ترقیپسند سعادت حسن منٹو
جوگندر سنگھ دیاں کہانیاں جدوں لوکپرء ہون لگیاں تاں اوہدے من وچ ایہہ اچھا پیدا ہوئی کہ اوہ اگھے ساہتکاراں اتے شاعراں نوں اپنے گھر بلائے اتے اوہناں دی دعوت کرے۔ اوہدا خیال سی کہ اوہدی شہرت تے لوکپراتا ہور وی ودھیرے ہو جاوے گی۔ جوگندر سنگھ نوں اپنی رچنا بارے بڑی خوش فہمی سی۔ مشہور ساہتکاراں تے شاعراں نوں اپنے گھر بلا کے اتے اوہناں دی آؤبھگت کرکے جدوں اوہ اپنی پتنی امرت کور کول بہندا تاں کجھ چر لئی بالکل ہی بھلّ جاندا کہ اوہدا کم ڈاکخانے وچ چٹھیاں دی دیکھبھال کرنا ہے۔ اپنی تنّ گز دی پٹیالہ فیشن دی رنگی ہوئی پگڑی لاہ کے جدوں اوہ اک پاسے دھر دندا تاں اوہنوں محسوس ہندا کہ اوہدے لمے-لمے کالے کیساں ہیٹھ جہڑا چھوٹا جیہا سر چھپیا ہویا ہے اوہدے وچ اگے-ودھو ساہت کٹّ کٹّ کے بھریا پیا ہے۔ اس احساس نال اوہدے دل تے دماغ وچ ہؤں دی اک عجیب جہے مہتو والی بھاونا پیدا ہو جاندی تے اوہ ایہہ سمجھدا کہ دنیاں وچ جنے کہانی کار تے ناول کار ہن، سارے دے سارے اوہدے نال بڑے ہی مٹھے جہے رشتے وچ بدھے ہوئے ہن۔ امرت کور دی سمجھ وچ ایہہ گلّ نہیں سی آؤندی کہ اوہدا پتی لوکاں نوں سدا بھیجن ویلے ہر وار ایہہ کیوں آکھدا ہے:
‘امرت، ایہہ جہڑے اج چاہ ‘تے آ رہے نے، ہندوستان دے وڈے شاعر ہن… سمجھ گئی، نہ؟ ویکھیں، ایہناں دی آؤبھگت تے خاطرداری وچ کوئی قصر نہ رہِ جاوے۔’
آؤن والا کدے ہندوستان دا وڈا شاعر ہندا جاں بڑا وڈا کہانی کار۔ اس توں گھٹّ درجے والے آدمی نوں تاں اوہ کدے بلاؤندا ہی نہیں سی-دعوت ویلے اچیاں اچیاں سراں وچ گلاں ہندیاں، جہدا مطلب اوہ اج تکّ نہیں سمجھ سکی سی۔ گلامباتاں دے دوران ‘ترقیپسند’ دا ذکر عامَ طور ‘تے ہندا سی۔ اس ‘ترکیپسندی’ دا مطلب امرت کور نوں معلوم نہیں سی۔ اک وار جوگندر سنگھ اک بڑے وڈے کہانی کار نوں چاہ پلا کے وہلا ہو اندر رسوئی وچ آ کے بیٹھا تاں امرت نے پچھیا، “ایہہ موئی ‘ترکیپسندی’ کی اے؟”
جوگندر سنگھ نے پگڑی سنے اپنے سر نوں سہجے جہے ہلایا تے کیہا، “ترکیپسندی؟ ایہدا مطلب توں ترنت ہی نہیں سمجھ سکن لگی۔ ‘ترقیپسند’ اوہنوں آکھدے ہن جو ترقی نوں پسند کرے۔ ایہہ شبد فارسی دا ہے تے انگریزی وچ ‘ترقیپسند’ نوں ‘پروگریسو’ کہندے ہن۔ اوہ کہانی کار جو کہانیاں وچ ترقی چاہندے ہن، اوہناں نوں ترقیپسند جاں اگیودھو کہانی کار سدیندے ہن۔ اس ویلے ہندوستان وچ صرف تنّ-چارن ترقیپسند کہانی کار ہن جنہاں وچ میرا ناں وی شامل ہے۔”
