سنیہا نوتیج سنگھ
“تسیں تاں جاندے ای او سردار جی، آزادی توں پہلاں دا میں ایسے روٹ اتے بسّ چلا رہا آں۔ ادوں ادھے توں ودھ راہ کچا سی۔ ہن تاں توڑ پکے گولے دی بادشاہی اے۔ ادوں شہروں باہر ہوئے نہیں، تے بسّ بجلی دا لاٹو لوپ، تے ہن سکھ نال ساری واٹ ہی کئی تھائیں لاٹوآں دی جھلمل، تے کئی تھائیں بمبیاں دی گھوکر۔
“نالے بڑا ودھیا قانون بن گیا اے۔ سانوں حکم ہو گیا اے کہ باراں ورھیاں توں گھٹّ عمر دے منڈے-کڑیاں نوں سکولے جاندیاں جاں چھٹی ویلے گھر آؤندیاں بسّ وچ مفت چڑھایا جائے۔
“ہاں، کئی تاں شکّ کردے نے کہ ایہہ قانون ووٹاں پین تکّ ہی لاگوُ اے، پچھوں کسے نہیں پچھنا۔
“ہاں سردار جی، میں تاں اک زمانے توں بالاں نوں چاڑھ لیندا ہندا ساں، ادوں وی جدوں میری ساری روٹ اتے سہں کھان نوں اک سکول نہیں سی ہندا، ہن تے آزادی پچھوں سکھ نال بڑے سکول کھلھے نے، بھاویں پڑھن والیاں دی گنتی نال حالے وی سکولاں دی گنتی میچے نہیں آئی، پر کئی ڈریور بڑے اڑب ہندے نے جی، اوہناں نوں ہن ایس قانون کر کے بچے چڑھاؤنے پینگے۔
“مینوں اک وار دی گلّ چیتے آ گئی۔ ادوں ہالیں ایہہ دو میل دا ٹوٹا کچا ہندا سی۔ مینوں مہرکا تاپ ہو گیا۔ میرے اوزی سرین سنگھ ڈریور آیا۔ سکھر دوپیہرے کتاباں پھڑی بچے ننگی پیریں پئے بھجن، پر اوہ پیو دا پتّ بسّ ہی نہ روکے! بال وی بڑے ڈھنگی ہندے نے۔ اوہناں کچے ٹوٹے دی پلی وچوں اٹاں کڈھ چھڈیاں۔ بڑی کھجل-خواری ہوئی، پر سرین سنگھ نے اگیوں لئی کناں نوں ہتھ لا لئے تے بچیاں لئی روز بسّ روکن لگّ پیا۔ جس سرینے توں پھنے خاں اڈے کنٹرولر ترہندے ہندے سن، اوہنوں نکے-نکے بچیاں نے بندہ بنا لیا۔
“بستے کچھے ماری، پیروں ننگے بالاں نوں جدوں بسّ وچ بٹھا لئیے تاں اوہ جویں مٹھا مٹھا تہاڈے ولّ تکدے نے، اوہناں دے مونہاں اتلی خوشی تکّ کے پل دی پل تاں سجرے ہوئے چلان دا دکھ وی وسر جاندا اے۔ تے ایہہ وی وسر جاندا کہ پہلی طریق کدوں دی چڑھی ہوئی اے، تے دفتر ولوں طلب ملن دی ہالی کوئی اگھ-سگھّ نہیں۔ سہں ربّ دی، کسے ودھیا توں ودھیا ولیتی شراب نے وی کی غم غلط کرنا ایں!
