے!”
“آہ، کاش ایہہ واقعی ایہو جیہا مربع ہندے!!” اس تشبیہ نے میری بھکھ نوں چمکاؤن دا کم کیتا۔
“خدا دی قسم!” سپاہی نے جھلا کے کیہا، “ کاش ! سانوں کوئی انسان مل جائے!…. مگر اتھے تاں کسے دا نامو نشان تکّ بھی نہیں، معلوم ہندا ہے کہ سانوں بھی جنگلی رچھّ دی طرحاں اپنے پنجے چوس کے گزارا کرنا پئیگا!
“میں پہلے ہی کیہا سی کہ سانوں آبادی دا رکھ کرنا چاہیداہے،” ‘ودیارتھی’ نے اپدیشک لہجے وچّ کیہا۔
“توں کیہا سی!…. ایہہ تیرا ہی حق سی، تعلیم یافتہ جو ٹھہریا توں !…. مگر کتھے ہن اوہ آباد ستھان جنہاں دا توں ذکر کر رہا ہیں،” سپاہی ‘ودیارتھی’ تے برس پیا۔
‘ودیارتھی’ نے جواب وچّ اپنے ہوٹھ چباؤنے شروع کر دتے۔ اتے خاموش ہو گیا۔
سورج چھپّ رہا سی۔ بدل رنگارنگ دے لباس بدل رہے سن۔ شورے اتے مٹی دی خوشبو نے ساڈی بھکھ نوں ہور وی تکھا کر دتا۔ انتڑیاں ہائے بو کر رہیاں سن ۔ اتے اک ناخوشگوار جہی لہر بدن وچّ دوڑ رہی سی۔ منہ اتے ہلک خشک ہو گیا سی، دماغ سخت پریشانی وچّ گرفتار سی۔ سر چکراؤن لگا اتے عجیب قسم دے سیاح دھبے اکھاں دے سامھنے ناچ کرن لگے۔ ایہہ دھبے کدے گوشت دیاں بھنیاں ہوئیاں بوٹیاں دی اتے کدے روٹیاں دی شکل اختیار کر لیندے …. اوہناں دی یاد تازہ ہو گئی اتے کلپنا نے اوہناں دیاں شکلاں نال اوہناں دیاں کھاش مہکاں وی چپکا دتیاں سن اتے ایہہ اصل معلوم ہون لگیاں سن ۔ اتے ایسا محسوس ہون لگا جویں کوئی پیٹ وچّ خنجر چلا رہا ہووے ۔ لیکن پھر وی اسیں اپنے انوبھواں دا حلیہ اک دوجے نال سانجھا کردے ہوئے اتے بھیڈاں بکریاں دے نشان دیکھن اتے آرمینیا دی منڈی لئی جا رہے کسے پھلاں نال لدے ہوئے چھکڑے دے پہیاں دی آواز سنن دی طلب وچّ ادھر ادھر نگاہ دوڑاؤندے ہوئے اگے چلدے رہے…. مگر میدان خاموش اتے سنسان سی۔
اس ابھاگے دن توں پیشتر شام نوں اسیں سبھ نے صرف دو سیر رائی دی روٹی اتے پنج تربوز کھادھے سی، اس توں بعد سانوں کوئی چالی میل دے قریب چلنا پیا سی۔ خرچ آمدن دی نسبت زیادہ ہون کرکے اسیں پیریکوپ دی مارکیٹ وچّ سوں گئے سی کہ سانوں بھکھ نے آ جگایا۔
‘ودیارتھی’ نے سانوں کیہا سی کہ رات نوں سونن دی بجائے اپنا ‘کم’ کرنا چاہیدا اتے رہی دوسری بات کہ کسے دی ملکیت تے ڈاکہ مارنا، سو اوہ ساؤُ سماج دے اصولاں دے خلاف ہے،اس لئی وچّ اس دے متئلک میں کچھ کہنا ٹھیک نہیں سمجھدا ۔میری خواہش سچو سچ کہن دی ہے۔پر وحشی بننا میرے ہتّ وچّ نہیں ہے ۔ مینوں اچھی طرحاں معلوم ہے کہ ساڈے اج دے اتی وکست زمانے وچّ لوک بہت شائستہ اتے نرم دل ہندے جا رہے ہن ؛اتھوں تکّ کہ اگر کسے نے گوانڈھی دا گلا بھی کٹنا ہووے تاں موقعے دی نزاکت دیکھ کے ایہہ کم بھی نہایت سلیقے نال کیتا جاندا ہے۔ میرے اپنے گلے دے تجربے نے اخلاق اتے تہذیب دے اس وکاس نوں میرے سامھنے وازہ طور تے ظاہر کر دتا ہے۔ اتے میں قطعی طور تے کہہ سکدا ہاں کہ دنیا دی ہر شے ترقی کردی ہے اتے اپنے توڑ تکّ پجدی ہے …. شراب خانیاں ، عصمت فروشی دیاں دوکاناں اتے جیلکھانیاں دی تعداد وچّ سالانہ اضافہ اس ترقی نوں بخوبی ظاہر کردے ہن۔
سو اس طرحاں اسیں اپنا منہ وچلا بھکھ دا تھکّ نگلدے اتے آپس وچّ دوستانہ گفتگو کردے ہوئے، تاں کہ کسے حیلے ساڈے پیٹ دا دکھ گھٹّ جائے، اس سنسان میدان وچّ ودھدے گئے؛دل وچّ اک دھندلی جہی امید لئی ہوئے چھپدے سورج دی سرخ لالی وچّ چلدے گئے!