جوگندر سنگھ دی عادت سی کہ اوہ انگریزی شبداننال اپنے وچار پرگٹ کیتا کردا سی۔ اوہدی ایہی عادت ہن پکّ کے اوہدا سبھاء بن گئی سی۔ اس لئی اوہ بناں جھکے اک اجیہی انگریزی بھاشا وچ سوچدا سی جہڑی کجھ اگھے انگریزی ناولکاراں دے چنگے چنگے چست فقریاں ‘تے آدھارت سی۔ عامَ گل بات وچ اوہ 50٪ انگریزی شبداں اتے انگریزی کتاباں ‘چوں چنے واکاں دی ورتوں کردا سی۔ ‘افلاطون’ نوں اوہ سدا ‘پلیٹو’ کہندا سی۔ اویں ہی ‘ارسطو’ نوں ‘اراسٹوٹل’۔ ڈاکٹر. سگمنڈ فرائڈ، شوپینہاور تے نیطشے دی چرچہ اوہ اپنی ہر مہتوپورن گل بات وچ کیتا کردا سی اتے پتنی نال گلّ کرن ویلے اوہ اس گلّ دا خاص دھیان رکھدا سی کہ گل بات وچ انگریزی شبد اتے ایہہ پھلاسپھی داخل نہ ہون۔ جوگندر سنگھ توں جدوں اوہدی پتنی نے ترکیپسندی دا مطلب سمجھیا تاں اوہنوں بڑی نراشا ہوئی کیونکہ اوہدا خیال سی کہ ترکیپسندی کوئی بڑی وڈی چیز ہوویگی جس بارے وڈے-وڈے شاعر تے کہانی کار اوہدے پتی نال مل کے بحث کردے رہندے ہن پر جدوں اوہنے ایہہ سوچیا کہ ہندوستان وچ صرف تنّ-چارن ترقیپسند کہانی کار ہی ہن تاں اوہدیاں اکھاں وچ چمک پیدا ہو گئی۔
ایہہ چمک ویکھ کے جوگندر سنگھ دے مچھاں-بھرے بلھ، اک دبی-دبی جہی مسکراہٹ وچ، کمبے، “امرت، تینوں ایہہ سن کے خوشی ہوویگی کہ ہندوستان دا اک بہت وڈا آدمی مینوں ملن دا چاہوان ہے۔ اوہنے میریاں کہانیاں پڑھیاں ہن تے بہت پسند کیتیاں ہن۔”
امرت کور نے پچھیا، “ایہہ وڈا آدمی کوئی اصلوں ہی وڈا آدمی ہے جاں تہاڈے وانگ صرف کہانیاں لکھن والا ہے؟”
جوگندر سنگھ نے جیب وچوں اک لفافہ کڈھیا اتے دوجے پٹھے ہتھ نال تھپتھپاندیاں آکھیا، “کہانی کار تاں ہے ہی پر اوہدی سبھ توں وڈی خوبی جو اوہدی امٹّ پرسدھی دے پچھے موجود ہے، کجھ ہور ای اے۔”
“کہڑی خوبی اے؟”
“اوہ اک آوارہ گرد ہے۔”
“آوارہ گرد؟”
“ہاں، اوہ اک آوارہ گرد ہے جیہنے آوارہ گردی نوں اپنے جیون دا منورتھ بنا لیا ہے۔ اوہ سدا گھمدا رہندا ہے، کدے کشمیر دیاں ٹھنڈیاں گھاٹیاں وچ ہندا ہے تے کدے ملتان دے تپدے میداناں وچ، کدے لنکا وچ تے کدے تبت وچ۔”
امرت کور دی دلچسپی ودھ گئی، “پر اوہ کردا کی اے؟”
“اوہ گیت اکٹھے کردا اے، ہندوستان دے ہر صوبے دے گیت-پنجابی، گجراتی، مراٹھی، پشوری، کشمیری، مارواڑی، ہندوستان وچ جنیاں وی بولیاں بولیاں جاندیاں ہن، اوہناں دے جنے وی گیت اوہنوں ملدے ہن، اوہ اکٹھے کر لیندا ہے۔”
“اینے گیت اکٹھے کرکے اوہ کی کریگا؟”
“کتاباں چھاپدا ہے، لیکھ لکھدا ہے تاں جو دوجے وی ایہہ گیت پڑھ سکن۔ کئی انگریزی رسالیاں وچ اوہدے لیکھ چھپ چکے ہن۔ گیت اکٹھے کرنا تے سلیقے نال اوہناں نوں پیش کرنا کوئی معمولی کم نہیں۔ اوہ بہت وڈا آدمی ہے، سمجھی، بہت وڈا آدمی! تے ویکھ، اوہنے مینوں، کیہو جیہا خط لکھئ۔”
ایہہ کہہ کے، جوگندر سنگھ نے اپنی پتنی نوں اوہ پتر پڑھ کے سنایا جہڑا ہریندر ناتھ ترپاٹھی نے اپنے پنڈوں اوہنوں بھیجیا سی۔ اس پتر وچ ہریندر ناتھ ترپاٹھی نے بڑی مٹھی بولی وچ جوگندر سنگھ دیاں کہانیاں دی پرشنسا کیتی تے کیہا سی کہ تسیں ہندوستان دے ترقیپسند کہانی کار ہو۔
ایہہ واک جوگندر سنگھ نے پڑھ کے کیہا، “لے ویکھ، ترپاٹھی صاحب وی لکھدے نے کہ میں ترقیپسند ہاں۔”