“جدوں دا ایہہ نواں قانون بنیا اے، بڑے سارے منڈے چھٹی ہون ‘تے نہر دے پل لاگے امباں تھلے بہہ کے بسّ اڈیکدے رہندے نے۔ کوئی اتھے ہی گھر دے کم لئی ملے سوال کڈھن لگّ پیندا اے، کوئی گھاہ اتے بند کو ٹیڈھا ہو لیندا اے۔ تے جدوں پل کول پجّ کے اوہناں لئی میں بسّ روکدا آں، تاں اوہ نچدے-نچدے آ میرے دوآلے ہندے نے۔ تے میں اوہناں نوں کہناں واں، “ہن تسیں لحاظی نہیں چڑھ رہے، ساڈا دیش آزاد ہو گیا اے، تے اوہنے پڑھن والے پتراں-دھیاں نوں بسّ دی سواری دا حق دے دتا اے۔”
“میری زندگی بارے پچھیا جے سردار جی؟ زندگی خوب لنگھی اے، تے خوب لنگھ رہی اے۔ ساڈے کتے وچ زندگی نت نویں ہندی رہندی اے، نت نویں لوکاں نال واہ جو پیا رہندا ہے۔ پنڈوں شہر سنیہے پچائیدے نے، شہروں چیزاں پنڈ کئیاں لئی لیائیدیاں نے۔
“اینا پرانا ایس روٹ اتے چلن کر کے سنیہیاں تے چیزاں لیاؤن دی کافی بھرمار رہندی اے، پر میں وی کدے وگار نہیں جانی۔ رتا کو کھیچل نال اگلے دا اینا کم سور جاندا اے۔ تے لوکاں دے خوش مونہاں دا سکھاواں چیتا رات نوں انج نیندر لیاؤندا اے، جویں کتے اپنے ٹبر توں دور بسّ دی کرڑی چھت اتے نہیں، سگوں پھلاں دی سیج اتے پئے آں!
“سنیہے تے چیزاں پچھدے او سردار جی؟ سنیہیاں تے چیزاں دیاں وی انیکاں قسماں نے۔ کوئی نتیجے والے دن دی اخبار لکو کے منگواندا اے، کوئی بیمار وہوٹی لئی ٹیکے منگواندا اے، کسے دے گھر کوئی بہت ٹیں والا پروہنا آیا ہندا اے جدھی سیوا شہروں پھل، سبزی منگوائے بناں اونی رہندی اے۔ کدے شہر دے وڈے ہسپتال وچ کسے دا سبندھی داخل ہندا اے، اوہدے لئی گھر دا دودھ پچانا پیندا اے۔ تے پھیر پنڈ دیاں رتّ-رتّ دیاں نعمتاں گنے، سرہوں دا ساگ، ڈیلے تے ہور کئی کجھ- کسے دا کسے لئی شہر پچانا ہندا اے۔ شہر والے اڈے اتے ایس پنڈ دے اک چنگے حلوائی دی دوکان اے، اوہدے حوالے سبھ جا کریدا اے۔ اگیوں جدھا سنیہا جاں چیز ہندی اے، اوہ آپ لے جاندا اے۔
“تہاڈے ورگے پڑھے-لکھے گبھروآں لئی تاں کدے-کدائیں جوڑے پھبائی، عینکاں والیاں مٹیار کڑیاں دے سنیہے وی لیائیے نے! ہن کاگاں ہتھ نہیں، ڈریوراں ہتھ سنیہے آؤندے نے۔
