تلادان راجندر سنگھ بیدی
دھوبیاں دے گھر جے گورا-چٹا بال جم پوے تاں اسدا ناں 'باؤ' رکھ دتا جاندا ہے۔ سادھورام دے گھر باؤ نے جنم لیا تے اوہ صرف باؤ دی شکل-صورت تائیں ہی سیمت نہیں سی رہا، جدوں وڈا ہویا تاں اسدیاں ساریاں عادتاں باؤاں ورگیاں ہی سن۔ ماں نوں نفرت نال 'اے یو' تے پیو نوں 'چل اوئِ' کہنا اسنے پتہ نہیں کتھوں سکھ لیا سی۔ اوہ، اسدی آکڑ بھری آواز، مڑک نال ترنا، بوٹاں سمیت چونکے وچ وڑ جانا، دودھ نال ملائی نہ کھانا—ساریاں صفتاں بؤاں والیاں ہی تاں سن۔ جدوں اوہ حکم دین والی آواز وچ بولدا تے 'چل اوئِ' کہندا تاں سادھورام 'خیں خیں...' کرکے پیلے دند کڈھ وکھاؤندا تے—“پورا باؤ اے۔” کہہ کے چپّ ہو جاندا۔
باؤ جدوں سکھنندن، امرت تے ہور امیر-زادیاں نال کھیڈدا تاں کسے نوں پتہ نہ لگدا کہ اوہ اس مالا دا منکا نہیں۔ سچ تاں ایہہ ہے کہ ایشور سبھ جیو-جنتو ننگے کرکے اس دنیاں وچ بھیج دیندا ہے۔ کوئی بولی-پاڑھت نہیں سکھاؤندا۔ ایہہ نادار، لکھپتی، مہا براہمن، بھنوٹ، ہریجن، لنگوا، فرنیکا-ساریاں لوکاں دیاں بعد دیاں کڈھیاں کاڈھاں نے۔
بدھئی دے پروا واسیاں وچ سکھانندن دے ماں-پیو کھاندے پیندے آدمی سن تے سادھورام تے دوجے آدمی اوہناں نوں کھاندے-پیندے ویکھن والے۔ سکھنندن دا جنم دن آیا تاں پروا دے وڈے-وڈے نیتاگن، دیوَ–بھنڈاری، گنپت مہا براہمن وغیرہ کھانے 'تے بلائے گئے۔ ڈالچند تے گنپت مہا براہمن دوویں موٹے-موٹے آدمی سن تے لگبھگ ہریک دعوت وچ ویکھے جاندے سن۔ اوہناں دے ودھے ہوئے ڈھڈّ ہیٹھاں پتلی جہی دھوتی، دھوتی ہیٹھ لنگوٹ، موٹے تازے جسم اتے جنیؤُ، وڈا سارا چندن دا ٹکا ویکھ کے باؤ نوں ایرکھا ہندی سی...تے بھلا ایہہ وی کوئی ایرکھا کرن والی گلّ سی۔ شاید اک نکا جیہا ملوک سریر باؤ بنن توں پچھوں منکھاں وچ تھلتھلا، بیڈول پنڈت بننا چاہندا ہے...تے پنڈت بنن پچھوں اک موئی ضمیر والا گناہ گار انسان تے اچھوت وی۔ ڈالچند تے گنپت مہا براہمن دے چرتر بارے بہت ساریاں گلاں مشہور سن۔ ایہہ انسانی سبھاء دی تاثیر ہر جگہ رنگ وکھاؤندی ہے۔
باؤ نے ویکھیا-جتھے بھنڈاری، مہا براہمن، بھنوٹ آئے ہوئے سن اتھے ہی امداں میراسن، ہرکھو، جڑی دادا کرندا تے دو تنّ جوٹھیاں پتلاں تے ڈونے چکن والے جھیور وی نظر آ رہے سن۔ جدوں دس پندراں آدمی کھا کے وہلے ہو جاندے تاں جھیور پتلاں تے ڈونیاں وچ بچیاں کھچیاں چیزاں اک جگہ اکٹھیاں کردے۔ جمعدارنی ویہڑے وچ چادر دا اک پلہ وچھائی بیٹھی سی۔ اوہ ساریاں بچیاں کھچیاں چیزاں، حلوہ، دال، توڑیاں ہوئیاں برکیاں، پکوڑیاں رلے آلو-مٹر تے چول اسدی وچھی ہوئی چادر جاں المینیئم دے اک وڈے سارے بھدے جہے تسلے وچ پا دیندے۔ اسدے ساہمنے ساریاں چیزاں دی کھچڑی دیکھ کے باؤ توں رہا نہ گیا۔ بولیا—