جوگندر سنگھ نے پورا پتر پڑھن پچھوں اک دو چھن اپنی پتنی ول تکیا تے اوہدا اثر جانن لئی کیہا، “کیوں؟”
امرت کور پتی دی تکھی نظر کارن کجھ جھینپ جہی گئی تے مسکرا کے کہن لگی، “میں کی جاناں! وڈے آدمیاں دیاں گلاں وڈے آدمی ہی سمجھ سکدے نے۔”
جوگندر سنگھ نے اپنی پتنی دی ایس ادا ‘تے گہہ نہیں کیتا۔ اوہ اصل وچ ہریندر ناتھ ترپاٹھی نوں اپنے گھر بلاؤن تے اوہنوں کجھ دن ٹھہراؤن بارے سوچ رہا سی، “امرت میں کہندا ہاں، ترپاٹھی صاحب نوں دعوت دے ہی دتی جاوے۔ کی خیال ہے تیرا… پر میں سوچدا ایہہ ہاں کہ کی جاناں، اوہ کتے انکار ہی نہ کر دئے۔ بہت وڈا آدمی ہے۔ ہو سکدے اوہ ساڈی ایس دعوت نوں خوشامد سمجھے۔”
اجیہے موقعیاں ‘تے اوہ پتنی نوں اپنے نال شامل کر لیا کردا سی تاں جو دعوت دا بھار دو بندیاں وچ ونڈیا جاوے۔ اسے لئی جدوں اوہنے ‘ساڈی’ آکھیا تاں امرت کور نے، جہڑی اپنے پتی وانگ بہت بھولی سی، ہریندر ناتھ ترپاٹھی وچ دلچسپی لینی شروع کر دتی۔ بھاویں اوہدا ناں ہی اوہدے لئی سمجھوں باہر سی اتے ایہہ گلّ وی اوہدی سمجھ توں باہر سی کہ اک آوارہ گرد، گیت اکٹھے کر کے، کویں بہت وڈا آدمی بن سکدا ہے۔ جدوں اوہنوں ایہہ دسیا گیا سی کہ ترپاٹھی گیت اکٹھے کردا ہے تاں اوہنوں اپنے پتی دی اک گلّ یاد آ گئی کہ ولایت وچ لوک تتلیاں پھڑن دا کم کردے ہن تے اس طرحاں کافی پیسہ کما لیندے ہن۔ اسے لئی اوہدا ایہہ خیال سی کہ شاید ترپاٹھی نے گیت اکٹھے کرن دا کم ولایت دے کسے آدمی توں سکھیا ہووےگا۔
جوگندر سنگھ نے اپنا شکّ پرگٹایا، “ہو سکدے اوہ ساڈی ایس دعوت نوں خوشامد سمجھ لئے۔”
“ایہدے ‘چ خوشامد دی کہڑی گلّ ہے؟ ہور وی تاں کئی وڈے آدمی ساڈے گھر آؤندے نے۔ تسیں اوہناں نوں چٹھی پا دیو۔ میرا خیال ہے کہ اوہ تہاڈی دعوت ضرور قبول کر لینگے۔ نالے اوہناں نوں وی تاں تہانوں ملن دا بہت چاء ہے۔ ہاں، ایہہ تاں دسو کی اوہناں دے بال-بچے ہن؟”
“بال-بچے!” جوگندر سنگھ اٹھیا۔ چٹھی دا مضمون انگریزی بھاشا وچ سوچدیاں بولیا، “ہونگے، ضرور ہونگے۔ ہاں ہن۔ میں اوہناں دے اک لیکھ وچ پڑھیا سی، اوہناں دی پتنی وی ہے تے اک بچی وی۔”
ایہہ کہہ کے اوہ اٹھیا، چٹھی دا مضمون اوہدے دماغ وچ پورا ہو چکیا سی۔ دوجے کمرے وچ جا کے اوہنے چھوٹے سائیز دا اوہ پیڈ کڈھیا جس اتے اوہ خاص-خاص آدمیاں نوں چٹھیاں لکھیا کردا سی اتے ہریندر ناتھ ترپاٹھی دے ناں اردو وچ دعوت نامہ لکھیا۔ ایہہ اس مضمون دا انوواد سی جہڑا اوہنے اپنی پتنی نال گلّ کرن ویلے انگریزی وچ سوچیا سی۔
تیجے دن ہریندر ناتھ ترپاٹھی دا اتر آ گیا۔ جوگندر سنگھ نے دھڑکدے دل نال لپھاپھا کھولھیا۔ جدوں پڑھیا کہ اوہدی دعوت منظور کر لئی گئی ہے، اوہدا دل ہور وی تیز دھڑکن لگا۔ پتنی امرت کور دھپے اپنے چھوٹے بچے دے کیساں وچ دہیں پا کے مل رہی سی کہ اوہ لفافا پھڑی اوہدے کول آیا۔