“تہانوں میں ناں نہیں دسدا۔ کاگاں نے بھیت لکو رکھن دی بڑی چنگی پرت پائی اے۔ اسیں ڈریور ایس پرت دی النگھنا نہیں کردے۔ اک دن اک بڑی چنگی-چنگی لگدی کڑی شہر دے اڈے ‘تے مینوں تہاڈے پنڈ دے اک چنگے پڑھے-لکھے منڈے لئی چٹھی پھڑا گئی۔ جدوں میری بسّ تہاڈے پنڈ پجی، اگے ہی اوہ منڈا کھڑوتا سی۔ اوہنے چٹھی لے کے میرے ولّ انج تکیا جویں میں اوہدے لئی ستّ سورگ لے آیا ہوواں۔ اگلی سویرے ایہہ منڈا دس منٹ بسّ چلن توں پہلاں ای میری بسّ وچ آن بیٹھا۔ اوہدے ہتھ وچ چٹے تے گلابی کنولاں دے کجھ پھلّ سن۔ ایہناں پھلاں ورگا ہی کھیڑا اس منڈے دے منہ اتے سی۔ اگے جدوں وی اوہ شہر جاندا ہندا سی، نسدا-بھجدا بسّ پھڑدا سی، تے کھجھیا-کھپیا ہندا سی۔ تے اج والا اوہدا کھڑیا ٹہکیا منہ مینوں اوہدا منہ نہیں سی جاپ رہا۔
میری بسّ وچ اینے ورھے ہزاراں مسافر چڑھے اترے نے، سیاں شیاں آئیاں گئیاں نے پر اجیہے منہ والا کدے کوئی نہیں سی چڑھیا، کنول دے پھلّ کدے کسے نہیں سن کھڑے۔
“اگلے موڑ دے کھبے بنے جہڑا گلاں دا چھپڑ اے، اوہ سارے دا سارا کنولاں نال ہی تے بھریا اے۔ چار-پنج کنالاں تھاں ہوئےگا، پر اتھوں دے لوکیں ایہہ کدے نہیں کہندے، ‘کنول لائے ہوئے نے’، سگوں کہندے نے، ‘بھے لائے ہوئے نے۔’ تے ساؤن وچ بوریاں دیاں بوریاں بھے ایتھوں کڈھ کے میری بسّ اتے لدے جاندے نے، قول چپنیاں شہر بھیجیاں جاندیاں ہن، پر اج تکّ کنول پھلّ کسے میری بسّ وچ نہیں سن کھڑے!
شہر جدوں بسّ پجی، اوہ چٹھی والی کڑی ایس کنول پھلاں والے منڈے نوں اڈیک رہی سی۔ شام نوں اخیرلی بسّ اتے اوہی کڑی اس منڈے نوں چھڈن آئی۔ ہن کنول پھلّ اس کڑی دے ہتھ وچ سن۔
ساریاں سواریاں بہہ گئیاں، سامان تے ہور نکّ-سکّ لدّ لیا گیا، پر اوہ دوویں اخیر تکّ باہر چپ چاپ کھڑوتے رہے۔ اک-دوجے نوں تکدے رہے۔ دوواں دی نیجھ سی کہ اک ڈیک سی، جہڑی ٹٹّ کے وی اخیرلے قطرے تکّ پی لینا چاہندی سی۔ تردی بسّ وچ منڈا چڑھیا، پر پھیر وی پچھانہ تکدا رہا۔
“کویتا- سانوں کتھے؟ ہاں، کویتا پڑھن دا شوق ضرور اے۔
“کہانیاں وی پڑھیدیاں نے، پر پتہ نہیں جہو جہیاں زندگی وچ نت بیتدیاں تکیدیاں نے، اوہو جہیاں لکھن والے کیوں نہیں لکھدے؟
“ہاں ایہہ ٹھیک اے، ساڈی نت دی مسافری والی زندگی وچ بڑا کجھ واپردا رہندا اے۔ جے کتے مینوں کہانی لکھنی آؤندی ہندی، تاں میں کئی کجھ قلم بند کردا۔ ایہناں میریاں کہانیاں وچ ہنر دا تاں پتہ نہیں، پر تہاڈی سہں، جیوندیاں-جیوندیاں ضرور جاپدیاں۔
“نہیں- جے مینوں کہانی لکھنی آؤندی تاں میں سبھ توں پہلاں کنول دے پھلاں والے منڈے تے کڑی دی کہانی نہ لکھدا۔ اک ہور کہانی لکھدا۔ اک نکے جہے منڈے، بسّ اٹھ-نوں ورھیاں دے بالکے نے اپنے پیو کول پچان لئی مینوں اک وار سنیہا دتا سی۔ ایس منڈے تے ایس سنیہے دی کہانی میں سبھ توں پہلوں لکھدا۔