“جمعدارنی، کویں کھاوینگی ایہہ چیزاں؟”
جمعدارنی ہسّ پئی۔ نکّ چڑھا کے بولی، “جویں توں روٹیاں کھاندا ایں۔”
اس عجیب تے سدیویں جواب نے باؤ دی ٹھک نوں ٹھوکر ماری۔ بولیا، “کیڈی نہ سمجھ ایں توں، اینی گلّ وی نہیں سمجھی۔ تانہیئیں تاں تسیں لوک جتیاں جوڑیاں کول بیٹھن لایق او۔”
حلال خوری دی آکڑ لوکاں نوں ورثے وچ ملی ہندی ہے۔ متھے وٹّ پا کے جمعدارنی بولی—
“تے تسیں تاں عرشاں 'تے بیٹھن لایق اوں؛ ہے نہ؟”
“ایویں ای ناراض ہو گئی ایں توں تاں۔” باؤ بولیا، “میرا مطلب سی سبزی وچ حلوہ، تے پکوڑیاں وچ، آلو-مٹر؛ پلاء وچ فرنی، ایہہ ساریاں چیزاں کھچڑی نہیں بن گئیاں کہ؟”
جمعدارنی نے کوئی اتر نہ دتا۔
بھنڈاری تے مہا براہمن نوں چنگے تھاں بٹھایا گیا۔ اوہ سادھوآں ورگی رودراکش دی مالا گلے وچ پائی کنکھا جیہا واری واری امداں تے جمعدارنی ولّ جھاکدے رہے۔ امداں، جمعدارنی دے کول ہی بیٹھی سی۔ ہرکھو تے جڑی دادا دھپّ وچ بیٹھے، کھا رہے آدمیاں دے مونہاں ولّ ویکھ رہے سن کہ کدوں اوہ سارے کھا ہٹن تاں اوہناں نوں وی کجھ نصیب ہووے۔ باؤ نے دیکھیا، امداں دے نیڑے ہی بالن دی اوٹ وچ اسدی اپنی ماں بیٹھی ہوئی سی۔ اسدے نیڑے بھانڈے مانجن لئی سواہ تے ادھ سکیاں پاتھیآں پئیاں سن تے سواہ نال اسدا لہنگا خراب ہو گیا سی۔ قمیض وی خراب ہو رہی سی۔ خیر قمیض دی تاں کوئی گلّ نہیں سی، اوہ تاں کسے دی سی تے دھون لئی آئی سی۔ اک واری دھو کے باؤ دی ماں نے پا لئی تاں کجھ گھس نہیں گیا۔ پرماتما بھلا کرے بدلاں دا کہ اوہناں دی مہربانی نال ایہہ موقع بھڑیا سی۔
جدوں اپنے دوست سکھنندن نوں ملن لئی باؤ نے اگے ودھنا چاہیا تاں اک آدمی نے اسنوں چپیڑ وکھاء کے تھاویں ہی روک دتا تے کیہا، “خبردار! دھوبی دے بچے...دسدا نہیں کدھر وڑیا جا رہیں؟” باؤ رک گیا۔ سوچن لگیا اس نال لڑے جاں نہ لڑے۔ جھیور دا کمایا ہویا سریر ویکھ کے اسنوں تھاویں رکنا پیا تے انج وی اوہ اجے بچہ سی؛ بھلا ایڈے وڈے آدمی دا مقابلہ کنج کر سکدا سی۔ اسنے اک اداس ٹٹویں جہی نگاہ چنگی تھاویں بیٹھ کے کھان والیاں تے پاتھیآں دی گلی سکی سواہ تے جتیاں کول بیٹھے مانساں ولّ دیکھیا تے من ہی من کیہا—'بھاویں سارے ننگے پیدا ہوئے نے، پر اک کامیں تے اک براہمن وچ کنا فرق اے!'