“اوہناں نے ساڈی دعوت قبول کر لئی ہے۔ لکھدے نے کہ اوہ لاہور ویسے وی کسے ضروری کم آ رہے سن۔ اپنی نویں کتاب چھپواؤنا چاہندے سن۔ تے ہاں، اوہناں نے تینوں پرنام لکھیا اے۔”
امرت کور نوں اس خیال توں بہت خوشی ہوئی کہ ایڈے وڈے آدمی نے جس دا کم گیت اکٹھے کرنا ہے، اوہنوں ‘پرنام’ بھیجیا ہے۔ اوہنے من ہی من وچ واہگورو دا دھنواد کیتا کہ اوہدا ویاہ اجیہے آدمی نال ہویا ہے جس نوں ہندوستان دا ہر وڈا آدمی جاندا ہے۔ سیال دی رتّ سی، دسمبر دے پہلے دن سن۔ جوگندر سنگھ سویرے ست وجے جاگیا پر دیر تک بسترے وچ ہی اکھاں کھوہلیں لما پیا رہا- اوہدی پتنی امرت کور تے اوہدا بچہ-دوویں رجائی وچ لپٹے لاگلے منجے اتے پئے سن۔ جوگندر سنگھ سوچن لگیا، ‘ترپاٹھی صاحبَ نوں مل کے کیڈی خوشی ہوویگی۔ خود ترپاٹھی صاحبَ وی اوہنوں مل کے بہت پرسنّ ہونگے کیوں جو اوہ ہندوستان دا نوجوان کہانی کار اتے ترقیپسند لیکھک ہے، ترپاٹھی صاحب نال اوہ ہر وشے اتے گل بات کریگا، گیتاں ‘تے، پینڈو بولیاں ‘تے، کہانیاں ‘تے اتے تازہ جنگی حالات ‘تے۔ اوہ اوہناں نوں دسیگا کہ اک کلرک ہندیاں وی اوہ کویں ودھیا کہانی کار بن سکیا۔ کی ایہہ عجیب گلّ نہیں کہ ڈاکخانے وچ چٹھیاں دی دیکھبھال کرن والا بندہ کلاکار ہووے۔ جوگندر سنگھ نوں اس گلّ دا بڑا مان سی کہ ڈاکخانے وچ مزدوراں وانگ-چھ-ست گھنٹے کم کرن پچھوں وی اوہ اینا وقت کڈھ لیندا ہے کہ اک ماسک رسالہ سنپادت کردا ہے اتے دو-تنّ رسالیاں لئی ہر ہفتے جہڑے لمبے لمبے پتر لکھے جاندے ہن، اوہ وکھرے۔ دیر تک بسترے وچ پیا اوہ ہریندر ناتھ ترپاٹھی نال اپنی پہلی ملاقات لئی من وچ تیاریاں کردا رہا۔
جوگندر سنگھ نے ہریندر ناتھ ترپاٹھی دیاں کہانیاں تے لیکھ پڑھے ہوئے سن، اوہدی فوٹو ویکھ کے اوہ عامَ طور ‘تے ایہہ محسوس کردا سی کہ اوہنے اس بندے نوں چنگی طرحاں جان لیا ہے۔ پر ہریندر ناتھ ترپاٹھی دے معاملے وچ اوہنوں اپنے اتے بھروسہ نہیں سی۔ اوہ آکھدا سی کہ ہریندر ناتھ ترپاٹھی اوہدے لئی بالکل اجنبی ہے-جوگندر سنگھ دے کہانی کار دماغ وچ کئی وار ہریندر ناتھ ترپاٹھی اک اجیہے آدمی دے روپ وچ ساہمنے آؤندا جیہنے کپڑیاں دی تھاں اپنے پنڈے اتے کاغذ لپیٹے ہوئے ہون، تے جدوں اوہ کاغذاں بارے سوچدا تاں اوہنوں انارکلی دی اوہ کندھ یاد آ جاندی، جس اتے سنمے دے اشتہار ایڈی وڈی گنتی وچ اک دوجے ‘تے چپکے ہوئے سن کہ کندھ اپر اک ہور کندھ بن گئی سی۔ بسترے وچ پیا اوہ دیر تک سوچدا رہا کہ جے ہریندر ناتھ ترپاٹھی اجیہا ہی آدمی ہویا تاں اوہنوں سمجھ سکنا بڑا ہی مشکل ہووےگا۔ پر پھیر اوہنوں اپنی سیانپ دا خیال آیا، تے اوہدیاں مشکلاں آسان ہو گئیاں تے اوہ اٹھ کے اس دے سواگت دیاں تیاریاں وچ رجھ گیا۔ ترپاٹھی نے لکھیا سی کہ اوہ آپیں جوگندر سنگھ دے گھر پہنچ جائیگا کیونجو اوہ فیصلہ نہیں کر سکیا کہ اوہ لاری راہیں آئیگا جاں ٹرین راہیں۔ پھیر وی ایہہ گلّ تاں پکی سی کہ جوگندر سنگھ سوموار نوں، ڈاککھانیو چھٹی لے کے سارا دن اپنے مہمان نوں اڈیکیگا۔ نہا-دھو تے کپڑے بدل کے جوگندر سنگھ دیر تک رسوئی وچ اپنی پتنی کول بیٹھا رہا۔ دوہاں نے ہی ایہہ سوچ کے چاہ دیر نال پیتی کہ شاید ترپاٹھی آ جاوے۔ پر جدوں ترپاٹھی دیر تک نہ آیا تاں اوہناں نے کیک، آدی، سنبھال کے الماری وچ رکھ دتے تے کالی چاہ پی کے مہمان نوں اڈیکن لگے۔ جدوں جوگندر سنگھ رسوئی ‘چوں اٹھ کے کمرے وچ آیا تے شیشے ساہمنے کھڑو کے اوہنے داڑھی دے والاں وچ لوہے دے چھوٹے چھوٹے کلپ لاؤنے آرمبھے تاں جو وال جم جان تاں بوہا کھڑکیا۔ ہن کھلھی داڑھی نال، اوسے حالَ وچ اوہنے ڈیوڑھی دا دروازہ کھولھیا۔ جویں کہ اوہنوں معلوم سی، سبھ توں پہلاں اوہدی نظر ہریندر ناتھ ترپاٹھی دی کالی سنگھنی داڑھی ‘تے پئی جہڑی اوہدی اپنی داڑھی نالوں ویہہ گناں وڈی سی، سگوں اس توں وی کجھ ودھیرے۔
ترپاٹھی دے بلھاں اتے جہڑے وڈیاں وڈیاں مچھاں وچ لکے ہوئے سن، مسکراہٹ پرگٹ ہوئی۔ اوہدی اکھ جہڑی رتا کو ٹیڈھی سی تھوڑھی ہور ٹیڈھی ہو گئی۔ اوہنے اپنیاں لمیاں لمیاں لٹاں نوں اک پاسے کر کے اپنا ہتھ، جو کسے کسان دا ہتھ جاپدا سی، جوگندر سنگھ ولّ ودھایا۔ جوگندر سنگھ نے ترپاٹھی دے ہتھ دی مضبوط پکڑ محسوس کیتی تے اوہنوں ترپاٹھی دا چمڑے دا تھیلا دسیا جہڑا کسے گربھ وتی تیویں دے ڈھڈّ وانگ پھلیا ہویا سی تاں اوہ بڑا پربھاوت ہویا تے کیول ایہہ ہی آکھ سکیا، “ترپاٹھی جی، تہانوں مل کے ڈاڈھی پرسنتا ہوئی۔” ترپاٹھی نوں آیاں پندراں دن ہو گئے سن-اوہدے پدھارن دے تیجے ہی دن اوہدی پتنی تے بچی وی آ گئے۔ دوویں ترپاٹھی دے نال ہی پنڈوں آئے سن پر دو دن لئی اپنے کسے دور دے رشتے دار کول ٹھہر گئے سن پر ترپاٹھی نے اوہناں دا اس رشتے دار کول بہتا چر رکنا ٹھیک نہیں سی سمجھیا، اس لئی اوہنے پتنی تے بچی نوں اپنے ہی کول سدّ بھیجیا سی۔
ترپاٹھی اپنے نال چھٹ ایس پھلے ہوئے تھیلے دے کجھ وی نہیں سی لیایا۔ سیال دی رتّ سی، اس لئی دوویں کہانی کار اکو بسترے وچ سوندے۔ ترپاٹھی دی پتنی اپنے نال کیول اک کمبل ہی لیائی سی جہڑا ماں تے دھی لئی وی کافی نہیں سی۔ پہلے چار دن بڑیاں دلچسپ گلاں کردیاں بیت گئے۔ ترپاٹھی توں اپنی کہانیاں دی پرسنسا سن کے جوگندر سنگھ بڑا خوش ہویا۔ اوہنے اپنی اک کہانی جہڑی اجے چھپی نہیں سی، سنائی جس دی ترپاٹھی نے رجّ کے پرسنسا کیتی۔ دو ادھوریاں کہانیاں وی سنائیاں۔ ایہناں بارے وی ترپاٹھی نے چنگی رائے پرگٹائی۔ ترقیپسند ساہت بارے چرچہ وی ہندی رہی۔ دوجے کہانی کاراں دی کلا دے دوش کڈھے گئے، نویں تے پرانی شاعری دا مقابلہ کیتا گیا۔ گلّ کی، ایہہ چار دن بڑے چنگے بیتے اتے جوگندر سنگھ ہر پکھوں ترپاٹھی دی شخصیت توں بہت پربھاوت ہویا۔ ترپاٹھی دا بولن-چالن دا ڈھنگ، جس وچ اکو-ویلے بچپنا تے بزرگی شامل سن، اس نوں بڑا چنگا لگیا۔ ترپاٹھی دی لمی داڑھی اوہدے وچاراں اتے چھا گئی۔ ترپاٹھی دیاں کالیاں کالیاں لٹاں جنہاں وچ پینڈو گیتاں دی روانی سی، ہر ویلے اوہدے ساہمنے رہن لگیاں۔ ڈاکخانے ‘چ چٹھیاں دی دیکھبھال دوران وی ترپاٹھی دیاں ایہہ لٹاں جوگندر سنگھ نوں نہیں سن بھلیاں۔ چہناں دناں وچ ترپاٹھی نے جوگندر سنگھ نوں موہ لیا۔ اوہ اس دا پرشنسک ہو گیا۔ اوہدی ٹیڈھی اکھ وی اوہنوں سوہنی لگن لگی، سگوں اوہنے سوچیا، “جے اوہناں دیاں اکھاں وچ ٹیڈھاپن نہ ہندا تاں اوہناں دے چہرے ‘تے ایہہ بزرگی کدے وی پرگٹنہیں سی ہونی۔”
ترپاٹھی دے وڈے وڈے بلھ جدوں اوہدیاں سنگھنیاں مچھاں دے پچھے ہلدے تاں جوگندر سنگھ نوں محسوس ہندا جویں جھاڑیاں وچ پنکھیرو بول رہے ہون۔ ترپاٹھی سہجے سہجے سوچدا سی۔ بولدیاں جدوں اوہ اپنی داڑھی اتے ہتھ پھیردا تاں جوگندر سنگھ دے دل نوں بڑا سکھ ملدا-اوہ سمجھدا کہ اوہدے دل اتے پیار نال ہتھ پھیریا جا رہا ہے۔ چار دن جوگندر سنگھ اجیہی ہی فضا وچ جیویا-ایس فضا نوں جے اوہ اپنی کسے کہانی وچ بیان کرنا چاہندا تاں نہیں سی کر سکدا۔ پنجویں دن ترپاٹھی نے چانچک اپنا چمڑے دا تھیلا کھولھیا، ڈھیر ساریاں کہانیاں کڈھیاں اتے جوگندر سنگھ نوں سناؤنیاں ارمبھ دتیاں۔ ترپاٹھی نرنتر دس دن اپنیاں کہانیاں سناؤندا رہا۔ ایس دوران اوہنے جوگندر سنگھ نوں کئی کتاباں سنا دتیاں۔ جوگندر سنگھ تنگ پے گیا۔ اوہ کہانیاں نوں نفرت کرن لگیا۔ ترپاٹھی دا چمڑے دا تھیلا جس دا ڈھڈّ بانیئے دی توند وانگ پھلیا ہویا سی، اوہدے لئی اک سنتاپ بن گیا۔ روز شامیں ڈاکخانے توں مڑدیاں اوہنوں ایہہ بھے کھاندا رہندا کہ گھر قدم رکھدیاں ہی اوہنوں ترپاٹھی دا ساہمنا کرنا پئیگا۔ ایدھر اودھر دیاں اک-دو گلاں ہونگیاں، پھیر اوہو چمڑے دا تھیلا کھلھیگا تے اوہنوں اک جاں دو لمیاں کہانیاں سننیاں پینگیاں۔
جوگندر سنگھ ترقیپسند کہانی کار سی۔ جے ترکیپسندی اوہدے اندر نہ ہندی تاں اوہنے ترپاٹھی نوں صاف آکھ دینا سی، ‘بس بس ترپاٹھی صاحب، بس بش… ہن میرے وچ تہاڈیاں کہانیاں سنن دی شکتی نہیں رہی۔” پر اوہ سوچدا، “نہیں نہیں، میں ترقیپسند ہاں، مینوں اس طرحاں نہیں سوچنا چاہیدا۔ اصل وچ ایہہ تاں میری اپنی کمزوری ہے کہ اوہناں دیاں کہانیاں ہن مینوں چنگیاں نہیں لگدیاں۔ ایہناں وچ کوئی نہ کوئی خوبی ضرور ہوویگی۔ اس لئی کہ اوہناں دیاں پہلیاں کہانیاں مینوں خوبیاں نال بھریاں دسدیاں سن، میں…میں ہن پکھپاتی ہو گیا ہاں۔”
اک ہفتے توں ودھیرے سمیں تکّ جوگندر سنگھ دے ترقیپسند دماغ وچ ایہہ کھچوتان جاری رہی-اوہی سوچ سوچ کے اس حد ‘تے پج گیا جتھے سوچ-وچار ہو ہی نہیں سکدی۔ اوہدے من وچ بھانت بھانت دے وچار اپجدے۔ اوہ ٹھیک طرحاں اوہناں دی پرکھ پڑتال نہ کر سکدا۔ اوہدی مانسک ہپھڑا-دپھڑی سہجے سہجے ودھدی گئی تے اوہ انج محسوس کرن لگیا جویں اک بہت وڈا مکان ہووے جس وچ بے انت باریاں ہون، اس مکان وچ اوہ اکلا ہے اتے ہنیری آ گئی ہے۔ کدے اس باری دے تختے وجدے ہن کدے اس باری دے تے اوہنوں سمجھ نہیں آ رہی کہ اوہ اینیاں باریاں نوں اکو ویلے کویں بند کرے۔ ہن ترپاٹھی نوں آئے نوں ویہہ دن ہو گئے سن تے جوگندر سنگھ بے چین رہن لگیا سی۔
