تکیہ کلام گردیال سنگھ
آزاد ہند فوج وچوں آؤن مگروں سرکار نے اوہدی فوج دی نوکری بحال کرکے اوہنوں پنجاب دیاں دیسی ریاستاں دے سنگھ ‘پیپسو’ دے اک ضلعے وچّ سول سرجن لا دتا سی۔ اتھوں رٹائر ہون مگروں اوہنے اسے منڈی وچّ آ کے اپنا پرائیویٹ کلینک کھولھ لیا سی جتھوں اوہنے فوج وچّ بھرتی ہون توں پہلاں اپنی مڈھلی نوکری شروع کیتی سی۔ ایہہ چھوٹی جہی منڈی اوہدے لئی ‘یاداں دی پٹاری’ ہی بن چکی سی۔
جدوں اوہ دوجی جنگ توں پہلاں ایتھوں دے پنج-چھ کمریاں دے چھوٹے-جہے ہسپتال وچّ ڈاکٹر ہندا سی تاں ایتھے اوہ چار ہی ‘افسر’ ہندے سن۔ اک سی مڈل سکول دا ہیڈماسٹر مدن موہن، دوجا ڈاکخانے دا پوسٹ ماسٹر تے تار بابو شادی رام، تیجا سٹیشن ماسٹر ودھاوا رام، تے چوتھا افسرے-منڈی سردار گردیال سنگھ باہیا۔ ایہہ چارے جدھروں وی لنگھدے، منڈی دے آڑھتیئے، دوکاندار، چودھری گوپی رام تے ہزاری لال ورگے ستکارت بندے وی دوکاناں دے موہرلے تھڑھیاں اتے آ کے ‘رام رام’ بلاؤندے سن۔
ایہہ اوہو زمانہ سی جدوں ایہہ چارے افسر، شام ویلے سکول دے گراؤنڈ وچّ ٹینس کھیڈن جاندے۔ چوہاں نے چٹیاں نکراں، چٹے قمیض، چٹیاں-دودھ جراباں تے فلیٹ پہنے ہندے سن۔ ہتھاں وچّ ریکٹ پھڑی دن ڈھلھے جدوں اوہ وارو-واری چھوٹے چھوٹے بازاراں وچوں لنگھ کے سکول ولّ جا رہے ہندے تاں اوہناں وچوں تناں دے انگریزی ٹوپ ساری منڈی وچّ جویں ہل چل جہی مچا دندے۔ گلیاں وچّ بنٹے، ریٹھے، کوڈیاں کھیڈدے پاڑھے منڈے دوروں ہی ہیڈماسٹر مدن موہن جی نوں دیکھ کے بھجدے اندریں جا لکدے۔ بانیئیں تے سیٹھ ہور ودھیرے جھک کے تے اچیاں آوازاں وچّ ‘رام رام’ تے ‘نمستے’ بلاؤندے۔ چارے افسراں وچّ اک افسرے-منڈی ‘باہیا صاحبَ’ سن جہڑے آسے پاسے جھاکے بناں دھون اکڑا کے تردے؛ ایویں رسمی طور اتے سر نوں ماڑا جیہا جھٹکا دندے، جاں کھبا نروآ ہتھ رتا انج اتانہ چکدے جویں کوئی گورا حاکم مکھی اڈاؤندا ہووے۔ باقی تنے، ہریک دی ‘رام رام’ دا اتر ٹھرھمے نال دندے تے کئی موہتبر بندیاں دا حال-چال وی پچھ لیندے۔ جہڑے چودھریاں، سیٹھاں، شاہاں نوں ایہہ ‘افسر’ لوک انج بلاؤندے، عامَ لوکاں دے مناں وچّ اوہناں دا عزت-مان ہور ودھ جاندا۔
اوہ زمانہ تاں ہن بیت چکا سی۔ پر سیتا رام بہتا نہیں سی بدلیا۔ اج وی اوہ ریڑھیاں دی سڑی-گلی سبزی اوویں سٹوا سکدا سی جویں ویہہ-تیہہ سال پہلاں اس منڈی وچّ ‘میڈیکل افسر’ ہندیاں سٹواؤندا ہندا سی۔ سبھ نوں پتہ سی ہن اوہدی پچھ-دسّ سرکارے-دربارے پہلاں نالوں ودھیرے سی۔ ستھانک ہسپتال دا ڈاکٹر وی اس توں پچھے بناں کوئی کم نہیں سی کردا۔