پھیر دل وچ کہن لگا—-'سکھنندن تے باؤ وچ کنا فرق اے!' تے ہلکی جہی اک پیڑ اسدے کالجے وچ اٹھی۔ اصلیت تاں باؤ دے ساہمنے سی۔ پر اسدے اصلی روپ نوں دیکھن توں اوہ خود ہی گھبراندا سی۔ باؤ دل ہی دل وچ کہن لگا—'ساڈے لوکاں کرکے ہی تاں ایہہ جؤندے نے۔ دن ورگے چٹے کپڑے پاؤندے نے۔...' دراصل باؤ نوں بھکھ لگی ہوئی سی۔ اوہناں پکوڑیاں تے حلوے پوریاں دے خیالاں وچ...سچائی دے اس مکرو روپ نوں تاں کی اوہ اپنے آپ نوں وی بھلّ گیا سی۔ گرما-گرم پوریاں دی صبر ہلاء دین والی خوشبو اسدے دماغ وچ گھسڑدی جا رہی سی۔ اچانک اسدی نظر امداں اتے پئی۔ امداں دی نظر ٹوکری وچ گھی نال گڑوچّ پوریاں دے نال-نال تری پھردی سی۔ جدوں سکھنندن دی ماں نیڑیوں لنگھی تاں اسدا دھیان کھچن لئی امداں بولی—
“ججمانی، ذرا حلوائی نوں تاڑ خاں...ایہہ دیکھدی نہیں کناں گھیؤ چوندا جا رہے زمین اتے۔”
ججمانی کڑک کے بولی—“اوئِ کشنوں، حلوائی نوں کہہ ذرا پوریاں کڑاہی وچ دباء دے کڈھے۔”
باؤ ہسّ پیا۔ امداں شرمندی جہی ہو گئی۔ باؤ جاندا سی امداں ایہہ سبھ صرف اس کرکے کہہ رہی ہے کہ اسدا اپنا جی پوریاں کھان نوں کر رہا ہے۔ بھاویں ججمانی دا دھیان کھچن والے اس واک توں اسدی اچھا دا پتہ نہیں سی لگّ رہا۔ اوہ حیران سی تے سوچ رہا سی کہ جس طرحاں اسنے امداں دے اوہناں ارتھ ہین شبداں وچ لکے ہوئے اصلی ارتھاں نوں سمجھ لیا سی، کی ایہہ وی سنبھوَ ہے کہ اسدی چپّ توں کوئی اسدے اندر دی گلّ وی سمجھ لوے—آخر چپّ بولاں نالوں ودھ ارتھ بھرپور ہندی ہے۔
اس ویلے سکھنندن طول رہا سی۔ سجائی ہوئے کنڈے (وڈا تکڑ) دے اک پالڑے وچ بیٹھا چارے پاسے دیکھ کے مسکرائی جا رہا سی۔ دوجے پاسے کنک دا ڈھیر لگیا سی۔ کنک دے علاوہ چول باسمتی، چھولے، مانہہ، راجمانہ تے ہور کئی بھانت دے آناج سن۔ سکھنندن نوں تول-تول کے لوکاں نوں آناز ونڈیا جا رہا سی۔ باؤ دی ماں نے وی پلہ وچھاء دتا۔ اسنوں کنک دی دھڑی مل گئی۔ اوہ سکھنندن دی لمی عمر دیاں دعاواں منگدی ہوئی اٹھ کھڑی ہوئی۔ باؤ نے نفرت نال اپنی ماں ولّ ویکھیا۔ جویں کہہ رہا ہووے—'تینوں کپڑیاں دی دھوائی نال صبر نہیں آؤندا، تانہیئیں تاں ہریک دی میل دھون دا کم دتی ربّ نے تینوں۔...تے توں وی جمعدارنی وانگ جتیاں وچ بیٹھن لایق ای ایں۔ تیری ککھّ وچوں پیدا ہون والے باؤ نوں کڑکدی دھپّ وچ کھڑھا رہنا پیندے۔ اگے ودھن 'تے اوہ لوک اسنوں چپیڑاں وکھاؤندے اے۔ ہائے اوئِ!...تیریاں ایہہ پاٹیاں بے شرم اکھاں کنک نال نہیں، قبر دی مٹی نال بھرنگیاں۔' ماں جدوں کولوں دی لنگھی تاں باؤ بولیا—“اے یو!”
