تاکے پاچھے جیونا کرتار سنگھ دگل
"کتا پھر بھونک رہا ہے ۔"
"بھونک نہیں رہا ، رو رہا ہے ۔" پلکاں وچ اتھرو لٹکائے اس ٹرانزٹ کیمپ دے ادھیکاری نوں دسیا ۔ تے کیمپ ادھیکاری نے ہوٹھ چبا کے انج اس ول ویکھیا جویں کہہ رہا ہووے – عورت ، تیرا سر پھر گیا ہے ؟ بنگالی بڑے سنکی ہندے ہن ۔ ہن تے تہاڈے تے سچ مچ مصیبت آ پئی ہے ۔
تے پھیر اوہ اپنے کم لگ گیا ۔ نویں آئے شرناتھیاں دے کھلجگن ۔ اس نوں زیادہ سوچن دی وہل ہی کتھے ملدی سی ۔ دن – رات دن – رات بیڑیاں دریا دے کنڈھے انج آ کے لگدیاں سن ۔ تے اوہناں وچ لدے شرنارتھی مکھیاریاں وانگ کیمپ افسر دے تنبو نوں گھیر لیندے سن ۔ بھکھے ، ننگے ، بیمار ، عورتاں راہ وچ جنمے بچے چھاتیاں نال لائی ، عورتاں جنہاں دے دن پورے ہو چکے سن ؛ کسے ویلے وی جنہاں دی سپ موتی اگل سکدی سی ۔
پر قاعدے مطابق پہلے ہر شرنارتھی دا ناں درج کیتا جانا سی ؛ اپنا ناں ، پیو دا ناں ، عمر ، پورا پتہ ، کتا – کسب ، گھر باہر کیوں چھڈ کے آئے ؟
ہور سارے خانے اوہ بھر لیندا ، پر آخری کھاتے تے اس نوں وی چڑھ آندی سی ۔ گھر باہر کیوں چھڈّ کے آئے ! آخر کوئی اپنا گھر اپنا اننن کیوں چھڈدا ہے ؟ شروع شروع وچ اوہ ایہہ سوال پچھیا کردا سی ۔ پھیر اک دن اک ستر سال دے بڈھے مولوی نے پولے جہے اوہنوں جواب دتا – سیر کرن آئے ہاں ۔ دو پتر اوہدے مارے گائے سن ۔ اوہدی جوان دھی نوں فوجیاں نے کھوہ لیا سی ۔ اوہدے گھر نوں ساڑ کے سواہ کر دتا سی ۔ پتہ نہیں کنج اوہ آپ بچ گیا سی ۔ تے ایہی حشر قافلے دے ہر بندے نال ہویا سی ۔ گھر – باہر کیوں چھڈ آئے ؟ اس دا کوئی کی جواب دیوے ۔
پر سرکار نے بؤرا تے رکھنا ہندا ہے ۔ سوشل ورکر تے اس توں کتے ودھیرے وستھار نال شرنارتھیاں دی آپ ' بیتی سندے تے اس نوں اپنے کاغذاں وچ درج کردے رہندے سن ۔
کتا پھر رو رہا سی ۔ اک دردناک ورلاپ ۔ شرنارتھیاں توں دور ہٹ کے ساہمنے دریا دے پارلے کنڈھے ول نظراں جمائی فریاد کر رہا سی ۔
تے اوہ کیمپ افسر دے کولوں کیو وچوں نکل باہر آ گئی ۔ اس تے اجے سینکڑے شرنارتھیاں دا ویروا درج کرنا سی ۔ پھیر کتے اوہناں دے ناں راشن کارڈ بناؤن دی واری آویگی ۔
کیو وچوں نکل اوہ اکلوانجے اک کنڈیالی جھاڑی کول آ کھلوتی ۔ تے اوہدے کناں وچ کیمپ ادھیکاری دی مہارنی مڑ گونجن لگ پئی ۔
ناں ؟
فاطمہ بیبی — فاطمہ ملک
عمر ؟
ویہہ ورھے !
