تاش دی عادت نانک سنگھ
"رہیمے !"
شیخ عبدل حمید سب-انسپیکٹر نے گھر دا بوہا وڑدیاں ہی نوکر نوں آواز دتی، "بشیر نوں میرے کمرے وچ بھیج ذرا"۔
تے اوہ شپا-شپ اپنے پرائیویٹ کمرے وچ پہنچے، کوٹ تے پیٹی لاہ کے کلی اتے ٹنگی اتے میز دے اگے جا بیٹھے۔
میز اتے بہت سارا کھلر-کھلیرا پیا ہویا سی۔ اک نکرے کجھ موٹیاں-پتلیاں، قانونی اتے غیر-قانونی، آدی کتاباں اسریاں ہوئیاں سن، دوجی نکرے چٹے-پیلے اگھڑ-دگھڑ کاغذاں نال توسیاں ہوئیاں کئی فائیلاں۔ وچکار قلمدان اتے اس دے لاگے کر کے اج دی آئی ہوئی ڈاک پئی سی، جس وچ پنج-چھ لفافے، دو-تنّ پوسٹ کارڈ اتے اک-دو اخباراں وی سن۔ پنّ-کشن، بلاٹنگ پیپر، پیپر-ویٹ، ٹیگاں دا اک مٹھا اتے ہور ایہو جیہا بتھیرا نکڑ-سکڑ تھاؤں-تھائیں پیا سی۔
بیٹھدیاں ہی شیخ ہوراں نے دور دی عینک اتار کے میز دی ساہمنی باہی، جہڑی کجھ خالی سی، اتے ٹکا دتی اتے جیب وچوں نیڑے دی عینک لا کے ڈاک ویکھن لگے۔ اوہناں نے اجے دو کو لفافے ہی کھولھے سن کہ پنجاں کو ورھیاں دا اک منڈا اندر آؤندا دسیا۔
منڈا ویکھن وچ بڑا چست-چلاک اتے شرارتی جیہا سی، پر پیو دے کمرے وچ وڑدیاں ہی اس دا سبھاؤ اک دم بدل گیا۔ چنچل اتے پھرتیلیاں اکھاں نیوں گئیاں۔ سریر وچ جویں ساہ-ست ہی نہیں سی۔
"بیٹھ جا ساہمنی کرسی اتے"، اک لمی چٹھی پڑھدیاں شیر وانگ بھبک کے شیخ ہوراں حکم دتا۔
"تکّ میرے ولّ"، چٹھی ولوں دھیان ہٹا کے شیخ ہوریں کڑکے، توں اج تاش کھیڈی سی، سنیا اے ؟" "نہیں ابا جی"، منڈے نے ڈردیاں کیہا۔
"ڈر نہ"، شیخ ہوراں اپنی عادت دے ورودھ کیہا، "سچو-سچ دسّ دے، میں تینوں کہندا کجھ نہیں۔ میں خود تینوں اکھیں ویکھیا سی، ابدلے دے منڈے نال اوہناں دے ویہڑے وچ توں پیا کھیڈدا سیں۔ دسّ کھیڈی سی کہ نہیں ؟"
منڈا مونہوں تاں نہ بولیا پر اس نے "ہاں" وچ سر ہلایا۔
"شاباش!" شیخ ہوریں ہور نرمی نال بولے، "میں آپ تاں نہیں سی ویکھیا، کسے توں سنیا سی۔ ایہہ تاں تیتھوں اقبال کراؤن دا اک طریقہ سی۔ بہت سارے ملزماں نوں اسیں اسے طرحاں بکا لیندے ہاں۔ خیر، پر میں تینوں اج کجھ ضروری گلاں سمجھاؤنیاں نے، ذرا خیال نال سن۔"
"خیال نال سن" کہن توں بعد اوہناں نے بشیر ولّ تکیا۔ اوہ میز اتے پئی عینک نوں پھڑ کے اس دیاں کمانیاں ہیٹھاں اتے کر رہا سی۔