ڈاکٹر سیتا رام کوڑا دیاں پرانیاں عادتاں موجب اوہ ہن وی گلی، بازار وچّ تریا جاندا الڑھ عمر دے منڈیاں نوں کول بلا کے عجیب-عجیب سوال پچھن لگّ پیندا۔ پہلاں منڈے دا ناں، پیو دا ناں پچھدا تے مگروں اوہدے خاندان نال اپنی پرانی جان-پچھان کڈھ کے اپنی نابھے-پٹیالے دی بولی ‘چ کہندا، “مینے تیری دادی کا علاج بی کیا تھا۔ اسکا نام پرسنی دیوی تھا نہ؟” اکثر ہی منڈی دے منڈے-کھنڈے اوہدی اجیہی جانکاری بارے بہت حیران ہندے، جدوں اوہ دسدا، “تیرا بابا دسوندھی رام، بڑا کنجوس تھا۔ مینے اسے کہیا تھا کہ دوائی دو مہینے تکّ کھانی پڑیگی۔ پر اس بھلیمانس نے پیسیاں دی بچت کرن کے لییے ایک مہینے بعد دوائی بند کر دئی۔ اوہ وچاری مر گئی۔… ایسے تو سبھ لالے کنجوس ہنے ایں پر تیرا بابا کچھ بے وقوف وی تھا-اب ہے کہ مر گیا؟”
پھیر اچانک ہی گلّ بدل کے کہندا، “تیرے گھر-کے تنیں کچھ کھان نے بی دنیں ایں کہ نہیں؟-دیکھ تیریاں اکھاں کیسے پیلیاں ہو رہی اے۔ چہرے کا کلر ایسے جیسے بسار ملیا ہوئے۔” پھیر منڈے دے موڈھے، باہاں چھاتی نوں ٹونہدا کہندا، ”ایہہ کوئی جواناں کی باڈی اے!… ایس عمر میں آہ حالَ! کچھ خایا-پیا کر۔ صبح اٹھ کر شاکھا مے جایا کر۔ کتنے بجے اٹھیا کردیں؟”
ہور وی عجیب گلّ ایہہ سی کہ اوہدے رعب کرکے کوئی منڈا اوہدے اگے جھوٹھ بولن دی ہمت نہیں سی کردا۔ جدوں اوہ جاگن دا سماں دسدا تاں ڈاکٹر کوڑا جویں اوہنوں پھٹکار پاؤندا کہندا، “دیکھ، دیکھ! شرم تاں نہیں آندی!…. جوان عمر میں دن چڑھے اٹھ کے توں کیا پوریاں پائینگا۔” پھیر اپنے ول اوہنوں جھاکن لئی کہہ کے اوہدیاں اکھاں دے چھپر انگلاں نال اتانہ کرکے دیکھدیاں کہندا، “توں مسٹربیشن کردا ہنے؟” جہنوں اوہدا انگریزی شبد سمجھ نہ آؤندا اوہنوں بہت سپشٹ پنجابی وچّ سمجھا دندا تے اینی بری طرحاں غصے وچّ جھڑکدا کہ کئی نوجوان منڈے سچی اوہدے اگے کمبن لگّ پیندے۔
پرانے لوک اوہنوں ہن وی منڈی دا افسر ہی سمجھدے سن۔ اوویں اوہدی عزت کردے سن۔ اوہناں دا خیال سی کہ جے ڈاکٹر نے ویہہ-تیہہ سال پہلاں اوہناں نوں سدھے پاسے نہ لایا ہندا تاں پتہ نہیں اوہناں دا کی حالَ ہندا۔ دوائی لین آئے ہریک مریض نوں اوہ دو-چار گلاں اجہیاں ضرور سمجھا دندا جہڑیاں اوہ اپنے ‘ڈاکٹری اصولاں’ انوسار ضروری سمجھدا سی۔ نوجواناں نوں ‘بھوگ-ولاس’ وچّ سنجم ورتن لئی کہندا۔ سبزیاں، پھل، دالاں ودھیرے کھان لئی ہدایتاں کردا۔ مرچ-مصالے تے تلیاں چیزاں گھٹّ کھان لئی کہندا۔ دودھ-گھیؤ وی بہت ودھیرے کھان توں ورجدا۔ نیم نال کسرت تے سیر دیاں ہدایتاں وی کردا۔ جدوں کوئی بیماری پھیل جاندی تاں ہریک نوں پانی ابال کے پین لئی ضرور کہندا۔