پھیر سوچن لگا، رام جانے میرا جنم دن کیوں نہیں آؤندا؟ میری ماں مینوں کدی نہیں تولدی۔ جدوں سکھانندن نوں اسدے جنم دن اتے تول کے آناج دان کیتا جاندا ہے تاں اسدیاں ساریاں مصیبتاں ٹل جاندیاں نے۔ اسنوں سردی وچ برف نالوں ودھ ٹھنڈے پانی تے گرمیاں وچ سر ساڑ دین والی دھپّ وچ کھڑھا نہیں ہونا پیندا۔ والاں وچ لاؤن لئی خاص لخنؤ توں منگوایا ہویا اؤلے دا تیل ملدا ہے۔ جیب پیسیاں نال بھری رہندی ہے۔ اسدے الٹ میں سارا دن سابن دی جھگّ بناؤندا رہندا ہاں۔ سکھانندن اس لئی پانی دے بلبلیاں نوں پسند کردا ہے کہ اوہ بلبلے تے اوہناں وچ چمکن والے رنگ اوہنوں ہر روز نہیں دیکھنے پیندے۔ انج کپڑے نہیں دھونے پیندے...سکھی دی دنیاں نوں کنی لوڑ ہے۔ خاص کرکے اسدے ماں پیو نوں...میرے ماں پیو نوں میری ذرا وی لوڑ نہیں۔ نہیں تاں اوہ مینوں وی جنم دن دے موقعے 'تے انج ہی تولدے۔ تے جدوں دی نکی پیدا ہوئی ہے...کہندے نے کہ 'بناں لوڑ دے دنیاں وچ کوئی پیدا نہیں ہندا۔ ایہہ باتھو جہڑا نال دی نال نال اگیا ہویا اے، دیکھن نوں اک فضول جہی بوٹی اے، جدوں اسدی بھرجی بندی اے تاں مزہ ای آ جاندا اے'...تے پوریاں!
باؤ دی ماں نے آواز ماری—
“باؤ...او باؤ اوئِ!”
اس ویلے سکھانندن باؤ ول ویکھ کے مسکرا رہا سی۔ ہن باؤ نوں امید ہوئی کہ اوہ رجّ کے دعوت کھا سکیگا۔ باؤ اس چبھن والی دھپّ نوں وی بھلّ گیا جہڑی مینہہ پچھوں تھوڑھے سمیں لئی نکلدی ہے تے اونے چر وچ ہی اپنی ساری گرمی وکھاء دینا چاہندی ہے۔ اسنے ماں دی آواز اتے کنّ نہ دھریا۔...تے کنّ دھردا وی کیوں؟ ماں نوں اسدی کی لوڑ سی؟ لوڑ ہندی تاں اوہ اسدا جنم دن نہ مناؤندی؟ اوہ تاں شاید اس دن نوں روندی ہوویگی جس دن اوہ جم پیا سی...ویسے باتھو دی بھرجی خاصی سواد ہندی ہے۔
“باؤ...اوئِ او باؤ دے بچے! سندا کیوں نہیں؟” باؤ دی ماں دی آواز آئی۔
“باؤ جاہ، اجے میں نہیں آ سکدا” سکھنندن نے کیہا تے پھیر اک دمبھی انداز وچ اپنے سرخ سوہے کوٹ تے باؤ ولّ دیکھدا ہویا بولیا—“کل آویں بھرا، ویکھدا نہیں پیا، اج مینوں وہل نہیں؟ جاہ!”
امداں نوں پوریاں مل گئیاں سن۔ اوہ ججمانی نوں پھرشی-سلام کر رہی سی۔ باؤ نے سوچیا سی، شاید مسکراؤندا ہویا سکھنندن اسدی چپّ وچوں اسدے من دی گلّ تاڑ لویگا۔ پر سکھنندن نوں اج باؤ دا دھیان کنج آ سکدا سی۔ اج ہر چھوٹے-وڈے نوں سکھی دی لوڑ سی، پر سکھی نوں کسے دی لوڑ نہیں سی۔ اپنا وڈپن تے باؤ دے سادے سڑے ٹاٹ ورگے کپڑیاں نوں دیکھ کے شاید اوہ اسنوں نفرت کرن لگا سی۔ اپنے عادی سبھاء دا پردرشن کرکے اسنے جویں باؤ دی رہی صحیح ہمت وی مٹی وچ ملاء دتا سی۔ پھیر باؤ دی ماں دی کرخت آواز آئی—
“باؤ تیرا ستیاناس...وے، موتڑی ماریا...نکل آئے تیرے ماتا کالی...آؤندا کیوں نہیں؟ دو سو کپڑے پئے اے لمبر لاؤن والے—تاں رو رہی ہاں تیری جان نوں...”