گھر والے دا ناں ؟
عبدل ملک ۔
پتہ
رنگ پور خاص ۔
پتی دا کتا ؟
پتی ماریا گیا ۔
بچے ؟
اک بیٹا سی ، اوہ وی ماریا گیا ۔
ہور کوئی ؟
بس اک ' کھوکھا ' بچیا ہے ۔
کھوکھا کون ؟
ساڈا کتا ، باہر کھلوتا رو رہا ہے ۔
کیمپ ادھیکاری نے سنیا تے پھیر اپنے ہوٹھ چبائے ۔ دیوانی عورت ۔ تے بناں ہور کوئی سوال کیتے اگلے شرنارتھی دا بؤرا پچھنا شروع کیتا ۔
ساہمنے کھوکھا کھلوتا پھر رو رہا سی ۔ دور ، بہت دور دسحدے تے نظراں جمائی ، اچا اڑونکاں سٹّ رہا سی ۔ جویں کوئی تڑپھ تڑپھ کے کسے نوں پکار رہا ہووے ۔
"کھوکھا ، کھوکھا توں انج ورلاپ کرکے کس نوں سناندا ایں ؟ کوئی نہیں جو تیری فریاد ہن سنیگا ۔ کھوکھا ، کھوکھا ، توں انج کرلا کرلا کے کس نوں بلاندا ایں ؟ اوہ تے چلا گیا ۔ تنّ گولیاں اوہدی چھاتی وچ آ کے لگیاں ۔ تنّ گولیاں اوہدی چھاتی وچ تے اک گولی اوہدے بچے دی چھاتی وچ ۔ دوڑ کے اپنے ویہڑے وچ ڈھیری ہوئے پیو دے گل جا لگا سی ۔ تے اوہ اکھ پلکارے وچ ٹھنڈے ہو گئے ۔ اپنے پتر نوں گود وچ لے کے تر گیا ، بٹ بٹ ویکھدی کلھ – مکلی مینوں چھڈ کے ۔"
ہن اوہ کتا اوہدے کول آ کے اوہدے پیراں نوں سنگھ رہا سی ، اوہدے ساڑی دا پلہ منہ وچ لے کے اوہنوں کھچّ رہا سی ، جویں کہہ رہا ہووے –چل ، ہنے واپس چل جتھے اوہ رہِ گیا ہے ۔ میں اپنے مالک کول جانا اے ۔
"بچے ، ادھر کون جا سکدا ہے ؟ " فاطمہ کھوکھا نوں سمجھاندی ہے ۔ " ادھر تے گولیاں دی ورکھا ہندی ہے ۔ لہو دے پیاسے جروانے ادھر تے چن چن کے بنگالی دیش بھگتاں دا خون کر رہے نے ۔ "
کھوکھا پھٹیاں پھٹیاں اکھیاں اپنی مالکن ول ویکھدا ہے ۔ کی مطلب ، اج وی رات اوہنوں ویکھے بناں کٹنی ہوویگی ؟
نہیں ، نہیں ، نہیں ، تے کھوکھا دوڑ کے پھیر ، دور اتھے جتھوں اس نوں دریا دا کنڈھا صاف وکھائی دندا ہے ، جا کے رون لگ پیندا ہے ۔ اک ہردے – ویدھک ویدنا ۔ ہنجھوآں نال بھجی فریاد ۔ اوہدی پکار اچی ہو جاندی ہے ۔ جویں کوئی وین کر رہا ہووے، ہاڑھے کڈھ رہا ہووے ۔
آپ رو رہا سی ، کھوکھا اپنی مالکن نوں وی روا روا کے اوہدا برا حالَ کر رہا سی ۔
پھیر اک سوشل ورکر اپنا رجسٹر پھڑی فاطمہ کول اوہدا اوہ ویروا لین لئی آ گئی جہڑی اک عورت کسے عورت نوں ہی دس سکدی ہے ۔ فاطمہ نے ویکھیا رجسٹر بھریا ہویا سی تشدد دیاں اوہناں کہانیاں نال جہڑیاں بنگلا دیش دے شرنارتھیاں تے واپریاں سن ۔
"سچ سچ سبھ کجھ دس دیواں ۔" فاطمہ نے سوہنے منہ والی نوجوان سوشل ورکر دیاں مدھ بھریاں اکھیاں ول ویکھدے ہوئے کیہا ۔ شبو آپ شرنرتھن سی ۔ ایہہ لوک پہلے ہلے وچ ہی نکل آئے سن ۔