“او بھائی ایہہ تاں منڈی دے کرم چنگے اے جہڑا ڈاکٹر پھیر ایتھے آ گیا۔ ایہو جے بندے اج-کلّ کتھے اے جہڑے گھروں کھا کے متّ دین۔” لوک عامَ ہی اجہیاں گلاں اس بارے کہندے۔
پر ڈاکٹر سیتا رام کوڑا ہن بڈھا ہو گیا سی – سٹھّ سال توں اتے۔ اوہنے جس کرائے دے حاطے وچّ آپدا کلینک بنایا ہویا سی، اسدے آلے دوآلے ستّ-اٹھ ادھ-کچے کمرے سن، جتھے کدے سیٹھ مناں لال دے پلیدار رہندے سن۔ کئی کوٹھیاں وچّ کنک، چھولیاں، تے باجرے دیاں دھانکاں لگیاں ہندیاں سن۔ ادوں ایتھے چارے پاسے چوہیاں دیاں کھڈاں تے چھتاں وچّ چڑیاں دے آلھنے ہندے سن۔ اندروں ہر ویلے سلھے گلھے-سڑے اناج دی بدبو آؤندی رہندی سی۔ پر جدوں دا سیٹھ نے ایہہ حاطہ ڈاکٹر کوڑا نوں ‘دھرمکھاتے’ دتا سی، اوہنے اسدی مرمت اتے کوئی پیسہ نہیں سی لایا۔ ڈاکٹر اپنی آمدن وچوں کئی ہزار روپیہ خرچ کے ہنیر-کوٹھڑیاں دی مرمت کروا چکا سی۔ ہیٹھ اٹاں دے فرش لوائے سن تے نویں میز-کرسیاں تے لوہے دے پائیپاں دے بنے منجے وی مریضاں لئی لیاندے سن۔ پر جہو-جیہا ‘ہسپتال’ اوہ چاہندا سی اوہدے اتے کئی لکھ دا خرچہ آؤندا سی۔ اوہدی اپنی کمائی مساں ٹبر دا خرچ تورن جوگی سی۔ دو لڑکے باہر پڑھدے سن۔ اک ڈاکٹری دا تے دوجا انجنیئرنگ دا کورس کردا سی۔ لڑکی وڈی سی اوہ ویاہ دتی سی۔ ایتھے اوہ تے اوہدی پتنی دوویں رہندے سن۔ اپنے ڈاکٹری اصولاں انوسار، صفائی، خوراک، کپڑے-لیڑے تے آئے-گئے دا خرچ دنو-دن ودھدا جاندا سی۔ سٹہ ایہہ ہویا سی کہ جو کمائی ہندی سی، اوہ کھوہ وچّ کھپن والی گلّ سی۔ پھیر وی اوہ ہمت نہیں سی ہاردا۔
“ڈاکٹر صاحب اینے پیسے تاں میرے کولھ ہے-نیں۔” کوئی سادھارن مریض جے کہہ دندا تاں اوہ رتا غصے نال اس ولّ جھاکدا، پر کجھ سکنٹ بول نہ سکدا۔
“جا بھاگ جا۔” بس اینا کہہ کے ہور مریض نوں دیکھن لگّ پیندا۔
اجیہا غصہ اوہنوں ادوں آؤندا سی جدوں ایہہ پتہ ہووے کہ ایہہ بندہ جھوٹھ بول رہا ہے۔ اوہ منڈی تے آسے-پاسے دے پنڈاں دے اپنے سبھ مریضاں تے اوہناں دے گھر-پریواراں نوں اینی چنگی طرحاں جاندا سی کہ اوہنوں ایہہ وی پتہ ہندا کہڑا کنا کو خرچ کرن جوگا سی۔ اتی غریب لوکاں توں اوہ پیسے منگدا ہی نہیں سی۔ جے کوئی پنج-ستّ دین دا یتن وی کردا تاں اوہنوں کہہ دندا، ”اسکا فروٹ لے-جیں، بچے کی خاطر- آئی سمجھ!… پر جے ادھیا-پؤآ لے کے پی-لیا تو میں تنے، بازار میں کھڑا کرکے جتیاں گیل کٹوں- سمجھیا!”