باؤ نوں انج محسوس ہویا کہ نہ صرف—سکھنندن نے ہی اسدے جذبات نوں ٹھیس پہنچائی ہے تے اوہ اس نال کدی نہیں کھیڈیگا؛ بلکہ اسدی ماں وی، جسدے پیٹوں اوہ ایویں ہی پیدا ہویا سی...جس توں اسنوں دنیاں وچ سبھ توں ودھ پیار دی امیدا سی، اس نال اجیہا سلوک کر رہی ہے! کاش! میں اس دنیاں وچ پیدا ہی نہ ہویا ہندا۔ جے ہندا تاں انج باؤ نہ ہندا تے میری مٹی انج نہ خراب ہندی۔ کی میں سکھی نالوں عقل تے شکل وچ ودھ-چڑھ کے نہیں؟
ooo
سکھنندن دے جنم دن نوں اک مہینہ ہو گیا۔ تلادان وچ آئی ہوئی کنک پسی۔ پس کے اسدی روٹی بنی۔ باؤ دے ماں-باپ نے کھادھی۔ پر باؤ نے اوہ روٹی کھان توں انکار کر دتا۔ جنی دیر تلادان دا آٹا گھرے رہا، اوہ روٹی اپنے چاچے کے کھاندا رہا۔ اوہ نہیں چاہندا سی کہ جس طرحاں منگیاں-تنگیاں چیزاں کھا کے اسدے ماں-پیو دی سوچ غلاماں ورگی ہوئی ہوئی ہے، اس وچ وی اوہ روٹی کھا کے اوہ انش پیدا ہو جاوے۔ گاڑھے پسینے دی کمائی ہوئی روٹی وچوں تاں ددھ چوندا ہے، پر حرام دی کمائی وچوں لہو—تے غلامی لہو بن کے اوہ دیاں رگاں وچ سماع جائے؛ ایہہ کدی نہیں ہووےگا۔ سادھورام حیران سی۔ باؤ دی ماں حیران سی۔ چاچا، جس اتے اسدی روٹی دا جبری بوجھ پے گیا سی، وی حیران سی۔ چاچی نکّ-بلھ وٹدی سی۔ تے جدوں گھرے اس انوکھے بائیکاٹ دا چرچہ ہندا تاں سادھورام یکدم کپڑیاں اتے نمبر لاؤنے چھڈّ دیندا دے پیلے-پیلے دند کڈھدا ہویا کہندا—
“خیں-خیں، باؤ اے نہ!”
سکھنندن نے ہن باؤ وچ اک سپشٹ تبدیلی ویکھی۔ باؤ جسدا کم توں جی اکیا رہندا سی؛ ہن سارا سارا دن گھاٹ اتے اپنے پیو دا ہتھ ونڈاؤندا۔ باؤ ہن اسدے نال نہیں سی کھیڈدا۔ ہریئے کے تلإ دے کنارے اک وڈی ساری کروٹن چیل ہیٹھ سکولوں واپس آؤن پچھوں اوہ تے اسدے دو اک ساتھی پتہ-منگا کھیڈدے ہندے سن۔ ہن اوہ جگہ بالکل خالی رہندی سی۔ نیڑے بیٹھا اک سادھو، جسدی کٹیاں وچ بچے اپنے بستے رکھ دندے سن، کدی کدی چرس دا اک لما سوٹا کھچدیاں پچھ لیندا—“بیٹا، ہن کیوں نہیں آؤندے کھیڈن؟” تے سکھنندن کہندا—“باؤ غصے ہو گیا اے بابا!” پھیر مہاتما جی ہسدے تے چرس دا الٹا دین والا سوٹا لاؤندے تے کھنگھدے ہوئے کہندے—
“او-ہوں...ہوں...واہ اوئِ پٹھیا...آخر خرا باؤ جو ہویا توں!”
