توڑی دی پنڈ کلونت سنگھ ورک
بہادر سنگھ سچ مچ ہی بڑا بہادر آدمی سی۔ اس دی بہادری کیول ڈانگ سوٹے دی بہادری نہیں سی، اوہ اپنی جات برادری دے نام تے انکھ تے مر مٹن والا آدمی سی۔ چٹھا برادری دے اتھے بہت سارے پنڈ سن۔ بس ایہہ برادری ہی بہادر سنگھ دی جان سی۔ اس برادری وچ کسے دا پتر اپنا پتر سی، کسے دی دھی اپنی دھی تے کسے دی نونہہ اس دی اپنی نونہہ سی۔ جے اس برادری دے کسے بندے دی ہیٹھی ہو جائے تاں اس نوں بہادر سنگھ اپنی ہیٹھی سمجھدا تے کسے دا مان اس دا اپنا مان۔ ایہہ برادری بس بہادر سنگھ دا اک وڈا سارا ٹبر سی، جس اتے اس نے ککڑی وانگ اپنے کھنبھ کھلارے ہوئے سن۔ بہادر سنگھ تے اس دے اپنے ورگے کجھ ہور ساتھی اس برادری نوں کجّ-ولھیٹ کے اکٹھیاں رکھدے، پرانیاں گلاں سنا سنا کے اس دا سوے-مان قایم رکھدے۔ نویں نسل دے منڈیاں نوں اوہ چٹھیاں دیاں اک مٹھّ ہو کے لڑیاں تے کٹیاں بھیڑاں دا حالَ دسدے۔ کس طرحاں پچھلے سمیاں وچ اوہناں بھٹیاں تے کھرلاں نوں اوہناں دے پنڈاں وچوں بھجا کے اوہ پنڈ ملّ لئے، تے اوہناں دیاں زمیناں آپو وچ ونڈ کے اتھے نویں پنڈ وسا لئے۔ ایہو جہیاں گلاں سنن نال نویں نسل دے من اک دوجے دے نیڑے رہندے تے سنگلی دیاں گھریاں وانگ اوہ آپو وچ جڑے رہندے۔
اس طرحاں چٹھیاں نے ایہناں پنڈاں دوالے کوئی واڑ تے نہیں سی کیتی ہوئی۔ باہر دے لوک ایہناں پنڈاں دے آر پار لنگھدے، تردے، گھوڑیاں تے، گڈیاں اتے، موٹراں تے پر اوہ اس برادری تے کوئی اثر نہ پاندے۔ کسے نوں چھونہدے نہ، کسے نوں دکھا نہ سکدے، کسے نوں نیوا نہ سکدے۔ سرکار معاملہ لیندی، پولیس چوری کرن والیاں نوں، لڑن والیاں نوں جیہل وچ بھجوا دندی، پر ایہہ برادری پھر وی اک مٹھ ڈبی وانگ بند رہندی۔ برادری دے ڈھانچے تے ایہناں گلاں دا کوئی اثر نہ ہندا۔ حل وگدے، مجھاں چھپڑ وچ نہاؤندیاں، روٹیاں پکدیاں رہندیاں تے کمی سیوا کردے رہندے۔ ایہہ گلاں چٹھیاں دے ناں نوں اچا نیواں کرن والیاں نہیں سن۔
چٹھیاں دے ایہناں پنڈاں دے نیڑے اک پنڈ وڑیچاں دا وی سی۔ وڑیچاں دا اس طرحاں تے اکو ہی پنڈ سی تے چٹھیاں دے بہتے، پر اک اک وڑیچ دے کئی کئی مربعے سن تے کئیاں وڈیاں دے باہر یو پی وچ پنڈاں دے پنڈ سن۔ چٹھیاں وچاریاں دی بھوئیں تے مساں گزارے جوگی ہی سی تے اس وچوں روٹی کھان لئی ہر اک نوں ہتھیں واہی کرنی پیندی سی۔ پر اوہناں کدی وڑیچاں دی شوکا شاکی دا رعب نہیں منیا سی تے نہ کدی اوہناں دی پھوں پھا توں ڈرے سن۔