تے اس گلّ توں سارے جانوں سن کہ اوہ سچ مچّ ہی جتیاں نال کٹّ سکدا سی؛ کسے دی چھڈاؤن دی وی ہمت نہیں سی پے سکدی۔ (کنے ہی شرابی بندے اوہنے کٹے وی سن۔)
پر ہن جویں جویں اوہدی عمر ودھ رہی سی؛ ہمت وی جواب دندی جاندی سی۔ کئی نویں ‘سئم-سیوک’ بنے نوجواناں نے اوہدی مدد لئی ‘شہریاں’ دے کئی اکٹھ کیتے سن۔ وڈیاں-وڈیاں ‘سکیماں’ وی بنائیاں سن۔ کئی وار کٹھے ہو کے اس کول جا کے دسیا وی سی، “ڈاکٹر صاحبَ، اسیں چار-پنج لکھ روپیہ کٹھا کرکے باہر اک پلاٹ خرید کے، وڈا ہسپتال بناوانگے۔ تسیں اوہدے ‘ڈائریکٹر’ ہوووگے۔ فزیشن، سرجن، ڈینٹسٹ- ہر طرحاں دے ماہر ڈاکٹر رکھانگے۔ نویاں ایکسرے مشیناں لیاوانگے….. ٹھیک اے جی؟”
پہلاں پہلاں اوہ اوہناں نوں ‘شاباشے’ دندا مسکرا کے کہندا، ”تھانے جے ایہہ کم کر لیا توں اسکا پھل ارے ہی ملیگا…. میرا اگلے جہان میں کوئی یقین نہیں – ارے ای پھل ملے تو تسلی ہندی ہے۔ اچھے کم کرن والیاں نوں پھل لازمی ملیا کردے، میرا یقین رہئ، عمر بھر۔”
مہینے-ویہہ دن بعد جدوں کجھ نوجوان آ کے دسدے کہ اوہناں نے جگاہ خریدن دی صلاحَ بنا لئی ہے تے بس تھوڑھے جہے پیسے گھٹّ ہن، پورے ہون تے اوہ رجسٹری کروا لینگے تاں اس دن اوہ بہت خوش ہندا۔ اپنے بڈھے ہڈاں وچّ وی اوہنوں جوانی جناں بل لگدا۔ رات نوں نیند نہ آؤندی۔ من وچّ نویں ہسپتال دے نقشے بارے چتودا رہندا۔ بڑی پھرتی نال ایدھر-ادھر آ جا رہے ڈاکٹراں تے نرساں بارے سوچدا تے پھیر اوہنوں کراہ رہے مریضاں دیاں آوازاں، شانت ہندیاں سندیاں۔
….اتے اجیہے ویلے اوہ بہت بھاوک ہو جاندا۔
سماں بیت گیا۔ منڈی دے نوجواناں نے کئی نویاں نویاں کلباں بنا لئیاں۔ اوہ اتھے کٹھے ہندے، سبھیاچارک پروگرام رچاؤندے، ڈنر کھاندے تے کدے کدے اکھاں دے، دنداں دے جاں ہڈیاں دیاں بیماریاں دے علاج لئی ‘کیمپ’ وی لاؤندے۔ باہروں ڈاکٹر وی آؤندے۔ اجیہے ویلے اوہ ڈاکٹر صاحبَ نوں پردھانگی کرن لئی وی سدّ لجاندے۔ پر باہروں آئے نوجوان ڈاکٹر اس نال انج ملدے جویں اوہ کسے ڈاکٹر نال نہیں، منڈی دے کسے ہٹوانیئیں نال ملدے ہون۔ کوئی ڈاکٹر اس کولوں اوہدے چالی سال دے تجربیاں بارے، دوائیاں بارے، علاج بارے کوئی گمبھیر رائے نہیں سی پچھدا۔ اجیہے اکتاں وچّ بولن دا اسدا کوئی ابھیاس نہیں سی۔ جدوں نوجوان منڈے اوہنوں پردھان وجوں کجھ بولن لئی کہندے تاں اوہ اٹھ کے اشیرواد دندا تے اوہناں دے چنگے مشن دی سفلتا لئی چار شبد بول دندا۔ اس توں ودھ کجھ کہہ نہیں سی سکدا۔