عینک اس دے ہتھوں پھڑ کے، نال ہی فائیل وچوں اک ورنٹ دا مضمون دل وچ پڑھدے ہوئے شیخ ہوریں بولے، "تینوں پتہ ہونا چاہیدا ہے کہ اک گناہ بہت سارے گناہاں دا پیش-کھیما ہندا ہے، جس دی زندہ مثال ایہہ ہے کہ تاش کھیڈن دا گناہ لکاؤن لئی تینوں جھوٹھ وی بولنا پیا۔ یعنی کہ اک دے تھاں توں دو گناہ کیتے۔"
ورنٹ نوں مڑ فائیل وچ نتھی کردیاں ہویاں شیخ ہوراں منڈے ولّ تکیا۔ بشیر پنّ-کشن وچوں پنّ کڈھ-کڈھ کے ٹیبل-کلاتھ وچ کھبھو رہا سی۔
"میرے ولّ دھیان کر"، اس دے ہتھوں پنّ کھوہ کے شیخ ہوریں اک اخبار دے ورقے پھولدے ہوئے بولے، "تاش وی اک قسم دا جوآ ہندا ہے، جوآ! ایسے توں ودھدی-ودھدی آدمی نوں جوئے دی عادت پے جاندی اے۔ سنیا ای؟ تے ایہہ عادت نہ صرف اپنے تکّ ہی محدود رہندی اے، بلکہ اک آدمی پاسوں دوجے نوں، دوجے پاسوں تیجے نوں پے جاندی اے، جس طرحاں خربوزے نوں ویکھ خربوزہ رنگ پھڑدا اے۔"
قلمدان وچوں انگل نال سیاہی لا کے بشیر اک کورے کاغذ اتے چیچ-بلولے واہ رہا سی۔ خربوزے دا ناں سندیاں ہی اوہنے انگل نوں میز دی ہیٹھلی باہی نال پونجھ کے پیو ولّ اس طرحاں تکیا، جویں سچ-مچّ کوئی ہتھ وچ خربوزہ لئی بیٹھا ہووے۔
"بشیر!" اس دے اگوں قلمدان چکّ کے پرے رکھدے ہوئے شیخ ہوریں بولے، "میری گلّ دھیان نال سن۔" اجے اوہ اینی گلّ کر سکے سن کہ ٹیلی فون دی گھنٹی وجی۔
شیخ ہوراں نے اٹھ کے رسیور پھڑیا، "ہیلو ! کتھوں بولدے جے؟ بابو پرشوتم داس ؟
آداب-عرض ! سناؤ کی حکم ہے؟ لاٹری دیاں ٹکٹاں ؟ اوہ اج میں شام نوں پور کر کے بھیج دیاںگا! کنے روپئے نے پنج ٹکٹاں دے ؟ خیر...پر کدے کڈھی وی جے اج تیک؟ قسمت خبرے کدوں جاگ پویگی۔ تے تسیں کس مرض دی دعا ہوئے! اچھا، آداب-عرض !"
رسیور رکھ کے اوہ مڑ آپدی تھاں اتے آ بیٹھے اتے بولے، "ویکھ شرارتاں نہ کر، پیپر-ویٹ بھنجے ڈگّ کے ٹٹّ جائیگا۔ ایس نوں رکھ دے۔ تے دھیان نال میری گلّ سن۔...ہاں، ... میں کی کہہ رہا ساں!" اک ہور فائیل دا فیتہ کھولھدے ہوئے شیخ ہوریں بولے، "تاش دیاں برائییاں دسّ رہا ساں۔ تاش توں جوآ، جوئے توں چوری، تے چوری توں بعد؟ پتہ ای کی حاصل ہندا اے؟" بشیر ولّ تکدیاں ہویاں اوہ بولے، "جیل، یعنی قید دی سزا۔"
فائیل وچوں باہر نکلے ہوئے اک پیلے کاغذ نوں بشیر ڈنک دی چنجھ نال چھیک پا رہا سی۔