کہندے نے موٹراں آؤن توں پہلوں وڑیچاں دا سبھ توں وڈا سردار، مہتاب سنگھ اپنے ہاتھی تے چڑھ کے بہادر سنگھ دی حویلی دے کولوں لنگھ رہا سی۔ بہادر سنگھ اپنے اک پتر نوں انگل نال لائی باہر کھڑا سی۔ جدوں سردار نیڑے آیا تاں اپنے منڈے ول اشارہ کر کے بہادر سنگھ نے کیہا-‘‘سردار مہتاب سہاں! آہ میرا منڈا تے پنڈ تیکر ہاتھی تے بہائی لجا، آنہدا اے گھر جانا اے۔’’ سردار وچارا نہ ہاں کرن جوگا تے نہ نانہہ کرن جوگا۔ کھسیانا جیہا ہو کے کہن لگا-‘‘بھئی اتے بٹھا دے اسیں لئی چلانگے۔’’ بہادر سنگھ دی منڈا پنڈ اپڑان دی کوئی اچھا نہیں سی۔ ایہہ گلّ تے اس نے کیول اپنے آپ نوں ہاتھی چڑھے سردار دے پدھر تے لیاؤن لئی کہی سی۔ بہادر سنگھ اس ویلے اکلا نہیں بول رہا سی۔ اس دی آواز وچ اس دے سینکڑے ساتھیاں دی، چٹھیاں دے پنڈاں دے پنڈاں دی طاقت سی۔
اک ویر ڈسٹرکٹ بورڈ دیاں چوناں سن۔ وڑیچاں دا اک سردار وی میمبری لئی کھلو گیا تے موٹر تے چڑھ کے ووٹاں منگن بہادر سنگھ دے پنڈ آ گیا۔ بہادر سنگھ اس نوں کوئی ووٹاں نہیں پوانا چاہندا سی، کیونکہ مقابلے تے چٹھیاں وچوں وی اک آدمی کھلوتا سی۔ اس نوں اک مخول سجھیا۔ حقہ پھڑی جاندے پنڈ دے اک بڈھے چوہڑے ولّ انگلی کر کے کہن لگا ‘‘سردار جی اسیں تہاڈے گوانڈھی ہوئے، تہاتھوں باہر نہیں جا سکدے، پر اوہ بابا ساڈے پنڈ دا چودھری اے، جدھر اوہ آکھے ادھر ای سارا پنڈ ووٹاں پا دندا اے۔ تسیں اوہنوں ذرا منا لؤ۔’’
سردار وچارا بھجّ کے اس چوہڑے پچھے گیا۔ اوہ اس دا آدر مان کرن لئی اس دے نیڑے نیڑے ہووے تے چوہڑا وچارا پرھاں پرھاں ہووے پئی سردار کدھرے بھٹیا نہ جاوے۔ پچھوں بہادر سنگھ تے اتھے بیٹھے ہور بندیاں دا ہاسہ نکل گیا تے سردار وچارا شرمندہ ہو کے اپنے پنڈ نوں مڑ گیا۔ پچھوں سردار کہندا پھردا سی، ‘‘بھئی چٹھیاں دے دوالے تے اک ولگن ولیا ہویا ہے، اس وچوں لنگھنا بڑا اوکھا اے۔’’