اجیہے سماگماں توں واپس پرط کے ڈاکٹر کوڑا ہور وی اداس ہو جاندا۔ ہن جدوں کدے کجھ نوجوان اس کول آ کے ہسپتال دیاں یوجناواں دسدے تاں اوہ سنا-سنّ۔ اوہناں دے چہریاں ولّ جھاکدا، چپ چاپ سندا رہندا۔ کدے کدے بس اینا کہندا، “کچھ کرو بی نہ! نوئیں باتاں کرن دا کیا فائدہ – باتاں گیل تو کچھّ نہیں ہندا۔” پر جدوں اوہنوں ایہہ احساس ہو گیا کہ نویں پیڑھی دے نوجوان، سوائے اپنی واہ-واہ کھٹن دے ہور کجھ کرن جوگے نہیں تاں اوہ بہت ہی نراش ہو گیا۔ اپنے ‘کوڑا کلینک’ وچّ، اوہناں ہی سلھے کمریاں وچّ پئے مریضاں ولّ وی اوہدا دھیان گھٹّ گیا۔ جو تنّ-چارن منڈے کڑیاں اس کولوں صرف پریکٹس دے سرٹیفکیٹ لین آئے سن، اوہناں نے دو-دو چار-چار سال بعد، نال دے پنڈاں وچّ اپنے کلینک کھولھ لئے۔ اوہناں ہی پنڈاں دے وگڑے کیس جدوں اس کول آؤندے تاں اوہ حیران ہو جاندا کہ اس کول کمپاؤڈر لگے منڈے ہن ‘ڈاکٹر’ بن کے کنج لوکاں دی چھلّ لاہ رہے سن۔ کئی سکوٹر، کاراں وی لئی پھردے سن، پر اسنے ساری عمر سائیکل وی خرید کے نہیں سی دیکھیا۔ اوہناں دے غلط دوائیاں دے کے بے لوڑے ٹیکے لا کے وگڑے کیس اس کول آؤندے اوہناں دا علاج کردا اوہ اوہناں اپنے ‘بنائے’ ڈاکٹراں نوں برا-بھلا کہندا رہندا۔ اوہدا جی کردا اوہناں نوں بلا کے خوب جھڑک-جھمب کرے کہ اوہ کیوں اسدا ناں بدنام کرن لگے سن۔ پر اک-دونہ نوں چھڈّ کے کدے کوئی پرانا شاگرد اس کول نہیں سی آیا۔ پھیر کیہنوں کجھ سمجھائے؟
ڈاکٹر کوڑا دی ساری عمر ایہہ عادت رہی کہ جدوں وی ایمرجینسی آئی اوہنے بناں اپنے آرام دا خیال کیتیاں ساری ساری رات وی اپنے کلینک وچّ بتائی۔ ہن وی اجیہے ویلے اوہ انکار نہیں سی کر سکدا۔ اسی سال دے نیڑے پہنچن دے باو جود اوہ تڑکسار اپنے کلینک پہنچ جاندا۔ دوپیہرے وی گھٹّ ہی آرام کردا۔ اسدے رکھے نویں نویں کمپاؤڈراں تے ‘نرس’ کڑیاں نوں بہت ہی چنگی طرحاں ہدایتاں کردا؛ سمجھاؤندا کہ اوہناں دی کی ڈیوٹی سی۔ جہڑا کوئی منڈا، کڑی صرف پہنن-پچرن ’چ سماں برباد کرکے مریضاں ول بے دھیانی کردا اوہنوں اوہ پہلاں گھور-گھپّ کردا، پر اوہدے بار-بار غلطی کرن اتے کلینک ’چوں کڈھ دندا تے ہور رکھ لیندا۔ (ہن پڑھے لکھے منڈے-کڑیاں دا کوئی گھاٹا وی نہیں سی رہا۔ اک ہٹا دندا تاں کئی وار دس دس منڈے-کڑیاں دے ماپے تے رشتے دار آ کے اسدیاں منتاں کردے کہ اوہناں دے منڈے، کڑی نوں کم لئی رکھ لوے۔)