پھیر فاطمہ نے اپنی آپ بیتی شروع کیتی ۔ چھل چھل اتھرو اوہدے وہِ رہے سن ، پر اوہ بولدی جا رہی سی ، بولدی جا رہی سی ۔
"میرے شوہر تے میرے بچے دیاں لاشاں باہر ویہڑے وچ پئیاں سن تے مینوں اوہ ظالم کہے پلنگھ تے میں اوہدے نال پے جاواں ۔ اوہدی بندوق وچوں اجے تیک اوہناں گولیاں دا دھواں نکل رہا سی جنہاں نال اس میری دنیا نوں ہنیرا کیتا سی ۔ تے میں اوہدے منہ تے تھکیا ، اک وار ، دو وار ، تنّ وار ۔ اوہ حقہ بکا میرے منہ ول ویکھن لگ پیا ۔ اتنے وچ ساڈے سفے وچ تڑ تڑ گولیاں کتوں وسن لگ پئیاں ۔ اک پھٹڑ شیرنی وانگراں میں انج – دی – انج کھلوتی ساں تے اوہ ملکنے ہی کتے گلی وچ کھسک گیا ۔ تے پھیر مکتی باہنی دے سپاہیاں دی اگوائی وچ اسیں نکل آئے ۔ میرے نال ساڈی بستی دے کئی لوک ہور سن ۔ پڑاؤ پڑائ اسیں دریا دے اس پاسے پجّ گئے ۔"
تے پھیر شبو تے فاطمہ کنڈیالی جھاڑی دی اوٹ وچ بیٹھیاں کتنا چر گلاں کردیاں رہیاں ۔ اجے راشن کارڈ ونڈے جان وچ دیری سی ۔ اک نظر تے شبو تے فاطمہ دی جویں دوستی ہو گئی ۔ شبو کہندی اوہ فاطمہ نوں وی اپنے نال کم وچ لا لویگی ۔ دوویں ہان سن ۔ ان بن اس طرحاں دا جو کجھ فاطمہ نال ہویا سی شبو نال وی بیتیا سی ۔ فرق اتنا سی کہ فاطمہ بچ گئی سی تے شبو بچ نہیں سکی سی ۔ اوہدیاں باہواں نوں جکڑ کے اگلیاں نے اوہنوں ولوندھر سٹیا سی ۔ تے شبو نے اپنے پیٹ ول ویکھ کے اوہنوں دسیا ، اوہ غنڈے دے بیج نوں پچھلے تنّ مہینیاں توں اپنی ککھّ وچ سمبھالے ہوئے سی ۔ ہور چھ مہینے تے اس نوں اوہ اپنے پیٹ وچوں کڈھ کے سولی تے لٹکا دیویگی ۔ تے شبو دیاں اکھیاں وچ اک عجیب طرحاں دی وحشت جھاک رہی سی ۔
تے فاطمہ نے اپنا سارا کلیش بھلّ کے اوہنوں چھاتی نال لا لیا ۔ کتنی دیر انج اوہ اک دوجے دیاں باہواں وچ ولنگیاں رہیاں ۔
کھوکھا پھر رو رہا سی ۔ طوبیٰ، طوبیٰ کس طرحاں کیرنے پا رہا سی ۔ رو رو کے اوہدی آواز بیٹھ گئی سی ۔ جویں کوئی پھاوھا ہو گیا ہووے ۔ مڑ مڑ دور ساہمنے دریا دے پار دسحدے ول ویکھن لگ پیندا تے کرلاؤن لگدا ۔
ترکالاں پے رہیاں سن ۔ پلاتا پلاتا ہنیرا ہو رہا سی ۔ روں دے گوہڑیاں ورگے سلیٹی رنگ دے بدل آکاش وچ واہوداہی اڈدے جا رہے سن ۔ تے کھوکھا جویں اوہناں نوں رو رو کے اپنا حالَ سنا رہا ہووے ۔ اوہناں ہتھ اپنے درد – فراق دے سنیہے گھل رہا سی ۔ اوہ بدل جہڑے اوہدے بنگلا دیش ول اڈدے جا رہے سن ۔