اک دن چٹھیاں دے اس ولگن وچ مگھورا ہون دی خبر آئی۔ اک فوجی چٹھے نے اپنی پہلی وہوٹی چھڈ کے اک ہور ویاہ کر لیا سی تے اس دی پہلی وہوٹی اپنی چھوٹی جہی کڑی سمیت اپنے پیکیاں دے گھر رہندی سی۔ پیکیاں دا ہتھ تنگ ویکھ کے اس عورت نے شہر وچ جا کے کسے دے گھر نوکری کر لئی۔ ایہہ آدمی کسے دفتر وچ نوکر سی۔ ہولی ہولی گلّ نکل آئی کہ چٹھیاں دی نونہہ شہر وچ کسے دے گھر نوکری کردی اے۔ بہادر سنگھ جد ایہہ سنیا تاں اس نوں بڑا دکھ ہویا۔ جے اوہناں دی نونہہ کسے دے گھر نوکری کردی پھرے تاں اوہناں دی کی عزت رہِ گئی؟ کی ہویا جے اوہ اس دی اپنی نونہہ نہیں سی، اوہناں دے پنڈ دی وی نہیں سی، پھر وی اوہ چٹھیاں دی نونہہ سی تے اس لئی بہادر سنگھ دی اپنی نونہہ سی۔
بہادر سنگھ گھروں کجھ ایڈا سوکھا نہیں سی، پھر وی اوہ نہیں چاہندا سی کہ چٹھیاں دی اک نونہہ شہر وچ نوکری کردی پھرے۔ پر اس وچ اس وچاری دا کی قصور سی؟ جے اس دا ڈھڈّ نہ ٹرے تاں اس نوکری تاں کرنی ہوئی۔ اس معاملے نوں نجٹھن دا اکو ہی ڈھنگ سی کہ بہادر سنگھ اس نوں اپنے گھر لے آوے۔ اس نوں گھر لیاؤن دی صلاحَ بہادر سنگھ نے اپنے پتر نال وی کیتی، چٹھیاں دی نونہہ دا کسے دے گھر نوکری کرنا منڈے دے سوے-مان تے وی سٹّ ماردا سی، پر اس نوں ایہہ وی پسند نہیں سی کہ بہادر سنگھ اس زنانی دا ساری عمر دا خرچ اپنے سر تے چک لوے۔
‘‘جس طرحاں کسے دا جھٹّ لنگھے، اس لنگھانا ہویا، باپو، تینوں اس نال کی؟ توں کوئی ساری دنیاں نوں گھر بیٹھیاں روٹیاں دے سکنیں۔’’ اس دے پتر نے دلیل دتی، پر بہادر سنگھ لئی ایہہ کوئی لمیاں بحثاں دا سوال نہیں سی، سگوں اک عورت نوں اپنے گھر روٹی دے کے ساری برادری دی عزت بچان دا سوال سی۔ اک ڈاروں نکھڑی کونج نوں ڈار دے وچ رلان دا سوال سی۔ بہادر سنگھ نوں ایہہ نسچا سی کہ جنا چر اوہ شہر وچ نوکری کردی سی عنہ چر اوہ آرام نال روٹی نہیں کھا سکدا۔ اخیر اوہ اس عورت نوں سمجھا بجھا کے اپنے گھر لے آیا تے اس طرحاں چٹھیاں دے دوالے دے ولگن وچ جو مگھورا ہو گیا سی، اس نوں بند کر دتا۔ ہن بہادر سنگھ گھوڑی تے چڑھ کے پنڈو پنڈ جاندا تے اپنے اس کم بارے لوکاں دے پرتیکرم دیاں کنسوآں لیندا۔ اس دے کم دی ہر پاسے شلاگھا ہی شلاگھا سی۔
اس گلّ نوں کئی سال بیت گئے، بہادر سنگھ دے وڈیرے ہو رہے سریر نے کئی سیال ہور ویکھے تے چوناں اک وار پھر آ گئیاں۔ اک پاسے اک چٹھا کھلوتا سی تے اس دے مقابلے وچ شہر دا اک وکیل سی۔ بہادر سنگھ لئی ووٹ پان دا سوال بالکل صاف سی۔ سارے چٹھیاں نوں چاہیدا سی کہ اوہ چٹھے امیدوار نوں ووٹاں پا دین تے ہور پیسے ٹکے نال وی اس دی سہائتا کرن۔ پر اس وکیل نے اک ہور جال سٹیا ہویا سی۔ اس نے چٹھیاں دے پنڈاں وچ ایہہ گلّ دھما دتی کہ جے سارے چٹھے اس نوں ووٹاں پان تاں اوہ دس ہزار روپیہ لا کے اوہناں دے اک وڈے پنڈ وچ ہائی سکول کھولھ دیویگا۔ سارے فوجی پنشنیئے اس کر کے اس وکیل نوں ووٹاں پان دے حق وچ سن۔ جے سکول بن گیا، اوہ آکھدے ‘‘تاں منڈے پڑھنگے تے نوکریاں تے لگنگے۔ اگے ہی زمیناں سوڑیاں ہو رہیاں نے۔ میمبر دا کی فائدہ؟ چٹھا ہو گیا تاں کی جے وکیل ہو گیا تاں کی؟ ’’ بہت لوک فوجیاں دے مگر لگ ٹرے تے ایہہ فیصلہ ہویا کہ ساریاں ووٹاں وکیل نوں ہی پائیاں جان تے چٹھا امیدوار بیٹھ جاوے۔
جس دن ایہہ فیصلہ ہویا اوہ دن بہادر سنگھ لئی بڑا اوکھا سی۔ اس دا جی کردا سی کہ اوہ اپنی ساری زمین ویچ کے روپیہ اکٹھا کرے تے پھر لوکاں نوں کہوے ‘‘آؤ میں تہانوں سکول بنوا دندا ہاں، تسیں ووٹاں اپنے چٹھے بھرا نوں پاوو۔ تکڑے ہووو، ایویں کیوں ادھر ادھر دیاں روہڑاں نال رڑہدے پھردے او۔’’ پر اس دی زمین شاید انے روپیاں دی ہی نہیں سی تے نالے زمین ویچنا کہڑا سوکھا کم سی۔ اس نوں بڑا افسوس سی کہ آلے دوآلے توں آرتھک کانگاں آ کے اس دے علاقے نوں چیر رہیاں سن تے اوہناں دے اپنے گھر وچ باہرلے لوک چودھری بندے جاندے سن۔
بہادر سنگھ دے پنڈ دا اک جٹّ منڈا زمین تے گزارا نہ ہندا ویکھ کے ٹانگا واہن لگ پیا سی۔ بہادر سنگھ نوں ایہہ کم کجھ بھیڑا جیہا لگدا سی۔ ٹانگے والا جنے کھنے دا نوکر سی، جس دے بوجھے وچ چار پیسے ہون اس نوں ہی جی تے اس دا اوہ دبیل۔ پر اس کم وچ اک ہور گلّ جو بہادر سنگھ نوں ودھیرے چبھدی سی، ایہہ سی کہ ہور ٹانگیاں والے کوئی مہرا سی تے کوئی نائی۔ اس چٹھے منڈے دی ایہناں نال ہی دوستی سی تے ایہناں نال ہی بہن کھلون۔ کسے ویکھن والے لئی تے ایہہ بجھنا وی اوکھا سی کہ اوہ چٹھیاں دا منڈا سی کہ جھیؤراں دا۔ تے پھر بہادر سنگھ نے سنیا کہ اس منڈے نے اک دن اک ٹانگے والے جھیؤر نوں اپنے نال گھر آندا۔ دوہاں نے اکٹھے بیٹھ کے شراب پیتی تے پھر چٹھے منڈے دی وہوٹی نے اوہناں دوہاں نوں روٹیاں کھوائیاں۔ ایہہ سن کے بہادر سنگھ نوں اگّ لگّ گئی۔ کوئی جھیؤر کسے چٹھے جٹّ دے گھر بیٹھ کے شراب پیئے تے پھر چٹھیاں دی نونہہ اس جھیؤر نوں روٹی کھوائے، ایہہ گلّ بڈھے ہوئے بہادر سنگھ توں وی جری جان والی نہیں سی۔ اگلے دن جد اوہ ٹانگے والا منڈا بہادر سنگھ نوں ملیا تاں اس نے اس نال گلّ چھیڑی۔