ساڈے سامھنے سورج اوہناں بدلاں دے پچھے جنہاں تے اس دیاں کرناں زر نگاری دا کم کر رہیاں سن، چھپ رہا سی۔ جد کہ ساڈے مگر اتے دونوں طرف رات دی سیاہی دمیل دے کھیتر نوں تنگ کردی ہوئی پھیل رہی سی۔
“اگّ جلاؤن دے لئی کچھ بالن تاں اکٹھا کرو،” سپاہی نے اچانک زمین توں لکڑی دا اک ٹکڑا اٹھاؤندے ہوئے کیہا۔“لگدا ہے سانوں اج دی رات میدان ہی وچّ کٹنی پئیگی…. دھند خوب پئیگی، خشک گوبر اتے رکھاں دیاں ٹہنیاں دھونی دے لئی ٹھیک رہنگیاں؟”
اسیں سڑک دے دونوں طرف بکھر گئے اتے سکھی گھاہ اتے ہر چیز جو مل سکدی سی اکٹھی کرنی شروع کر دتی ۔ ہر مرتبہ جدوں سانوں زمین تے جھکنا پیندا ساڈے بدن وچّ اک عجیب خواہش پیدا ہندی کہ زمین تے گر پئیے اتے مٹی کھان دے لئی خاموش لیٹ جائیے …. سیاح اتے چیکنی مٹی کھاندے رہیئے۔ اینا رجّ کے کہ ہور کچھ نہ کھا سکیئے اتے پھر اسے حالت وچّ سوں جائیے چاہے ایہہ نیند سدیوی نیند ہی کیوں نہ ہووے ، لیکن اس توں پہلاں کچھ کھائیے ضرور…. کوئی وی غذا، کوئی گرم گرم کھانا ہلک توں اتر کے تلملاؤندے اتے بھکھے پیٹ وچّ پہنچ جائے…. اس مہدے وچّ جو کسے وی چیز نوں ہضم کرن دی خواہش وچّ بے تاب ہویا جا رہا سی۔
“کاش سانوں کوئی جڑ ہی مل جاندی،” سپاہی نے آہ بھر کے کیہا ۔ “ایسیاں جڑاں وی تاں ہندیاں ہن جو غذا دا کم دے سکدیاں ہن…. جنہاں نوں اسیں کھا سکدے ہاں !”
مگر اس سیاح اتے واہی ہوئی زمین وچّ جڑاں دا نامو نشان تکّ نہیں سی…. اجے دکھنی ملکاں دی رات تیزی نال دمیل تے غلبہ حاصل کر رہی سی۔ سورج دیاں آخری کرناں اجے غائب ہی ہوئیاں سن کہ گوڑے نیلے آسمان وچّ تارے چمکن لگے۔ آہستہ آہستہ رات دی سیاہی وشال میدان دے وستھار نوں اپنے کلاوے وچّ لیندی ہوئی ودھدی گئی۔
“ بھائیؤ ، ..شاید اوہ ..اک آدمی لٹیا ہویا ہے!” ساڈے کھبے پاسے توں ‘ودیارتھی’ نے سپاہی نوں آہستگی دے لہجے وچّ کیہا۔
“آدمی!” سپاہی نے حیرت زدا ہو کے دریافت کیتی۔“آخر اوہ اتھے کیوں لیٹ رہا ہے؟”
“جاؤ’ اس توں خود دریافت کر لؤ …. اس دے پاس کھان دے لئی کچھ نہ کچھ ضرور ہوئےگا۔تاں ہی تاں اس طرحاں میدان وچّ پیا ہے۔”‘ودیارتھی’ نے جواب دتا۔
سپاہی تھو کرن دے بعد درڑتا نال بولیا،‘‘تاں چلو ،آؤ اس دے پاس چلیئے۔”
صرف ‘ودیارتھی’ دیاں تیز نگاہاں ہی تاریکی وچّ سڑک دی دوسری طرف کوئی سو گز دے فاصلے تے اک آدمی نوں جو سیاح ڈھیر دی صورتَ وچّ پیا سی پہچان سکدیاں سن۔ اسیں واہی ہوئی زمین وچّ مٹی دے ڈلیاں تے تیزی نال قدم پٹدے ہوئے اس دی طرف ودھے ۔کھانا حاصل کرن دی اس نویں امید نے ساڈی بھکھ نوں ہور وی ودھیرے تیز کر دتا سی۔ اسیں اس دے بالکل قریب پہنچ گئے۔ مگر اوہ بے حرکت پیا سی۔
“شاید ایہہ انسان نہیں ہے،” سپاہی نے ساڈے سبھ دے خیالاں دی ترجمانی کردے ہوئے مایوس انداز وچّ کیہا۔ مگر فوراً ساڈے اندیشے غلط ثابت ہو گئے کیونکہ اس ڈھیر وچّ جو زمین تے پیا سی اک جمبش ہوئی اتے اس نے اٹھنا چاہیا۔ اجے اسیں دیکھیا کہ اوہ واقعی انسان ہے جو گوڈیاں بھار بیٹھا ہے اتے ساڈے ولّ ہتھ ودھا رہا ہے۔
“میرے نزدیک نہ آؤنا ورنہ میں گولی چلادونگا،” اسیں اس نوں بھدی اتے لرزاں آواز وچّ ایہہ کہندے سنیا ۔ اس دے نال ہی فضا وچّ گولی چلن دی تیز آواز گونجی۔
اسیں یکا یک ٹھہر گئے جویں کسے نے حکم دتا ہووے ۔ کچھ عرصے تکّ اسیں اس نہ خوشگوار خیر مقدم توں ہیرتزدا ہوئے خاموش کھڑے رہے۔
“بدمعاش!” سپاہی نے مائنی خیز انداز وچّ دبویں زبان نال کیہا۔
“ہاں، پستول لئیں سفر کردا ہے…. ایہہ تاں منہ دا نوالا معلوم نہیں ہندا”، ‘ودیارتھی’ نے دانشمندانا لہجے وچّ کیہا۔
“او میاں! ….” ظاہر سی کہ ساڈے ساتھی سپاہی نے ضرور کوئی تدبیر سوچ لئی ہے۔ اس شخص نے کروٹ نہ بدلی اتے پہلے دی طرحاں خاموش رہا۔
“اے میاں”، دیکھو اسیں تیننوں بالکل نقصان نہ پہنچاوانگے۔ بسّ سانوں کچھ کھان دے لئی دے دے۔ تہاڈے پاس روٹی وغیرہ ضرور ہوویگی، بھائی سانوں کچھ کھان دے لئی دے دے ۔ مسیح دا واسطہ ای …. لعنت …. شیطان دی مار !’ ‘آخری الفاز سپاہی نے اپنی داڑھی دے اندر منہ کر کے ملکڑے جہے کہے…. اوہ شخص خاموش رہا۔
“کی سن وی رہا ہیں کہ نہیں؟” سپاہی نے بیچارگی اتے غصے وچّ کمبدے ہوئے پھر منت کیتی، “سانوں کچھ دے دے …. پھینک ہی دے ، اسیں تیرے نزدیک نہیں آوانگے!”