ترپاٹھی شامیں اوہنوں نویں کہانی سناؤندا تاں اوہنوں انج محسوس ہندا جویں بہت ساریاں مکھیاں اوہدے کناں کول بھنبھن کر رہیاں ہون، پھیر اوہ کسے ہور ہی سوچ وچ ڈبّ جاندا۔ اک دن ترپاٹھی نے اوہنوں اپنی اک ہور تازہ کہانی سنائی۔ اس وچ کسے تیویں تے مرد دے جنسی سنبندھاں دا ذکر سی-اوہدے دل نوں دھکہ جیہا وجیا۔
پورے اکی دن میں اپنی پتنی کول سون دی تھاں اک لمڈپھیل نال اکو رضائی وچ سودا رہا ہاں۔ اس احساس نے جوگندر سنگھ دے دل تے دماغ وچ اک چھن لئی انقلاب لے آندا۔ ایہہ کس طرحاں دا بندہ ہے، جوک وانگوں چمبڑ گیا ہے…. ہلن دا ناں ہی نہیں لیندا… تے… تے اوہدی پتنی، اوہدی بچی، سارا پریوار ہی آن پدھاریا۔ ایہہ لوک تاں سوچدے تک نہیں کہ میرا غریب دا کچومر نکل جائیگا۔ ڈاکخانے دا ملازم، پنجاہ روپئے ماسک تنخواہ، انت کدوں تک ایہناں نوں کھواندا پیاندا رہانگا اتے پھیر کہانیاں نے کہ مکن وچ ہی نہیں آؤندیاں… انسان ہاں، کوئی لوہے دا ٹرنک تاں نہیں کہ ہر روز اوہدیاں کہانیاں سندا رہاں اتے… اتے کیڈا ظلم ہے کہ میں پتنی دے نیڑے تک نہیں جا سکیا۔ سردیاں دیاں راتاں وارتھ ہی جا رہیاں نے۔ اکی دناں پچھوں اوہ ترپاٹھی نوں اک نویں روشنی ‘چ ویکھن لگا۔
ہن جوگندر سنگھ نوں ترپاٹھی دی ہر گلّ دوشپورن دسن لگی۔ اوہدی ٹیڈھی اکھ، جس وچ اوہنوں پہلاں خوبصورتی نظر آؤندی سی، ہن بسّ اک ٹیڈھی اکھ ہی سی۔ اوہدیاں کالیاں لٹاں وی ہن جوگندر سنگھ نوں پہلاں وانگ کولیاں نہیں سن دسدیاں تے اوہدی داڑھی نوں ویکھ کے سوچدا سی کہ ایڈی لمبی داڑھی رکھنا وڈی مورکھتا ہے۔ جدوں ترپاٹھی نوں ٹکیاں پنجھی دن ہو گئے تاں اوہدی مانسکتا وچ عجیب جہی تبدیلی آئی جاپی۔ اوہ اپنے آپ نوں اجنبی سمجھن لگیا۔ اوہنوں اس طرحاں انوبھوَ ہون لگیا کہ اوہ کدے کسے جوگندر سنگھ نوں جاندا سی پر اوہ اوہنوں نہیں جاندا، اپنی پتنی بارے اوہ سوچدا، “جدوں ترپاٹھی تر جائیگا تاں سبھ ٹھیک ہو جائیگا۔ میرا نویں سرے توں ویاہ ہووےگا۔ میں مڑ اپنی پتنی کول سوں سکانگا اتے…۔” ایہدے اگوں جد اوہ سوچدا تاں اوہدیاں اکھاں وچ اتھرو آ جاندے تے سنگھ وچ کوئی کوڑی جہی چیز پھس جاندی۔ اوہدا چت کردا کہ بھجیا بھجیا اندر جائے تے امرت کور نوں، جہڑی کدے اوہدی پتنی ہندی سی، گل نال لا لوے تے رون لگ پئے-پر اجیہا کرن دی اس وچ ہمت نہیں سی کیونجو اوہ ترقیپسند کہانی کار سی۔ کدے کدے جوگندر سنگھ دے دل وچ ایہہ خیال دودھ دے اچھال وانگ اٹھدا کہ ‘ترقیپسند’ دی رضائی جہڑی اوہنے پہنی ہوئی ہے، لاہ کے سٹّ دیوے اتے چیک چیک کے آکھے، “ترپاٹھی، ترکیپسندی دی ایسی دی تیسی… توں تے تیرے اکٹھے کیتے ہوئے گیت بکواس نے، مینوں میری پتنی چاہیدی ہے…تیریاں اچھاواں تاں ساریاں دیاں ساریاں گیتاں وچ جذب ہو چکیاں نے۔ میں اجے جوان ہاں، میری حالت ‘تے ترس کھا۔ ذرا سوچ تاں صحیح، میں جہڑا اپنی پتنی توں بناں اک منٹ وی نہیں ساں سو سکدا، پنجھی دناں توں تیرے نال اکو رضائی وچ سوں رہا ہاں۔ کی ایہہ ظلم نہیں؟”