فاطمہ تے شبو کتنا چر اک دوجے دے النگن وچ گڑوند پئیاں رہیاں تے پھیر اوہ اٹھ کے راشن کارڈ دی کیڑ لین تر پئیاں ۔ راشن کارڈ اگلی سویر ملنے سن ۔ اگلی سویر راشن کارڈ وی ملنگے تے ٹرکاں وچ پا کے شرنارتھیاں نوں آپو اپنے کیمپ وچ بھیج دتا جاویگا ۔ رات اوہناں نوں ٹرانزٹ کیمپ وچ ہی کٹنی سی ۔ پنکتاں دیاں پنکتاں شرنارتھیاں وچ پوڑیاں تے سبزی ورتائی جا رہی سی ۔
فاطمہ تے شبو اپنا اپنا حصہ لے کے شبو دے تنبو ول تر پئیاں ۔ تنبو ٹرازٹ کیمپ دے اکلونجے کرکے سی ۔
"نور ہے ، نورؤلئسلام ۔" تے شبو تاولے تاولے قدم اگے ودھی ۔ پر اتھے تے کوئی وی نہیں سی ۔
مڑ مڑ فاطمہ دا جی کردا شبو توں پچھے، نور کون سی ؟ کون سی نور جس لئی اکدمّ اوہ اتاولی ہو گئی سی ۔
پر پھیر اس نوں کھوکھا دے رون دی آواز آؤن لگّ پئی تے اس نوں سبھ کجھ وسر گیا ۔ کنج بچیاں وانگ روندا سی ۔ بچے وانگراں ہی تے اسنوں اس دے گھر والے نے پالیا سی ۔ تے ہن اس لئی اوہ تڑپھ رہا سی ۔ رو رو کے اپنی دیدے کلنج رہا سی ۔
کتنا چر کھوکھا دے رون دی آواز آندی رہی تے فاطمہ دیاں اکھیاں مڑ مڑ ڈبڈبا جاندیاں ۔
پھیر شبو گان پئی – ہمار سونار بنگلا دیش ۔
تے شبو دا گیت سندی کئی دناں دی تھکی – ہاری ظفر جال رہی فاطمہ دی اکھ لگ گئی ۔ اک جھٹ دا جھٹ تے اوہ بے سدھ پئی سی ۔
ساری اوہ رات فاطمہ وٹے دا وٹا پئی رہی ۔ سویر ہو گئی ، دھپاں نکل آئیاں تاں وی اوہ ستی ہوئی سی ۔
شبو کدوں دی اپنے کم نکل گئی سی ۔
انبی دے بوٹے وچوں چھن چھن کے سویر دیاں کرناں پھاتماں دے منہ تے پے رہیاں سن ۔ چن ورگا اوہدا منہ جویں کھڑ – پڑ گیا ہووے ۔ سویرے دی ٹھنڈی – مٹھی ہوا وچ اوہدے وال اڈ اڈ کے اوہدیاں گلھاں تے اوہدے متھے تے پے رہے سن ۔ اوہدی انگی دیاں اتلیاں تنداں چھجھیاں ہوئیاں سن تے اوہدا قہراں دا جوبن ڈلھ ڈلھ پے رہا سی ۔
نور سی ، نور اوہدے کناں وچ گوشے کر رہا سی ۔ شبو بنگلا دیش وچ اس جروانے نوں ٹولن گئی سی جس دا بی اوہدے پیٹ وچ سی ۔ تے نور کہہ رہا سی ، ہن اوہ مڑ کے کدی نہیں آویگی ۔ تے اوہ اوہدے منہ تے اوہدے متھے تے اڈ اڈ پے رہے اوہدے والاں نوں ہتھ نال پولے جہے پچھے کردا ہے ۔ تے سواد سواد ہوئی فاطمہ اکھاں مند لیندی ہے ۔ اک نشے نشے وچ جویں کوئی غوطے کھا رہا ہووے ۔
"فاطمہ ! فاطمہ !! " ساہو ساہ گھبرائی ہوئی شبو دی آواز تے فاطمہ دی اکھ کھل جاندی ہے ۔ شبو دیاں اکھاں وچ اتھرو ڈلھک رہے ہن ۔ پھاتماں نوں باہوں پھڑ اوہ کیمپ دے دفتر دے پرلے پاسے لے جاندی ہے ۔
تے فاطمہ ویکھ کے کرلا اٹھدی ہے ۔ ساہمنے بنے تے کھوکھا بے حس پیا ہے ، پھٹیاں پھٹیاں اکھیاں دور دریا تے پار دسحدے ول لگیاں ہوئیاں اوہ ختم ہو گیا ۔