‘‘سہنیاں، ساؤُ تے نہیں نہ جھیؤراں نوں گھریں لیا کے شراباں پیاندے۔’’
‘‘چاچا جھیؤر ہووے، کوئی سردار ہووے، ٹانگے والے سارے ٹانگے والے ہی ہندے نے۔’’
‘‘پتر، ٹانگے والا تے ہویا نہ توں اڈے تے، پنڈ وچ تے توں ساڈا پتر ایں۔ ساڈی نونہہ کولوں تے نہ نہ جھیؤراں نوں روٹیاں کھوایا کر۔ جھیؤراں ساڈے بھانڈے مانجنے نے کہ ساڈے نال سانویاں بیٹھ کے ساڈیاں نونہاں ہتھوں روٹیاں کھانیاں نے؟’’
‘‘نرا اڈے تے ٹانگے والا ہویاں نہیں چلدا،چاچا۔ راہ وچ جے میرا ٹانگا پاس پے جائے، جاں میرا ساز ٹٹّ جائے، جاں میرے گھوڑے نوں کجھ ہو جائے تاں کسے ٹانگے والے نے ہی آ کے میری بانہہ پھڑنی اے نہ۔ جے کوئی سواری میرے نال وادھی گھاٹی گلّ کرے تاں میں ٹانگے والیاں دے سر تے ہی اس دا جواب دینا اے نہ۔ جے اڈے دا ٹھیکے دار فیساں ودھا دیوے تاں اساں ٹانگے والیاں نے اکٹھے ہی لڑنا مرنا اے نہ۔ ساڈا تے بس ہن اوہناں نال ہی بھائی چارا برادری اے۔’’
‘‘تاں وی پتر، اپنی جم دا رعب تے رکھی دا اے نہ۔’’
‘‘نہیں چاچا، ساڈا رعب تے آپو وچ رل کے بہن نال ای اے، اک دوجے توں وڈے بنن وچ نہیں۔ توں تے ہر کسے نوں روٹی کمان توں ورجدا پھرنا ایں۔ توں آہنا ایں بس اپنی آکڑ وچ گھر بیٹھے رہو، بھکھے مر جاؤ۔ اگلے دن توں آنہدا پیا سیں ‘‘نشانہ تصیلدار دا اردلی کیوں بن گیا اے۔ سوہرا کھتریٹے جہے تصیلدار دے بھانڈے مانجدا پھردا اے۔’’
بہادر سنگھ چپّ ہو گیا۔ چٹھیاں دے قلعے وچ بڑی کوجھی موری ہو گئی سی تے جس نے ایہہ موری کیتی سی، اوہ اس نوں اپنی روٹی کمان لئی، ساہ لین لئی، جیؤندے رہن لئی ضروری سمجھدا سی۔
کجھ سال ہور لنگھ گئے۔ بہادر سنگھ امرتسر گیا۔ شہر دے نیڑے ناکھاں دا اک باغ سی۔ باغ والے نے اس وچ پنج چھ منڈے راکھے بٹھائے ہوئے سن۔ چار پنج منڈے چوہڑے سن تے اک منڈا سکھ۔ بہادر سنگھ اوہناں کولوں ناکھاں لین بیٹھ گیا۔ سکھ منڈا اکلا ہون کر کے اوہناں چوہڑیاں وچ بڑا اوکھا سی۔ اوہ سارے اس دا مخول اڈاندے، پر اوہ اکلا ہون کرکے اوہناں دا کجھ نہیں کر سکدا سی۔ اس نے کدی چوہڑیاں نال ساواں ہو کے کھلونا نہیں سکھیا سی۔ اس لئی اوہ اوہناں وچوں کسے نوں اپنے نال وی نہیں ملا سکدا سی۔ اس ویلے وی اوہناں دی آپو وچ کجھ گرما گرمی چل رہی سی۔ اک منڈا اس نوں کہہ رہا سی:
