اجاڑ کلونت سنگھ ورک
اعلیٰ سنگھ ہن بڈھا ہو گیا سی، پر اینا بڈھا نہیں کہ اوہ ڈانگ لے کے اپنے کھال دے مونہے 'تے نہ بیٹھ سکدا ہووے، اپنیاں پیلیاں دوالے پھیرا نہ مار سکدا ہووے، جاں کسے پرھے وچّ کھڑکا کے گلّ نہ کر سکدا ہووے۔ اسدے منہ تے کوئی جھرڑی نہیں دسدی سی، سگوں چٹی پلمدی داڑھی دے اتے اسدیاں گوریاں گلھاں اجے تھندیائی دی بھاہ ماردیاں۔
اسدی نظر پہلاں توں وی تیز ہو گئی جاپدی سی۔ اجے اگلے دن اوہ تے اسدا نکا پتر اپنی بھلی ہوئی گاں لبھن چڑھے سن تے اعلیٰ سنگھ نے اپنے منڈے توں پہلاں ہی دور چگدی گاں ویکھ کے پچھان لئی سی۔
دنداں وچّ پیڑ ہون کرکے اسنے بہت سارے دند کڈھوا دتے ہوئے سن، پر اس نال اسدے چہرے دا رعب نہیں سی وگڑیا۔ہاں، دال سلونے بناں اوہ روٹی اوکھی ہی کھا سکدا سی تے ہر سلونے وچّ اوہ تری ضرور چاہندا سی۔ اک واری جدوں اوہدی بڈھی وہوٹی نے گوبھی گھیؤ وچّ بھنّ کے بنا دتی تاں اس بڑا کھجھ کے آکھیا، "گوبھی ٹھیک بنانیں ایں توں، جویں آنڈڑے ہندے نے۔" گنے تے بیراں دے سواد توں ہن اوہ وانجھا ہو گیا سی تے دانے چبنے اس لئی اصلوں اسمبھو سن۔ ایہناں ساریاں چیزاں دی قصر اوہ ودھیرا دودھ پی کے کڈھ لیندا۔ شاید اسے دودھ دا صدقہ ہی سی کہ جدوں کوئی کاماں حل کھلھار کے پیلی دیاں گٹھاں گوڈن لگدا تاں اعلیٰ سنگھ کھلوتا حل آپ ہکّ لیندا۔
ایہناں بڈھیاں ڈھگیاں دی اوہ رگ رگ توں جانوں سی۔ اس دھولے ڈھگے دی ماں دی ماں اس دے پتر دے داج وچّ آئی سی تے اسدے گھر آ کے دس سوئے سوئی سی۔ اوہناں دس سویاں وچّ اک اس بڈھے ڈھگے دی ماں سی۔ نکا ہندا ایہہ دھولا ڈھگا بڑا شیطان سی۔ جدوں اعلیٰ سنگھ اس نوں کھولھ کے گاں ہیٹھ چھڈدا تاں ایہہ گاں ولّ ایڈی زور دی بھجدا کہ اس توں گاں دے کول اپنے آپ نوں ٹھلھیا نہ جاندا تے ایہہ گاں دے ہیٹھ پین دی تھاں اس کولوں اگانھ لنگھ جاندا تے پھر مڑ کے آؤندا۔ گاں چنگھدے نوں بنھن لگیاں پیر مدھّ دیندا تے کدی-کدی غصے وچّ، بنھ کے پچھانہ ہٹن لگیاں نوں، سر وی ماردا۔
اس دی عمر دے دوجے ورھے جدوں سارے ڈنگر چگن لئی چھڑدے تاں ایہہ وہڑکا کھرلی تے ہی بدھا رہندا۔ کھلھیا ہویا تے ایہہ قابو ہی نہیں سی آؤندا۔ اک ویر ایہہ رسا تڑا کے کھل گیا سی تے انیواہ بڑی دور بھجّ گیا۔ مساں مساں اعلیٰ سنگھ دے پتر نے گھوڑی تے چڑھ کے اس نوں ویڑھ کے آندا تے کئیاں جانیاں رل کے پھڑیا۔
تے تیجے ورھے اس نے بدھے بدھے ہی اک مجھّ ترٹ دتی تے اعلیٰ سنگھ نوں مجھّ نوں بیمار ہون توں بچاؤن لئی اس دے پنڈے ’تے چیکنی مٹی ملنی پئی سی۔
چوتھے ورھے جدوں اس دے گل گھنگروآں دا ہار پا کے مہرلے پھلھے جتا تاں کئی منگن آئے بازی گر تے بازیگرنیاں اس دیاں لمیاں پلانگھاں تے گھٹویں جسے دیاں صفتاں کر کے تے اس دے گل کوڈیاں تے منکیاں دیاں گانیاں پا کے اعلیٰ سنگھ توں کنک دیاں بھریاں لے گئے۔ ہلیں جتے دی نتھّ اعلیٰ سنگھ پچھانہ نوں پھڑھی رکھدا۔ نہیں تے ایہہ اپنے ہیٹھلے ڈھگے نوں سدھا نہیں سی ہون دندا۔