"نا لایق، پاجی"، شیخ ہوریں اس دے ہتھوں ڈنک کھچدے ہوئے بولے، "چھڈّ ایہناں وہلے کماں نوں تے میری گلّ دھیان نال سن۔ تینوں پتہ اے، کنے چوراں دا سانوں ہر روز چلان کرنا پیندا اے؟ تے ایہہ سارے چور تاشاں کھیڈ-کھیڈ کے ہی چوری کرنی سکھدے نے۔ جے ایہ قانون دا ڈنڈا ایہناں دے سر اتے نہ ہووے تاں خبرے کی قیامت برپا کرا دین۔" تے شیخ ہوراں میز دی نقرے پئی تازیراتے-ہند ولّ بشیر نوں تکایا ۔ پر بشیر دا دھیان اک ہور کتاب ولّ سی۔ اس دے اتلے گتے توں جلد دا کپڑا تھوڑھا جیہا اکھڑیا ہویا سی، جس نوں کھچدیاں-کھچدیاں بشیر نے ادھا کو گتا ننگا کر دتا سی۔
"بےوقوف، گدھا"، کتاب اس دے لاگیوں چکّ کے پرے رکھدے ہوئے شیخ ہوریں بولے، "تینوں جلداں اکھیڑن لئی سدیا سی؟ خیال نال سن!" تے کجھ سمناں اتے دسخط کردیاں ہویاں اوہناں نے پھیر لڑی جوڑی، "سانوں پولیس-افسراں نوں جو سرکار انیاں تنخواہاں تے پینشناں دندی اے، تینوں پتہ اے کیوں دندی ہے؟ صرف اس لئی کہ اسیں ملک وچوں زرماں تے مزرماں دی بہتات نوں روکیئے۔ پر جے ساڈے ہی بچے تاشاں-جوئے کھیڈن لگّ پین تاں دنیاں کی کہیگی۔ تے اسیں ہی اپنا نمک کس طرحاں حلال..."
گلّ اجے ادھواٹے ہی سی کہ پچھلے بوہے تھانیں اوہناں دا اک اچا-لما نوکر آیا۔ اک سپاہی سی۔ شیخ ہوریں ہمیشاں ایہو جہے دو-تنّ وفادار سپاہی گھر وچ رکھیا کردے سن، جنہاں وچوں اک ڈنگراں نوں پٹھا-دتھا پاؤن تے مہیاں چون لئی سی، دوجا رسوئی دے کم وچ مدد دین لئی سی اتے تیجا جہڑا اندر آیا سی، آسامیاں نال رقماں کھریاں کرن لئی سی۔ اس نے جھک کے سلام کردیاں کیہا، "اوہ آئے بیٹھے نے جی۔"
"کون ؟"
"اوہ بگھی بدمعاش دے آدمی، جنہاں نے دسہرے دے میلے وچ ڈیش لاؤن لئی عرض کیتی سی۔"
"پھر توں آپے ای گلّ کر لینی سی۔"
"میں تاں اوہناں نوں کہہ دتا سی کہ شیخ ہوریں ڈھائی سو توں گھٹّ نہیں مندے، پر..."
"پھیر اوہ کی کہندے نے ؟"
"اوہ کہندے نے، اسیں اک واری خود شیخ ہوراں دی قدم-بوسی کرنی چاہنے آں۔ جے تکلیف نہ ہووے تاں دو منٹاں لئی چلے چلو۔ بڑے چر دے اڈیک رہے نے۔"
"ہچھا، چلو"، کہہ کے شیخ ہوریں جدوں اٹھن لگے تاں اوہناں نے بشیرے ولّ تکیا۔ اوہ اونگھ رہا سی۔ جے جھٹ-پٹّ اوہ دبکا مار کے اس نوں جگا نہ دندے تاں اس دا متھا مز نال جا وجنا سی۔
"جاہ آرام کر جا کے"، شیخ ہوریں کوٹ تے بیلٹ سمبھالدے ہوئے بولے، "باقی نصیحتاں تینوں شام نوں دیاںگا۔ مڑ کے تاش نہ کھیڈیں۔"
تے اوہ باہر نکل گئے۔
منڈے نے کھڑے ہو کے اک-دو آکڑاں تے اباسیاں لئیاں، اکھاں ملیاں اتے پھر نچدا-بھڑکدا باہر نکل گیا۔