ترپاٹھی اوہدے من دی حالت توں بے خبر روز شامیں تازہ کہانیاں سناؤندا اتے اوہدے بسترے وچ سوں جاندا۔ اک مہینہ بیت گیا تاں جوگندر سنگھ دے صبر دا بنھ ٹٹّ گیا۔ موقع پا کے، اوہ غسل خانے وچ اپنی پتنی نوں ملیا-دھڑکدے دل نال، اس گلوں بھیبھیت کہ کتے ترپاٹھی دی پتنی نہ آ جائے، اوہنے جلدی نال امرت نوں انج چمیا جویں ڈاکخانے دیاں چٹھیاں اتے موہر لائی جاندی ہے اتے آکھیا، اج راتیں جاگدی رہیں۔ میں ترپاٹھی نوں ایہہ کہہ کے باہر چلیا جاواںگا کہ رات دو ڈھائی وجے پرتانگا۔ پر میں چھیتی آ جاواںگا، باراں وجے… پورے باراں وجے۔ میں ملکڑے جہے بوہا کھڑکاوانگا۔ توں ملکڑے جہے کھولھ دیویں تے پھیر اسیں… ڈیوڑھی بالکل اک پاسے کرکے ہے۔ پر اوں ساودھانی وجوں اوہ بوہا جہڑا غسل خانے ولّ کھلھدا ہے، بند کر دیئیں۔
پتنی نوں چنگی طرحاں سمجھا کے، اوہ ترپاٹھی نوں ملیا تے اوہنوں دسّ کے باہر چلیا گیا۔ باراں وجن وچ چار گھنٹے رہندے سن جنہاں وچوں دو اوہنے اپنی سائیکل اتے ادھر-ادھر گھمن وچ بتائے۔ اوہنوں ٹھنڈھ دی تکھّ دا اکا ہی احساس نہ ہویا کیونجو پتنی نوں ملن دا خیال کافی گرم سی۔ دو گھنٹے سائیکل اتے گھمن پچھوں اوہ اپنے مکان دے لاگے میدان وچ بہہ گیا تے محسوس کرن لگیا کہ اوہ رمانچت ہو گیا ہے۔ جدوں اوہنوں ٹھنڈھی رات دی دھندیالی چپ دا خیال آیا تاں ایہہ اوہنوں اک جانی-پہچانی چیز دسی۔ اپر، ٹھٹھرے ہوئے اسمان اتے تارے چمک رہے سن جویں پانی دے موٹے موٹے تپکے جم کے موتی بن گئے ہون۔ کدے کدے ریلوے انجن دی چیک چپّ نوں توڑ دندی اتے جوگندر سنگھ دا کہانی کار دماغ سوچدا کہ ایہہ چپّ برف دا وڈا سارا ڈلا ہے اتے سیٹی دی آواز اوہ چیک ہے جہڑی اوہدی چھاتی وچ دھس گئی ہے۔ کافی چر تک جوگندر سنگھ اک نویں قسم دے رمانس نوں اپنے دل تے دماغ وچ پھیلاؤندا رہا اتے رات دیاں اندھیاریاں کھوبسورتیاں نوں گندا رہا۔ اس نے چانچک چونک کے گھڑی دیکھی-باراں وجن وچ دو منٹ رہندے سن۔ اٹھیا اتے گھر پہنچ کے دروازہ ملکڑے جہے کھڑکایا۔ پنج سکنٹ بیت گئے، دروازہ نہ کھلھیا۔ اوہنے مڑ دستک دتی۔ دروازہ کھلھیا۔ جوگندر سنگھ نے ہولی جہی کیہا، “امرت…۔” تے جدوں نظراں چکّ کے تکیا تاں اتھے امرت کور دی تھاں ترپاٹھی کھلوتا سی۔ ہنیرے وچ جوگندر سنگھ نوں انج لگیا جویں ترپاٹھی دی داڑھی ایڈی لمی ہو گئی سی کہ زمین نوں چھوہ رہی سی۔ اوہنوں ترپاٹھی دی آواز سنائی دتی،
“آ گیا ایں جوگندر سنگھ… ایہہ وی چنگا ای ہویا! میں ہنے-ہنے اک کہانی مکائی ہے، آ تینوں سناواں۔”