تے پھیر اچانک اک دن، سبھ لوکاں نے ایہہ دکھدائی خبر سنی کہ ڈاکٹر سیتا رام کوڑا راتیں ستا ہی رہِ گیا۔ سینکڑے لوک اوہدے انتم سسکار لئی کٹھے ہوئے۔ کئی دن اوہدیاں گلاں انج ہندیاں رہیاں جویں کوئی بھچال آیا ہووے۔ اوہدے وڈے شہراں وچّ رہندے دوویں منڈے آئے تے اوہدے کلینک دا سارا سامان، اک نویں آئے ڈاکٹر نوں ویچ کے اپنی بڈھی ماں نوں نال لے کے چلے گئے۔
کجھ مہینے بعد لوک ڈاکٹر سیتا رام نوں انج بھلّ گئے جویں اوہ ایتھے کدے ہندا ہی نہیں سی۔ نویں آئے اک ڈاکٹر نے، اسے پرانے حاطے وچّ نواں ‘گپتا ہسپتال’ کھولھ لیا سی۔ سیٹھ شو لال دے پت-پوتے شاید کلکتے جا وسے سن۔ اوہناں نے ایہہ حاطہ (جتھے کدے ‘کوڑا کلینک’ ہندا سی) ڈاکٹر گپتا نوں ویچ دتا سی۔ اوہنے پرانے کمرے ڈھاہ کے نویں بیڈّ، نویاں سکیننگ مشیناں تے لبارٹری دا سامان لے آندا سی۔ ہن ڈاکٹر کوڑا دے کلینک وانگ ”عامَ-خاص’ مریض ایتھے داخل نہیں سن کیتے جاندے۔ صرف سردے-پجدے لوک ہی داخل ہو سکدے سن۔
پھیر اک دن لوکاں نے دیکھیا کہ پرانے ‘کوڑا کلینک’ تے ہن نویں ‘گپتا ہسپتال’ دے ساہمنے، تھڑھے اتے اک بندہ مریا پیا سی۔ اک نویں بنی ‘سہارا کلبّ’ دے نوجوان منڈے اوہدے سسکار دا پربندھ کردے پھردے سن (کیونکہ ایہہ کوئی لاوارث بندہ سی- شاید بہاری مزدور جاں اتر پردیش دا بھئیا)۔ کجھ نوجواناں نوں جدوں پتہ لگیا کہ ڈاکٹر گپتا نے رات اوہنوں داخل نہیں سی کیتا تے اوہ تھڑھے اتے پیا ہی مر گیا سی تاں اوہ اتیجت ہو کے ڈاکٹر نال لڑن لگّ پئے۔ پر ڈاکٹر گپتا نے اوہناں نوں بری طرحاں بے عزت کرکے باہر کڈھ دتا۔ اوہ ‘گھر-گھر’ کردے مڑ آئے۔ (کئیاں نے تھانے اسدی ‘انگہلی’ دی رپورٹ وی کرنی چاہی، پر تھانیدار نے قانون سمجھا کے موڑنا چاہیا تاں جھگڑا وی ہویا۔ اخیر تھانیدار نے سپاہیاں توں چار ڈنڈے مروا کے سبھ نوں باہر کڈھ دتا۔) ساری قانونی کاروائی پوری کرن مگروں جدوں نوجوان منڈیاں نے اس لاوارث بندے دا سسکار کر دتا تاں اک وار منڈی تے آسے-پاسے دے پنڈاں وچّ مڑ ڈاکٹر سیتا رام کوڑا دی چرچہ شروع ہو گئی؛ پر ایہہ چرچہ بالکل انج سی جویں کسے منڈے-کھنڈے نے چھپڑ وچوں مجھّ کڈھن لئی واہن وچوں چکّ کے دو-چار ڈلے چلا ئے ہون۔ کجھ دناں مگروں لوک پھیر آپو-اپنے کماں-دھندیاں وچّ رجھ کے ڈاکٹر کوڑا نوں بھلّ گئے۔ بس اک بڈھے آڑھتیئے پھمن ملّ نے ہی اپنے اک ہانی کول اک دن اینی گلّ چھیڑی، “کیوں بئی سنت راما، ڈاکٹر سیتا رام نوں لوک اوں-ایں بھلگے؛ ایں بی کدے ہندی سنیں سی! …. ہن تاں ایڈے ایڈے بڈے بندیاں دا بی کوئی کتے-بلے جناں مسوس نیں کردا- ہیں کہ نہیں؟
سنت رام دوکان دے تھڑھے اتے ڈاہی منجی ‘تے پیا کھنگھی گیا، بول نہیں سکیا۔ اوہدی حالت دیکھ کے پھمن ملّ ڈھلی جہی آواز ’چ پھیر بولیا، “لے ہن اوہ ہندا تاں تینوں دکھائی آؤندے… ہن جائیے کتھے!”
پر اسے ویلے دوکان اندروں نکل کے سنت رام دا وڈا منڈا اس ولّ گھوردا بولیا، “تایا پھمن ملا کیوں سارا دن بھونکی جانا ہنے!…. اوہ کوئی ڈاکٹر سی؟ -کلھ گپتا ڈاکٹر، ایہدے ڈوڈھ سو دا ٹیکا لا کے گیئے۔ اسیاں دی دوائی دتی اے۔ توں ایں بولی جانے جویں ایہنوں اسیں باہر کڈھ کے مرن نوں بہایا ہندے۔…. ایہنوں وی اندر جک نہیں آؤندی-باہر تھڑھے ‘تے آ کے لوکاں نوں تماشہ دکھوندے، ویری!”
پھمن ملّ دا منہ اڈیا رہِ گیا۔ اوہ چپّ کرکے اندر پرانی گدی اتے آ بیٹھا تے پشیمان ہوئی گیا کہ اوہنوں بھلا اجیہی گلّ کہن دی کی لوڑ سی؟- سر نیواں پا کے اوہ وی کھنگھن لگّ پیا۔ اوہنوں بازار ’چ حساب-کتاب کرن گئے اپنے منڈے؛ روپ کمار دا خیال سی کہ جے بھلا اوہنوں مڑ کے آئے نوں سنت رام دے منڈے نے دسّ دتا تاں پھیر روپ اوہدی لاء-پاء کرو۔ ایہہ سوچ کے اوہ سچیں ڈر گیا کہ جویں کوئی وڈی کھنامی کر بیٹھا ہووے۔
“آہ وی زمانے آؤنے سی!” پھمن ملّ کھنگھ رکدیاں کجھ دکھی واج ’چ بولیا، “جے کسے نال ہمدردی دی گلّ کریئے تاں اوہ وی کھان نوں آؤندے۔ آہ وی کوئی گلّ بنیں!… حد ہو-گئی!”
تے اوہنوں یاد آیا کہ کئی ورھیاں مگروں اوہنے شاید پہلی واری اپنا ایہہ تکیہ-کلام بولیا سی جہڑا منڈیاں نے ہرکھ نال جھڑک کے اوہنوں بولنوں ہٹا دتا سی اکے “بائی کی سارا دن بھونکی جانے، ‘حد ہو-گی حد ہو-گی’، کاہدی حد-ہو-گی؟”