“اچھا،ٹھیک ہے ،” اس نے تنّ لفظی جواب دتا۔
اگر اس نے سانوں دلی خلوص نال میرے عزیز بھائی کہہ کے پکاریا ہندا اتے تنّ لفظاں وچّ جذبات دی تمام پوترتا وی بھر دتی ہندی ۔تاں وی اوہنے ساڈے تے اس قدر اثر انداز نہیں سی ہونا جتنا ایہہ غیر رسمی، رکھے اتے خشک “اچھا،ٹھیک ہے ” اثر انداز ہویا۔
“نیک آدمی، ساڈے توں خوفزدا متّ ہو”، سپاہی نے اپنے چہرے تے مسکراہٹ نال دھنوادی لہجہ دھارن کردے ہوئے کیہا۔ حالانکہ اوہ شخص تاریکی وچّ پنجاہ قدم دے فاصلے تے بیٹھا ہویا اس دے اس مسکراہٹ نوں نہیں دیکھ سکدا سی۔ “ اسیں امن پسند بھلے لوک ہاں۔ روس توں کاؤبن جا رہے ہاں ۔ ساڈا سبھ روپیہ رستے وچّ خرچ ہو گیا ہے۔ اسیں سبھ کھا پی بیٹھے ہاں ۔ اج ساڈا فاقے دا دوسرا دن گزر رہا ہے!”
“لؤ، بچو،” ساڈے مہربان نے ہوا وچّ اپنا ہتھ بلند کردے ہوئے کیہا۔ اتے نال ہی اک سیاح جہی چیز واہی ہوئی زمین تے ساڈے نزدیک ہی آ گری۔’ودیارتھی’ اس نوں بچن دے لئی لپکیا۔
“لؤ ہور پکڑو…. ایہہ ہور رہی…. تے بسّ ہن میرے پاس ختم ہو چکی ہے”۔
جدوں ‘ودیارتھی’ نے اوہناں عجیبو غریب تحفیاں نوں اکتر کیتا تاں معلوم ہویا کہ اوہ سیاح روٹی دے چند خشک ٹکڑے سن جنہاں دا کلّ وزن کوئی دو سیر دے قریب ہوئےگا۔ ایہہ مٹی نال لتّ پت ہو رہے سن۔مگر ایہہ بات ساڈے لئی کوئی اہمیت نہیں رکھدی سی…. بیہی خشک روٹی عموماً ودھیرے تسکیندیہ ہویا کردی ہے۔ اس لئی کہ اس وچّ تازہ روٹی دی نسبت نمی کم ہندی ہے۔
“ایہہ لے توں ..اتے ایہہ لے توں اتے… ایہہ میرے لئی”، سپاہی نے بڑی احتیاط نال سبھ نوں روٹی دا حصہ دندے ہوئے کیہا….“مگر اجے حصے برابر نہیں ہوئے۔ اس لئی پروفیسر ساہبمینوں آپ دے ٹکڑے وچوں کچھ حصہ کٹنا پئیگا ورنہ ایہہ دوسرے دے حق وچّ سراسر ناانصافی ہوویگی!”