اس سمیں سکھنندن غرور نال کہندا—“آکڑیا اے باؤ تاں آکڑیا رہے...اسدی اوقات کی اے، دھوبی دے بچے دی؟”
پر بچیاں نوں اپنے نال کھیڈن لئی کوئی تاں چاہیدا ہی ہے۔ کھیڈ وچ کسے وی جات پات تے درجے دی شرط نہیں ہندی۔ اصلیت وچ کجھ سالاں دی ہی تاں گلّ سی کیونکہ اکو جہے ننگے پیدا ہوئے سن اوہ دوویں تے اس ویلے تائیں اوہناں وچ نادار، لکھپتی، مہا براہمن، بھنوٹ، ہریجن تے اس قسم دیاں فضول گلاں بارے سوچن تے بحث کرن دا 'گن' وی نہیں سی پیدا ہویا۔
سکھنندن اپنی ساری نقلی آکڑ دی کنج لاہ کے باؤ کے گھر گیا۔ باؤ اس سمیں سارا دن کم کرکے تھکیا تے ستا پیا سی۔ ماں نے جھنجوڑ کے اٹھایا، “اٹھ بیٹا! ہن کھیڈن کدی نہیں جانا کہ؟ سکھی آیا اے۔” باؤ اکھاں ملدا ہویا اٹھیا۔ منجے دے ہیٹھاں اسنے بہت سارے میلے-کچیلے تے صاف-ستھرے کپڑے دیکھے۔ کپڑے جہڑے جنم توں ہی ہریک سکھنندن تے باؤ دے وچکار اک فرق تے فرقہ پیدا کر دندے نے۔...باؤ منجی توں ہیٹھاں فرش اتے کھلرے ہوئے کپڑیاں اپر کھڑھا ہو گیا۔ دل وچ اک آنندمئی گدگدی جہی ہوئی۔ کئی دناں دا اوہ کھیڈن نہیں سی گیا تے ہن شاید اپنی اسے ہینکڑ کارکے پچھتاء رہا سی۔ باؤ دا دل کیتا کہ چھال مار کے ورانڈے وچوں باہر نکل جائے تے سکھی نوں جا جپھی پائے...کی کدیئنسان لئی انسان دی محبت کپڑیاں دی حد توں باہر نہیں جاندی؟ کی سکھی کنج نہیں لاہ آیا سی؟ کی باؤ چاہندا سی کہ دوویں بھرا رہے سہے کپڑے وی لاہ کے اک سار ہو جان تے خوب کھیڈن، خوب...۔ ورانڈے وچ کبوتراں دے کھڈے دے پچھے لگی جالی وچوں ہندی ہوئی باؤ دی نگاہ سکھی اتے جا پئی، جہڑا امید بھریاں نگاہاں اوہناں دے گھر دے دروازے اتے گڈی کھڑھا سی۔ یکدم باؤ نوں سکھی دے جنم دن والی گلّ یاد آ گئی۔ اوہ من مسوس کے رہِ گیا۔ کبوتراں دے کھڈے وچ اوہنوں بہت ساریاں بٹھاں نظر آ رہیاں سن، بہت سارے سراج، لکے تے دیسی نسل دے کبوتر گھوں-گھوں کردے ہوئے اپنیاں دھونا پھلاء رہے سن۔ اک نر پھل-پھل کے اک معدہ نوں رجھاؤن دی کوشش کر رہا سی۔ باؤ نے وی اپنی گردن پھلاء لئی تے گھوں-گھوں دی آواز پیدا کردا ہویا واپس منجی اتے جا لیٹیا۔ پھیر اسنوں خیال آیا سکھی دھپّ وچ کھڑھا بھجّ رہا ہے۔ پھیر اوہنے من ہی من اک پکا فیصلہ کیتا تے اکھاں بند کرکے پے گیا۔ آخر اوہ وی تاں کنا ہی چر اوہناں دے ویہڑے وچ برسات پچھوں نکلی تکھی دھپّ وچ کھڑھا رہا سی تے اسنے اسدی کوئی پرواہ نہیں سی کیتی...امیرزاد ہوئےگا تاں اپنے گھرے۔
“اسنوں کہہ دیء ماں...اوہ نہیں آؤندا...کہہ دے اسنوں وہل نہیں۔” باؤ نے کیہا۔
“شرم تاں نہیں آؤندی تینوں!” ماں نے کیہا، “ایڈے وڈے سیٹھاں دا منڈا تینوں بلاؤن آئٔے تے توں ایں پئیں...گدھے آنگوں!”