ایہہ اوہناں دناں دی گلّ اے جدوں ایس علاقے دے پنڈاں وچ نویں بجلی آئی سی۔ میرا نچن نوں چتّ کردا سی۔ بجلی، میرے لوکاں لئی چانن! پر لوکیں میرے وانگ نچّ-نچّ نہیں سن پیندے، تے مینوں سمجھ نہیں سی آؤندی۔ انہیں دنیں اک دن نہر دے پل کول جدوں میں بسّ روکی، تاں ایہہ اٹھ-نوں ورھیاں دا بالکا مینوں اپنے پیو لئی سنیہا دے گیا۔ اپنی زندگی وچ ایہی اک سنیہا شید میں پورا نہیں سی دتا۔
“ایہہ گلّ نہیں کہ ایہہ مینوں چیتے نہیں سی رہا۔ چیتے تاں ایہہ ادوں وی مینوں ہووےگا جدوں ایس دنیاں توں میں ودیا ہو رہا ہووانگا۔ ہور سبھ کجھ بھاویں بھلّ جائے، اوہ کنول پھلّ وی بھاویں بھلّ جان، پر اس سنیہے دی کسک سدا جیوندی رہیگی۔
اصل وچ ایہہ سنیہا پورا پچان دا ہیا ہی مینوں نہیں سی پیا۔
ہاں، تے میں کہہ رہا ساں، ایہہ اوہناں دناں دی گلّ اے جدوں نویں-نویں ساڈے علاقے دے پنڈاں وچ بجلی آئی سی۔ تہانوں یاد ہوئےگا، تہاڈے پنڈ دے اڈے اتے بجلی دے اک ٹھیکے دار نے دوکان کھولھی سی۔ ٹھیکے دار دے مستری کول نرینا کم سکھدا ہندا سی۔ اسے نرینے دے پتّ نے ایہہ سنیہا مینوں دتا سی۔ نرینے دا پنڈ نہر دے پل لاگے وے۔ تہاڈے پنڈ تاں اوہ رزق دا ماریا آیا سی۔
“ہاں، نرینے دے پتّ نے جہڑا سنیہا مینوں دتا سی، اوہ تہانوں میں دسّ رہا ساں۔ نہر دے پل کول جدوں میں گڈی روکی تاں ایہہ بالکا میرے کول آیا، “بھا جی، میرے باپو نوں تسیں جاندے او نہ؟” اوہنے انج سہج سبھاء میرے کولوں پچھیا جویں اپنے باپو دی پچھے رہِ گئی کوئی چیز اوس تکّ اپڑان لئی مینوں دین آیا ہوئے، تے پھیر اوہنے کیہا، “جتھے اخیر تہاڈی بسّ جا کے کھڑوندی اے، اتھے بجلی دی دوکان اتے میرا باپو کم سکھدا اے۔ دوکان تاں ایس ویلے بند ہوئےگی، پر راتیں اوہ سوندا وی دوکان وچ ای اے۔ تسیں بھا جی اوہنوں کہہ دینا کہ میری ماں آنہدی سی، ‘اج وی اسیں آٹا ادھار لیاندا اے’۔”
اوہ بالکا تاں جویں آیا سی، اویں ہی سہج سبھاء پرط گیا، پر میں ساری واٹ سوچدا رہا: جے بجلی دا کم سکھن والے ایس نرینے دے گھر کوئی دانی پلیوں بجلی دا لاٹو لوا وی دئے، تاں نرینے لئی ایہہ چانن کس کم؟ ادھار لیا آٹا گنھدی اپنی وہوٹی تے کجھ دناں مگروں سکھنی پرات تے اپنے پتر دا بھکھن بھانا منہ تکن لئی نرینے نوں بجلی دے لاٹو دی کی لوڑ سی۔
“بجلی آ گئی اے، بڑا چنگا ہویا اے، سردار جی! پر چانن ہون وچ ہالی دیر وے!