‘ودیارتھی’ نوں مجبوراً اپنے حصے وچوں اک ٹکڑا دینا پیا۔ جو وزن وچّ اک اونس دے دسویں حصے دے برابر سی۔
میں اپنا ٹکڑا منہ وچّ پا لیا ۔ اتے آہستہ آہستہ چباؤنا شروع کیتا نال ہی میں اپنے جباڑیاں دی قدرتی حرکت روکن دا فضول یتن کر رہا سی جو اس وقت پتھراں نوں وی چباؤن دے لئی تیار سی۔مینوں اپنے گلے وچّ اک گھٹویں حرکت دے احساس اتے اس نوں چھوٹیاں چھوٹیاں گھٹاں نال آہستہ آہستہ رفع کرن دی کوشش وچّ اک عجیب قسم دی خوشی حاصل ہو رہی سی۔ گرم اتے ناکابلے بیان ذائقیدار ایہہ روٹی دے ٹکڑے گھٹاں باٹی ہلک وچوں اتر کے پیٹ دی بھٹھی وچّ پہنچدے ہی خون اتے گوشت وچّ تبدیل ہندے معلوم ہندے سی۔
میرا دل اک ایسی ناکابلے بیان اتے حیات بخش خوشی نال مخمور سی جو اس روٹی دی نسبت دے لحاظ توں کتے ودھیرے سی۔ میں فاقہ کشی دی تکلیف دے ایام نوں بالکل بھلّ گیا۔ اس دے علاوہ میرے ذہن وچّ اپنے دوستاں دی یاد وی بھلّ گئی کیونجو میں اوہناں گدگدے خیالاں وچّ غرق سی جو اس وقت میرے دل وچّ پیدا ہو رہے سن۔
لیکن جدوں میں اپنی ہتھیلی توں روٹی دا آخری ٹکڑا منہ وچّ پایا تاں میں محسوس کیتا کہ میری بھکھ ہور وی تیز ہو گئی ہے۔
“اس آدمی دے پاس ہور کچھ بھی ضرور ہوئےگا…. مار پئے اس کتے نوں !” سپاہی نے جو زمین تے بیٹھا اپنے پیٹ تے ہتھ پھیر رہا سی کیہا۔
“ضرور ہوئےگا…. روٹی وچوں گوشت دی بو آ رہی سی”، ‘ودیارتھی’ نے جواب دتا اتے پھر نال ہی دبی زبان وچّ کیہا، “کاش اس دے پاس پستول نہ ہندا ورنہ….”
“مگر ایہہ ہے کون؟”
“ظاہر ہے کہ ساڈے ورگا کوئی بھلا مانس ہوئےگا”۔
“ کتا!” سپاہی نے فیصلہ سنا دتا۔
اسیں سبھ اک دوسرے دے بالکل قریب بیٹھے اپنے رحم دی طرف ترچھیاں نگاہاں نال دیکھ رہے ساں، جو پستول ہتھ وچّ لئی خاموش بیٹھا سی۔ اس دی طرف توں کسے قسم دی آواز سانوں سنائی نہ دے رہی سی۔
رات دیاں تاریک طاقتاں رہی صحیح روشنی تے غالب ہو گئیاں۔ میدان تے قبراں ورگی خاموشی تاری سی۔ اس مردیہانی وچّ اسیں اک دوسرے دے ساہاں دی آواز بخوبی سن سکدے سی۔ کدے کدے بجو دی درد وچّ ڈبی ہوئی چیخ سنائی دندی سی۔ ستارے، آسمان دے چمن دے زندہ پھل، ساڈے سراں دے اتے چمک رہے سن…. ساڈی اس وقت صرف اک خواہش سی کہ کچھ کھائیے !
میں فخر دے نال کہندا ہاں کہ اس رات میری حالت میرے اتفاقیہ رفیقاں توں نہ تاں بری سی اتے نہ اچھی۔ آخردار میں ایہہ تزویز پیش کیتی : سانوں اٹھ کے اس شخص دے پاس جانا چاہیدا ہے مگر بغیر کوئی نقصان پہنچائے اس توں کھانے دا سامان لے لینا چاہیدا ہے۔ اگر اوہ فائر کردا ہے تاں کر لوے ! اوہ ودھ توں ودھ ساڈے وچوں صرف اک نوں نشانہ بنا لویگا،جو اینا سوکھا نہیں اتے اگر فرض کرو محال اس دی گولی کسے اک نوں لگّ بھی گئی تاں عموماً پستول دا چھرا مہلک زخم نہیں کردا۔
تاں چلو پھر سپاہی نے چھال مار کھڑے ہندے ہوئے کیہا۔ ‘ودیارتھی’ کوشش دے باو جود بڑے آرام نال اٹھیا۔ اسیں دوڑ کے اس شخص دی جانب ودھے ۔ ‘ودیارتھی’ ساڈے پچھے آ رہا سی۔
“ آ جا بیلیا،” سپاہی نے کڑک کے پکاریا۔
ساڈا ساہمنا اک دبویں گنگناہٹ نال ہویا۔ پھر نال ہی …. لبلبی دبن دی آواز گونجی اتے شوہلا بلند ہویا۔ اتے گولی ساڈے کناں دے کولوں گونجدی ہوئی گزر گئی۔
“نشانہ خطا گیا”، سپاہی خوشی دے مارے کوک اٹھیا اتے اک ہی جھپٹ وچّ اس نوں جا دبوچیا۔ “ٹھہر اوئے شیطان، ہنے چکھا دنا تینوں مزہ….”