باؤ نے موڈھے ماردیاں کیہا، “سچ آکھاں ماں، میں جانداں، میری کسے نوں وی لوڑ نہیں...بہتا بولینگی تاں میں کدھرے نکل جاواںگا۔”
ماں دا منہ کھلھے دا کھلھا رہِ گیا۔ ادوں ہی نکی اچی-اچی رون لگّ پئی تے ماں اسنوں دودھ پیاؤن وچ رجھّ گئی۔
ooo
بدھئی تے پروا وچ سیتلا (چیچک) دا زور سی۔ پروا دیاں عورتاں باندریاں وانگ آپو-اپنے بچیاں نوں کالجے نال لائی پھردیاں سن۔ کتے پرچھاواں نہ پے جائے تے سیتلا ماتا تاں انج وی بڑی غصیل ہے...ڈالچند کی کڑی، مہا براہمن دے دو بھتیجے، ساریاں نوں سیتلا ماتا نے درشن دتے۔ ایہناں دیاں ماواں گھنٹیاں بدھی اوہناں دے سرہانے سچے-موتیئے دے ہار رکھ کے بیٹھیاں گوری مئیا گاؤندیاں رہیاں سی تے دیوی ماتا نوں پرارتھنا کردیاں رہیاں سی کہ اوہناں اتے اپنا غصہ نہ کڈھے۔ جدوں بچے راضی ہو گئے تاں مندر وچ متھا ٹکاؤن لے گئیاں۔ ماتا تاں ہریک اچھا پوری کردی سی۔ جدوں سیتلا دا غصہ ٹلیا تے ہوا کجھ گھٹ ہوئی تاں پروا والیاں نے سیتلا دی مورتی بنوائی۔ اسنوں خوب سجایا۔ سکھنندن دے پیو نے مونگے دی مالا سیتلا ماتا دے گلے وچ پائی۔ سبھناں نے مل کے عزت-مان نال ماتا نوں مندر وچوں کڈھیا تے اک سجی ہوئی بہلی وچ برامان کیتا تے بہلی نوں دھریکدے گھسیٹدے ہوئے پنڈوں باہر چھڈن لئی لے گئے۔ پروا دے سارے بچے، بڈھے جلوس وچ شامل ہوئے سن۔ پتل دیاں کھڑتالاں، ڈھول، ٹمکاں وجدے جا رہے سن۔ لوک چاہندے سن کرودھی ماتا نوں ہریئے کے تلإ کول مہاتما جی دی کٹیا دے نیڑے اوہناں دی نگرانی وچ چھڈّ دتا جائے، تاں کہ ماتا اس پنڈ 'چوں کسے ہور پنڈ ولّ منہ نہ کرے۔ اوہ ماتا نوں کھشی-کھشی روانہ کرنا چاہندے سن، تانکِ اوہناں اتے الٹی نہ آن پوے۔ سکھی وی جلس دے نال گیا۔ باؤ وی شامل ہویا۔ نہ باؤ دی سکھی نوں بلاؤن دی ہمت ہوئی، نہ سکھ دی باؤ نوں—ہاں، کدی کدی اوہ اک دوجے ولّ چور اکھ نال دیکھ ضرور لیندے سن۔
ہریئے کے تلإ دے نیڑے ہی دھوبیگھاٹ سی۔ اک چھوٹی جہی نہر راہیں تلإ دا پانی گھاٹ ولّ کھچّ لیا جاندا سی۔ گھاٹ سی بڑا لما چوڑا۔ نیڑے تیڑے دے کئی پنڈاں دے دھوبی اتھے کپڑے دھون آؤندے سن۔ اسے گھاٹ اتے باؤ تے اوہناں دا اوڑما-کوڑما آؤندا سی۔ اتھے ہی اوہ سارے اک گانا، اسے پرانی سر-تال وچ گاؤندے ہوئے کپڑے دھوئی جاندے۔ اک دن گھاٹ اتے سارا دن باؤ سکھی دے بغیر بڑا سنا-سنا جیہا محسوس کردا رہا۔ کدی کدی اکلا ہی کروٹن چیل دے ول کھاندے ٹاہنیاں اتے چڑھ جاندا۔ جویں سکھی نال پھڑھن-پھڑائی کھیڈ رہا ہووے۔ کھیڈ وچ مزہ نہ آیا تاں اوہ اٹاں دے ڈھیر وچ رکھی سیتلا ماتا دی مورتی نوں دیکھن لگا تے پچھن لگا کہ اوہ اس پنڈ وچوں چلی گئی ہے جاں نہیں؟ ماتا کجھ غصے وچ دکھائی دتی۔ شام نوں باؤ گھر آیا تاں اسنوں حلقہ-حلقہ بخار سی جہڑا ودھ گیا۔ باؤ نوں اپنی سدھ نہ رہی۔ اک واری باؤ نوں ہوش آیا تاں دیکھیا، ماں نے موتیئے دا اک ہار اسدے منجے اتے رکھیا ہویا سی۔ نیڑے ہی ٹھنڈے پانی دا بھریا ہویا کورا گھڑا پیا سی۔ گھڑے اتے وی موتیئے دے ہار رکھے سن۔ تے ماں اک نواں خریدیا ہویا پکھا ہولی-ہولی ہلاء کے گوری مئیا گنگنا رہی سی۔ پکھا مردے ہوئے آدمی دی نبض وانگ ہولی-ہولی ہلّ رہا سی تے ٹنگنی 'تے سوہیاں پھلکاریاں دے پردے باؤ دی بڈھی دادی دیاں جھرڑیاں وانگ لٹک رہے سن تے اس سبھ ماتا دی شان وچ اسنوں خوش کرن لئی کیتا گیا سی۔ باؤ نوں اپنیاں پلکاں بھاریاں بھاریاں جہیاں محسوس ہوئیاں۔ اسدے سارے سریر وچ سولاں جہیاں چبھ رہیاں سن۔ انج محسوس ہویا جویں اسنوں کسے بھٹھی وچ دھک دتا گیا ہووے۔
دو تنّ دن تاں باؤ نے پاسہ وی نہیں سی پرتیا۔ اک دن ذرا آرام جیہا محسوس ہویا۔ صرف اینا کہ اوہ اکھاں کھولھ کے ویکھ سکدا سی۔ اکھاں کھولھیاں تاں اسنے دیکھیا، سکھی تے اسدی ماں دروازے کول بیٹھے سن۔ سیٹھانی نے نکّ اتے دپٹہ لیا ہویا سی۔ دراصل اوہ دروازے کول اس لئی بیٹھے سن کہ کتے ہوا نہ پھڑھ لوے۔ پر باؤ نے سمجھیا، اج اوہناں لوکاں دا غرور ٹٹّ گیا ہے۔ اسنے دل وچ اک خوشی دی لہر محسوس کیتی۔ اک جوتشی جی سادھورام نوں بہت ساریاں گلاں دسّ رہے سن۔ اوہناں نے ناریئل، پتاسے، کھمنیں منگوائی۔ سادھورام کدی کدی اپنا ہتھ باؤ دے تپدے ہوئے متھے اتے رکھ دیندا تے کہندا-“باؤ...او باؤ...بیٹا باؤ!”
جواب نہ ملدا تاں اسدے کالجے وچوں رگّ بھریا جاندا تے اوہ چپّ کر جاندا۔
باؤ نے بڑی مشکل نال کنڈیاں دے بسترے اتے پاسہ پرتیا۔ پھلّ ہتھ نال سرکاء کے سرہانے ولّ کر دتے۔ گلے وچ تلخی جہی محسوس کیتی۔ ہتھ ودھا کے ماں نے پانی دتا۔ باؤ نے دیکھیا، اسدے اک پاسے کنک دا ڈھیر لگیا ہویا سی۔ جوتشی جی دے کہن 'تے باؤ دی ماں نے اسنوں ہولی جہی اٹھایا تے اک پاسے لائے ہوئے کنڈے دے اک پالڑے وچ بٹھال دتا۔ کنڈے دے دوجے پالڑے وچ کنک تے ہور آناز پاؤنے شروع کیتے۔ باؤ نے اپنے آپ نوں تلدا ہویا دیکھیا تاں من وچ اک خاص قسم دی آتمک شانتی محسوس کیتی۔ چار دناں بعد اج اسنے پہلی واری کجھ کہن لئی زبان کھولھی سی تے اینا کیہا سی—
“اماں...کچھ کنک تے ماہاں دی دال دے-دے سکھی دی ماں نوں...کدوں دی بیٹھی اے وچاری!”
سادھورام نے پھیر اپنا ہتھ باؤ دے تپدے ہوئے متھے اتے رکھ دتا۔ اسدیاں اکھاں وچوں اتھرواں دیاں کجھ بنداں جھر کے فرش اتے کھلرے کپڑیاں وچ الوپ ہو گئیاں۔ سادھورام نے کپڑیاں نوں اک پاسے سرکایا تے بولیا—
“پنڈت جی...دان نال بھار لتھّ جو-گا نہ؟ میں تاں گھر بار ویچ دیاں اس لئی پنڈت جی...”
باؤ دی ماں ہبھکیں روندی ہوئی سیٹھانی نوں کہن لگی—
“مالکن کل نینیتال جاؤگے۔ کل نہیں پرسوں ملنگے کپڑے ہائے، مالکن! تہانوں کپڑیاں دی پئی اے۔”
باؤ نوں کجھ شکّ جیہا ہویا۔ اسنے پھیر تکلیف سہندیاں پاسہ پرتیا تے بولیا—
“اماں...اماں...اج میرا جنم دن اے نہ؟”
ہن سادھو رام دے سوتے فٹّ پئے۔ اوہ ہتھ نال گلے نوں دبدا ہویا بھرڑائی آواز وچ بولیا—
“ہاں باؤ پتّ...اج جنم دن اے تیرا...باؤ بچڑا!”
باؤ نے اپنے تپدے ہوئے سریر تے روح دے سارے کپڑے لاہ سٹے، جویں ننگا ہو کے سکھی ہو گیا؛ تے بھار محسوس کردیاں ہوئیاں اکھاں ہولی ہولی بند کر لئیاں۔
(انوواد: مہیندر بیدی، جیتو)