‘‘اپنی آٹے والی پرات دوجی چھنّ ہیٹھ کر لے، یار، پھر آکھینگا بھٹیا گیا ایں۔’’
‘‘اوس چھنّ وچ، بھیڑیا، چوہے نے، توں اپنی پرات میری پرات توں ذرا پرھاں چا رکھ خاں۔’’
‘‘پرھاں تے دھپّ اے، دھپے اساں اپنا آٹا سکا لینا ایں۔’’
تے پھر سبھ توں وڈے راکھے نے اس نوں کیہا – ‘‘توں جوان سارا دن گنھن پکان وچ رہناں ایں، پھیرا کہڑے ویلے مارنا ایں؟ اج آؤندے نے شاہ ہریں تے کردے آں ایہہ وی گلّ۔’’ چوہڑے منڈیاں وچوں تاں اک ادھا ہی ساریاں دی روٹی پکا دندا تے باقی سارے موج نال پھردے رہندے، پر سکھ منڈے نوں ہر واری اپنے اکلے واسطے وکھری روٹی پکانی پیندی۔ اس دی بول چال وچ بہادر سنگھ نوں کجھ سانجھ دسی تے اوہ اس نال گلیں لگ پیا –
‘‘چھوہرا – توں کون ہنا ایں؟’’
‘‘چٹھا۔’’ بہادر سنگھ دا ڈر ٹھیک نکلیا سی۔
‘‘کہڑے پنڈوں؟’’
‘‘جھمکیاں توں۔’’
‘‘تہاڈا بھوئیں بھانڈا کتھے گیا؟’’
‘‘بھوئیں گہنے پئی اے۔’’
‘‘تیرا باپ ہن کی کردا اے؟’’
‘‘باپ گزر گیا اے۔’’
اس منڈے نوں اس طرحاں اولاّ جیہا پھسیا ویکھ کے، بہادر سنگھ دا دل ونھیا گیا۔ جے اوہ اس منڈے نوں اتھوں کڈھ کے اپنے گھر لے جائے تاں اس دی جان سوکھی ہو سکدی سی۔ ڈھیر سال پہلاں اوہ چٹھیاں دی اک نونہہ نوں اس طرحاں اوکھی تھاں رہندیاں ویکھ کے اپنے گھر لے گیا سی، پر ہن تے دن ہی کجھ ہور طرحاں دے آ گئے سن۔ ہر پاسے لوک اس دے ہتھاں وچوں تل تلک کے باہر جا رہے سن۔ کدھرے چٹھے، چٹھیاں دے برخلاف ووٹاں پا رہے سن، کدھرے کوئی چٹھا ٹانگا واہندا سی تے اس دی وہوٹی جھیؤراں نوں روٹیاں کھواؤندی سی، کدھرے اس دا کوئی منڈا کھتری تصیلدار دے بھانڈے مانجدا سی۔ ہر اک دا وکھو وکھ پاسے منہ سی۔ برادری دی ککھّ وچوں نکل دے لوک اوپری اوپری تھائیں سانجھا جوڑ رہے سن تے اس راکھے منڈے وانگ جو نہیں جوڑدے سن، ایہناں اوپریاں تھاواں وچ رچدے مچدے نہیں سن، اوہ اوکھے رہندے۔ نہیں، اوہ اس منڈے نوں گھر نہیں لجائیگا۔ اک ادھے منڈے نوں گھر لجایاں ہن اس دی برادری دا اکٹھ تے عزت قایم نہیں رہِ سکدی سی۔
بہادر سنگھ نوں اس طرحاں لگا جویں وگدے دریا وچ اس دی توڑی دی پنڈ کھل گئی سی۔ سارے ککھّ آپو اپنے دریا دی روڑھ وچ رڑہدے جا رہے سن۔ اک ادھے ککھّ نوں پھڑیاں ہن کی سور سکدا سی؟