‘ودیارتھی’ اس دے تھیلے دی طرف لپکیا مگر اوہ شیطان اک دم پٹھّ دے بھار زمین تے لیٹ گیا ۔اتے ہتھ پھیلا کے ہؤنکنا شروع کر دتا۔
“اوئے ، کی ہو گیا تینوں ؟” سپاہی نے حیران ہندے ہوئے کیہا،“او….اوئے …. کچھ سن رہا ہیں کہ نہیں؟…. کتے توں اپنے آپ نوں گولی تاں نہیں مار لئی ؟”
“ایہہ رہا گوشت، ٹکیاں اتے روٹی…. کافی مقدار ہے بھائیؤ ”، ‘ودیارتھی’ نے خوش ہو کے بلند آواز وچّ کیہا۔
“تاں جا مر پرھاں ، جہنم وچّ جا، آؤ دوستو،آپاں کھانا کھائیے ” سپاہی چلایا
میں اس شخص دے ہتھوں پستول لے لئی۔ ہن اس نے کراہنا بند کر دتا سی اتے خاموش پیا سی۔ پستول وچّ صرف اک کارتوس ہور باقی سی۔
اسیں ہن پھر خاموشی نال کھانے وچّ مصروف سی۔ اتے اوہ شخص بے حس پیا سی۔ اس وقت اسیں اس دی موجودگی توں بالکل غافل سی۔
“بھائیؤ ، کی تسیں ایہہ سبھ کچھ واقعی اس روٹی دے لئی کیتا ہے؟” اک لرزاں اتے پھٹی ہوئی بھدی آواز نے یکلخت سانوں کیہا۔ اسیں چونک پئے ‘ودیارتھی’ کھنگھدا ہویا زمین دی طرف جھک گیا۔ سپاہی نے اپنے منہ دی برکی نگلدے ہوئے اس شخص نوں لعنتاں پاؤنیاں شروع کر دتیاں :
“اوئے، کتے دی جات …. خدا کرے تیرا بدن خشک لکڑی دی بلھک وانگ فٹّ فٹّ جاوے ۔ کی توں ایہہ خیال کردا سی کہ اسیں تیری کھلّ ادھیڑنا چاہندے ہاں ؟ تیری چمڑی ساڈے کس کم دی…. بد دماغ ، پاجی، کمینے!…. پستول لئی لوکاں تے گولیاں چلاؤندا ہے…. شیطان کتے دا!”
سپاہی اس دوران نال نال کھائی وی جا رہا سی جس دی وجہ اس دیاں گالاں دا پورا زور شور بہت حد تکّ دب گیا سی۔
“ٹھہر جا اسیں کھانا کھان دے بعد تیرے نال نپٹ لانگے!” ‘ودیارتھی’ نے اس نوں دھمکایا۔
اس تے سسکیاں اتے آہو زاری دی آواز رات دے سکون وچّ پھیل گئی تے اسیں ڈر گئے۔
“بھائیؤ ، مینوں معلوم نہیں سی۔ میں ڈر گیا سی۔ سو میں فائر کر دتا۔ میں نیو ایتھن توں سمانسک جا رہا ہاں…. آہ میرے خدا! جیوں ہی آفتاب غروب ہون لگدا ہے، مینوں بخار چڑھ جاندا ہے…. میری بد بختی! اس بخار دا علاج کراؤن دی خاتر ہی میں ایتھن نوں خیر بعد کیہا سی…. میں اتھے بڑھئی دا کم کردا سی…. میں بڑھئی ہاں…. میری اک بیوی اتے دو چھوٹیاں چھوٹیاں بچیاں ہن جنہاں توں جدا ہوئے مینوں …. قریب قریب چار سال گزر چکے ہن….بھائیؤ، تسیں سبھ کچھ کھا لؤ…. ۔”
“کوئی فکر نہ کر ، اسیں تیرے کہنے دے بغیر ہی سبھ کچھ کھا لوانگے”، ‘ودیارتھی’ نے اس نوں کیہا۔
“آہ ! میرے پروردگار! اگر مینوں معلوم ہندا کہ تسیں لوک امن پسند اتے رحم دل ہو تاں میں کدے گولی نہ چلاؤندا…. جو کچھ ہویا اس دا ذمہ دار ایہہ سٹیپی دا میدان ہے اتے پھر تاریکی وچّ سجھ کی سکدا ہے…. مینوں معاف کر دیؤ’ بھائیؤ’ میری خطا معاف کر دیؤ!اوہ بول رہا سی اتے نال رو بھی رہا سی۔ اس دی رونی آواز لرزاں اتے دہشت آفریں سی۔
“بسّ بسّ اجے بوک نہ ”، سپاہی نے حقارت نال کیہا۔
“اس دے پاس کچھ نقدی بھی ضروری ہوویگی!” ‘ودیارتھی’ نے قیافہ لگایا
سپاہی نے اپنیاں اکھاں نیم بند کر لئیاں ۔ ‘ودیارتھی’ دی طرف دیکھیا اتے مسکراؤندے ہوئے کیہا، “توں تاں نجومی ہیں …. چلو، اجے اگّ جلا کے سوں رہیئے !”
“اتے اس نوں اتھے ہی پیا رہن دئیے ؟” ‘ودیارتھی’ نے سپاہی نوں پچھیا۔
“جہنم ‘چ جائے…. کی اسیں اس نوں بھنّ کھائیے ؟”
“ہے تاں اسے دا حقدار !” ‘ودیارتھی’ نے اپنا لما پتلا سر ہلایا
اسیں اپنا اکٹھا کیتا ہویا بالن، جو بڑھئی دی دھمکی نال ساڈے ہتھاں وچوں گر پیا سی۔ اٹھاؤن دے لئی روانہ ہوئے۔ لکڑیاں نوں جمع کرن دے فوراً بعد اسیں اگّ جلا کے اس دے نزدیک بیٹھے ہوئے سی۔ اگّ خاموش اتے تے سکون رات وچّ ساڈے آسپاس دی کچھ جگہ نوں روشن کردی ہوئی آہستہ آہستہ سلگ رہی سی۔ ساڈے تے نیند تاری ہو رہی سی۔ مگر اس دے باو جود اسیں اک دفعہ ہور کچھ کھان دے لئی تیار سی۔
“بھائیؤ ”، بڑھئی نے کیہا اوہ ساتھوں کوئی تنّ قدم دے فاصلے تے لٹیا سی کدے کدے اس دی گنگناہٹ توں معلوم ہندا سی کہ اوہ اپنے آپ نال گلاں کر رہا ہے۔
“کیوں’ کی ہے؟” سپاہی نے کرخت لہجے وچّ اس توں پچھیا ۔
“کی میں تہاڈے پاس اگّ سیکن دے لئی آ سکدا ہاں؟…. مینوں اپنی موت اکھاں دے سامھنے نظر آ رہی سی…. میرے جوڑ جوڑ وچّ شدت دا درد ہے…. آہ، خدا! میں کدے گھر نہ پہنچ سکونگا!”
ادھر سرک آؤ ‘ودیارتھی’ نے اس نوں ازازت دے دتی۔
بڑھئی آہستہ آہستہ رینگدا ہویا اگّ دے پاس آ گیا ۔اوہ اس انداز نال اپنے بدن نوں حرکت دے رہا سی کہ معلوم ہندا سی اس نوں اپنے انگاں دے ٹٹن دا خدشہ ہے اوہ دراز قد مگر بہت نتانا سی۔ اس دا ہر انگ کمزور سی۔ اتے اس دیاں دھندلیاں اکھاں وچوں درد پیڑ دے آثار صاف سن جو اس نوں اندر ہی اندر کھائی جا رہا سی ۔ اس دا لمکیا ہویا چہرہ ساڈے علاؤ دی روشنی وچّ لاش ورگا زرد، مٹیالا اتے ہیبتناک نظر آؤندا سی۔ اس دا تمام جسم کمب رہا سی۔ ایہہ درش ساڈے دل وچّ نفرت آمیز ہمدردی دے جذبات پیدا کر رہا سی۔ ہڈل ہتھاں نوں اگّ دی جانب ودھا کے اوہناں نوں آپس وچّ رگڑدے وقت اس دیاں انگلیاں دے جوڑ چٹخ رہے سن۔ قصہ مختصر اس دی طرف اکھ اٹھا کے نہیں دیکھیا جا سکدا سی۔
تسیں ایسی حالت میں پیدل سفر کیوں اختیار کیتا ….ہائے،کنجوسی!سپاہی نے اس توں دریافت کیتی ۔
“اوہناں نے مینوں منع کیتا سی…. کہ سمندر دے رستے نہ جاواں ، صلاحَ دتی سی، کہ خشکی دے رستے کریمیا ہندا جاواں …. مگر بھائیؤ ، میں اپنا سفر ہن جاری نہیں رکھ سکدا…. میں مر رہا ہاں…. میں اس میدان وچّ تنّ تنہا مر جاؤنگا پرندے میری لاش نوں نوچ لینگے…. کسے نوں خبر تکّ نہ ہوویگی…. میری بیوی اتے میری لڑکیاں میری اڈیک کرنگیاں…. میں اوہناں نوں خط لکھ چکا ہاں…. اس میدان وچّ بارش میری ہڈیاں بہا کے لے جائیگی…. آہ میرے پروردگار!…. میرے پروردگار!!”
اس دی آواز کسے زخمی بھیڑیئے دی دردناک چیخ پکار دے مانند سی۔
“آہ، شیطان ”، سپاہی نے چھال مار کے کھڑے ہندے ہوئے کیہا۔ “ایہہ بکّ بکّ کس لئی لگا رکھی ہے توں ۔ کی توں سانوں اک لمحہ چین بھی لین دئینگا یا نہیں …. مرنا چاہندا ہیں تاں مر جا مگر خدا دے لئی ذرا خاموش رہِ…. تیری ضرورت بھی کس نوں ہے؟….ہن خاموش ہی رہنا۔”
“سر تے اک دھول نہیں جما دندے !”‘ودیارتھی’ نے سپاہی نوں صلاحَ دندے ہوئے کیہا۔
“ چلو ہن سوں جائیے”،میں کیہا ”اتے رہی تیری گلّ ! اگر اگّ سیکنا چاہندا ہیں تاں خدا دے لئی زبان منہ وچّ ہی رکھنا۔”
“ سوں رہے ہو؟” سپاہی نے بڑھئی توں غصے وچّ دریافت کیتی ۔ ایہہ خیال دماغ وچوں کڈھ دے کہ اسیں تیرے تے ترس کھا کے تیری تیمارداری کراںگے۔ اس لئی کہ تسیں سانوں روٹی دا ٹکڑا دتا سی اتے ساڈے تے فائر کیتا سی۔ توں تاں پورا شیطان ہیں …. کوئی ہور وی ایہی کردا ۔
سپاہی نے ہور کچھ نہ کیہا اتے اپنے آپ نوں زمین تے دراز کر دتا۔ ‘ودیارتھی’ پہلے ہی لٹیا ہویا سی۔ میں بھی لٹ گیا۔ خوفزدا بڑھئی جسم نوں سنگوڑدے ہوئے علاؤ دی طرف ودھیا ۔ اتے اگّ دی طرف ٹکٹکی بنھ کے دیکھن لگا۔ میں اس دے سجے پاسے لٹیا اس دی دند کریچن دی آواز سن رہا سی۔ ‘ودیارتھی’ اس دے کھبے پاسے پنڈ جہی بنیا پیا سی اتے پیندے ہی سوں گیا سی۔
سپاہی اپنے سر نوں ہتھاں دا سہارا دئیں آسمان نوں تکّ رہا سی۔
“کنی سہاونی رات ہے، کس قدر ستارے چمک رہے ہن”،تھوڑے عرصے دے بعد اوہ مینوں مخاطب ہو کہن لگا، “دیکھو اک لحاف دی طرحاں معلوم ہندا ہے…. جہانگردی دی اس زندگی نوں میں واقعی پسند کردا ہاں…. چاہے ایسی زندگی وچّ کی وار سردی دی شدت اتے فاقہ کشی برداشت کرنا پیندی ہے ۔ مگر آزادی تاں ہے…. تہاڈا کوئی مالک نہیں اپنے آپ دے تسیں خود مالک ہو…. اگر اپنا سر بھی بھننا چاہو تاں تہانوں کوئی روکن والا نہیں…. ایہہ زندگی خوشگوار ہے!…. تینوں پتہ ای اے فاقہ کشی نے میری طبیعت نوں بگاڑ دتا سی تے میرا برا حالَ سی …. مگر ہن میں اتھے لٹیا آسمان دی طرف دیکھ رہا ہاں۔ ستارے جھلملا رہے ہن۔ جویں اوہ مینوں کہنا چاہندے ہون ، ‘لیکونتن، پرواہ نہ کر، جا، آوارگی کردا رہِ رجّ کے جہان بھر …. مگر خیال رہے کسے دی غلامی قبول نہ کرنا….’ دل کس قدر مخمور ہے!…. میاں بڑھئی کویں ،تیرا کی حالَ ہے….کہ نام ہے تیرا ..، بھئی خفا متّ ہونا سانوں۔ اگر اسیں تیری روٹی خالی ہے تاں کی گناہ ہے ؟ تیرے پاس کچھ کھان نوں سی اتے اسیں بھکھے سی لوہڑے دے ، سو اسیں ایہہ کھا لئی …. مگر توں بہت خطرناک آدمی ہیں ۔ توں ساڈے تے گولی چلائی سی….تیری اس حرکت نے مینوں سخت غصے کر دتا سی اتے اگر توں خود بخد زمین تے نہ گر پیندا تاں میں تیننوں اس گستاخی دا مزہ چکھا دندا …. روٹی دا افسوس نہ کر۔ پیریکوپ پہنچ کے توں کھانا خرید سکدا ہیں …. مینوں معلوم ہے کہ تیرے پاس نقدی ضرور موجود ہے…. کدوں توں بخار آ رہا ہے تینوں؟”
اک عرصے تکّ سپاہی دی بھدی اتے کرخت آواز اتے بڑھئی دی لرزاں گنگناہٹ میرے کناں وچّ گونجدی رہی۔ رات…. جو ہن کاجل دی طرحاں سیاح سی، زمین تے اپنی پوری کالکھ دے نال تھلے اتر رہی سی۔ میرے سینے نوں فضا دی بھنی بھنی خوشبو انند بخش رہی سی۔ اگّ دی ہلکی روشنی اتے اس دی گرمی جان بخش سی…. میری اکھاں بند ہو گئیاں ۔
“اٹھو، جلدی کرو …. چلو چلیئے!”
میں گھبرا کے اٹھیا اتے سپاہی دی مدد نال جو مینوں باہوں فڑ کے زور زور نال جھنجوڑ رہا سی فوراً کھڑھا ہو گیا ۔
“چلو،ہن تیزی نال قدم ودھاؤ !” اس دے چہرے توں گھبراہٹ تے چنتا جھلکدی سی ۔ میں اپنے گرد نگاہ دوڑائی۔ سورج چڑھ رہا سی اتے اس دی اک گلابی کرن بڑھئی دے اہلّ اتے مردہ چہرے تے پے رہی سی…. اس دا منہ کھلا سی، اس دیاں اکھاں جو باہر نوں ابھریاں ہوئیاں سن بے نور اتے دہشتزدا صورتَ وچّ آسمان دی طرف دیکھ رہیاں سن اس دا کڑتا چھاتی والی تھاں توں پھٹیا ہویا سی۔ اتے اوہ اک غیر فطری انداز وچّ زمین تے لڑکیا پیا سی۔‘ودیارتھی’ دا کوئی نامو نشان نہیں سی ۔
“بہت دیکھ چکے، چلو ہن ، میں کہندا ہاں ہن چلو!” سپاہی نے مینوں باہوں دھوہ کے چلن نوں کیہا۔
“ کی ایہہ مر چکا ہے؟” میں صبح دی نہ خوشگوار تازگی اتے سردی نال ٹھٹھردے ہوئے اس نوں پچھیا ۔
“ہاں، مر چکا ہے، اگر تہاڈا گلا گھٹ دتا جاندا تاں یقیناً تسیں بھی مر جاندے ۔”
“ تاں کی، ایہہ…. ایہہ ‘ودیارتھی’ نے تاں نہیں کیتا؟” میں کوک اٹھیا ۔
اس دے سوا ہور کون ہو سکدا ہے؟ کی تسیں جاں میں اس نوں ماریا ہے پھر؟….ایہہ ہے پڑھے لکھیاں دا حالَ…. اس نے اس نوں بڑی چالاکی نال پر بلا دتا ہے اتے اپنے دوستاں نوں آفت وچّ پھسا کے چلدا بنیا ہے۔ اگر مینوں معلوم ہندا کہ اوہ ایسا غدار ثابت ہوئےگا۔ تاں کلّ ہی میں اک ہی ضرب نال اس دا کم تمام کر دتا ہندا…. پڑپڑی تے اک گھسنّ جڑدا اتے دنیا توں اک بد کردار شخص ہمیشہ دے لئی گھٹّ جاندا…. کیوں ہن سمجھے کچھ کہ اس نے کی کر دتا ہے؟ ہن بہتر ایہی ہے کہ اتھوں بھجّ چلیئے، پیشتر اس دے کہ سانوں کوئی اس میدان وچّ دیکھ لوے …. سمجھے کچھ؟ بہت جلد اوہناں نوں بڑھئی دی لاش مل جائیگی، اتے اوہ قاتل دے سراغ وچّ مصروف ہو جانگے۔ اتے ساڈے ورگے آوارہ گرداں نوں فڑ کے طرحاں طرحاں دے سوالات پچھنگے، چاہے میں اتے تسیں بالکل بے گناہ ہی ہاں …. ایہہ ہور مصیبت ہے کہ اس دی پستول میری جیب وچّ پئی ہے۔”
“پھینک دے اس نوں ، پھینک دے !” میں صلاحَ دتی ۔
“پھینک دوں؟” سپاہی نے میری طرف غور نال دیکھدے ہوئے کیہا، “اوہ کیوں؟ ایہہ تاں قیمتی چیز ہے۔ شاید اسیں بچ نکلیئے ! نہیں میں تاں ایہہ ہرگز نہ پھینکونگا…. اس دی قیمت تنّ روبل دے قریب ہوویگی…. ایہہ کون معلوم کر سکدا ہے کہ اس بیچارے دے پاس کوئی ہتھیار وی سی یا نہیں…. اس وچّ اک گولی بھی ہے…. آہ! میں گولی اپنے اس دغاباز دوست دے دماغ وچّ اتارن دے لئی کس قدر بے قرار ہاں!…. خدا معلوم اوہ اس بیچارے دا کتنا روپیہ لے کے بھجیا ہے؟…. لعنت ہووے اس تے!!”
“تے بیچارے بڑھئی دیاں لڑکیاں دا کی حشر ہوئےگا؟” میں سپاہی نوں کیہا۔
لڑکیاں؟…. کس دی لڑکیاں؟ ہاں، بڑھئی دیاں …. کیوں، اوہ جوان ہو جانگیاں ۔ اتے ساڈے نال تاں اوہ شادی کرن توں رہیناں …. اسیں اوہناں دے متئلک کیوں فکر کری چلئے ، بھائی، ہن چلیئے….مگر جائیے کس طرف!”
میں مڑ کے دیکھیا۔ بہت دور اک سیاح پہاڑی دے اتے سورج چمک رہا سی۔
“کی دیکھ رہے ہو کہ اوہ زندہ تاں نہیں ہو گیا۔؟ بے خوف رہو، ہن اوہ اٹھ کے ساڈا پچھا نہیں کرن لگا …. اوہ اپنے کم دا پورا ماہر معلوم ہندا ہے، دیکھو تاں اس نے اس غریب نوں کس طرحاں سرد کیتا ہے…. کیسا شاندار رفیق سی! اس نے ساڈے نال کنا اچھا سلوک کیتا ہے…. آہ! ہن اخلاق روز بروز نگھردا جا رہا ہے لوک بد توں بدتر ہندے جا رہے ہن۔سپاہی نے غمغین لہجے وچّ کیہا۔
خاموش اتے سنسان میدان سورج دی روشنی نال رنگیا سی جو ساڈے آلے دوآلے ، دمیل تے آسمان دی نیلاہٹ دے نال اس دل نواز انداز وچّ رلگڈّ ہو رہی سی کہ اس وقت تمام سیاح کارے اتے کلنکی کم آسمان دے نیلے گمبد دے تھلے میدان دی اس عظیم الشان سادگی اتے وشالتا وچّ بالکل نہ ممکن معلوم ہندے سی۔
“بھائی، مینوں تاں سخت بھکھ لگّ رہی ہے!” میرے ساتھی نے ہتھ نال سگرٹ بناؤندے ہوئے کیہا۔
“مگر سوال ہے کہ اسیں کھاوانگے کی اتے کتھے اتے کدوں کھاوانگے!”
“ایہی تاں حلّ طلب چیز ہے …. اک!”
اتھے تکّ پہنچ کے ہسپتال وچّ اس شخص نے میرے نال والے بستر تے لٹیا ہویا سی اپنا قصہ ایوں ختم کر دتا۔ “ایہہ داستان دا خاتمہ ہے…. میں اتے سپاہی گہرے دوست بن گئے۔ اسیں دونوں نے کارس دے علاقے تکّ اک دوسرے دا ساتھ دتا۔ اوہ اک رحم دل اتے تجربیکار آدمی سی۔ میری نظر وچّ اس دی بڑی عزت سی۔ ایشیا مائینر پہنچ کے اسیں اک دوسرے دیاں نظراں توں اوجھل ہو گئے۔
“کی تہانوں اوہ بڑھئی اجے بھی یاد آؤندا ہے؟” میں اس توں پچھیا ۔
“ جی ہاں۔ ٹھیک اسے طرحاں جویں تسیں دیکھیا ہے بلکہ جویں تسیں سنیا ہے!
“ہور کچھ نہیں۔ کسے طرحاں دا کوئی احساس نہیں؟”
اس تے اوہ ہسن لگا۔
“بھلا مینوں اس واقعے دے متئلک کس طرحاں دا احساس ہونا ہے ؟ بڑھئی تے جو کچھ بیتیا گزریا ، اس دا میں تاں ذمہ دار نہیں اتے میرے تے جو کچھ گزریا اس دے آپ ذمہ دار نہیں اتے سچ تاں ایہہ ہے کسے گلّ لئی کوئی بھی ذمہ دار نہیں…. اس لئی کہ اسیں سبھ اکو جہے ہاں، یعنی درندے!”
(انوواد : ستدیپ)