پر ہن تے نتھّ چھڈّ اس دے گل رسے دی وی لوڑ نہیں سی۔ ایہہ دھولا ڈھگا تے اپنی ہوند توں وی منکر سی۔ جتھے جوئیئے، بناں اڑی دے جپّ پیندا۔ گڈے اتے بھاویں کوئی آدمی وی نہ ہووے، سدھا گھر لے آؤندا۔ اوڑ اصلوں سدھی کڈھدا۔ اسدیاں کوئی وکھریاں عادتاں نہیں سن، نہ کوئی خرابیاں، نہ اس دیاں کوئی خواہشاں سن اتے نہ اوہناں دے پورا کرن دا کوئی یتن۔ ایہہ کیول پٹھے کھاندا، ساہ لیندا تے جولے ہیٹھاں جپدا۔ کوئی پندراں ورھے پہلاں ایہہ دھولا وہڑکا تے اعلیٰ سنگھ دوویں جیؤندے سن، پر ہن اکلا اعلیٰ سنگھ ہی۔
ہاں، اعلیٰ سنگھ بڈھا ہو کے وی اجے جیؤندا سی۔ اسدے جیؤندے ہون دا نشچا کیول ڈاکٹراں نوں ہی نہیں سی، سگوں ساریاں نوں، گھردیاں نوں، پنڈ والیاں نوں تے کول دے پنڈ والیاں نوں وی سی۔ ایہناں ساریاں لئی اوہ اجے جیؤندا سی۔ سارے اسدی سکھ ساند پچھدے اتے اسدے بابت گلاں دھیان نال سندے۔ اپنے دوالے دے پنڈاں دی تے اوہ مانوں ہوا وچّ اکریا ہویا سی۔ کوئی سوجھی والا راہی جاں پروہنا وی اس دے ناں توں جانوں ہویاں بناں نہیں سی رہِ سکدا۔
کئیاں ورھیاں توں اعلیٰ سنگھ اسے طرحاں جیؤ رہا سی۔ پہلے ورھیاں وچّ تے ایہہ جیون ٹور ہور وی تکھی سی۔ اسدا سریر ایڈا وڈا اتے تگڑا سی کہ نیڑے نیڑے دے پنڈاں وچّ اسدے میچ دا کوئی بندہ نہیں سی۔ اک وار جدوں امرتسر دی مسیا تے اسدا کڑا پان نوں جی کیتا سی تاں سارے امرتسر وچّ اس دی وینی تے کوئی کڑا پورا نہیں سی آیا۔ نہراں آؤن ’تے اس ڈنگر چھڈّ کے اپنے پرانے پنڈ توں پنج چھ کوہ دور اپنی بھوئیں وچّ اپنے نویں پنڈ دی نیہہ رکھی سی۔ اس نوں منصف منّ کے سارے پنڈ نے اپنے گھراں لئی حاطے ونڈے سن۔ اسدے زور دین تے کمیاں نوں وی گھر چھتن لئی حاطے ملے سن۔ کول دے کسے پنڈ وچّ کمیاں دی کوئی اپنی تھاں نہیں سی۔ اسنے ہی سارے پنڈ نوں ادم دے کے سانجھا کھوہ لوایا سی تے پنڈ دی چھپڑ دے پانیاں توں خلاصی کرائی سی۔
اک وڈے افسر نوں مل کے اس پنڈ وچّ ڈاک خانا کھلھوا لیا سی۔ اس نوں اوہ اپنے رسوخ دا سخر سمجھدا سی۔ اپنے سالیاں نوں اوہ بڑا تڑ کے کہندا، " تہاڈا کاٹ تے سانوں جھٹّ آ ملدا اے، ساڈا کاٹ ای کدھرے بھورے پے جاندا اے۔" نال دے پنڈ وچّ بڑا وڈا مسلمان زمیدار سی جس نوں ملک صاحبَ آکھدے سن۔ ہر ایتوار اسنوں لاہوروں اخبار آؤندی۔ اسدے اپنے پنڈ ڈاک خانا نہ ہون کرکے ڈاکیئے دے پھیرے تکّ اخبار اعلیٰ سنگھ دے پنڈ ہی پئی رہندی۔ اس اڈیک توں بچن لئی ملک ہراں اپنا نوکر گھوڑی تے اعلیٰ سنگھ تے گھر گھلنا آرنبھ دتا۔ نوکر دے پھیریاں وچّ اعلیٰ سنگھ نوں ملک ’تے اپنی جت لکی ہوئی دسدی سی۔ ایڈا وڈا ملک ہو کے وی ڈاک خانا نہیں لوا سکدا سی۔
جدوں وی اوہ نوکر نوں ویکھدا تاں ضرور پچھدا، " اج نواب کدھر سوار ہویا اے؟"
"کدھرے نہیں جی، آہ ملک ہراں دی اخبار لین چلیاں ۔” نواب اسدا جواب دندا تاں اعلیٰ سنگھ پولے منہ آکھ دیندا، "اچھا اج ایتوار ہونا اے ناں۔" پر اپنے آپ نوں کہہ رہا ہندا:" اعلیٰ سناں، توں بڑا بندہ ایں، جس ڈاک خانا لوا لیا اے، ویکھ کڈے کڈے بندے چھکے ٹنگے ہوئے نیں۔"
اسدے پنڈ دے نیڑے دی آبادی وچّ دوجے ضلعیاں توں آئے آبادکار وسے ہوئے سن۔ ایہناں نوں تے اعلیٰ سنگھ آدمی نہیں سی سمجھدا۔ ایہہ سارے آ کے اسدی پواندی بہندے۔ اوہناں دیاں گواچیاں مجھیں اوہ کول دے جانگلیاں دیاں پنڈاں وچوں مڑا دندا، پر کئی واری اوہ آپ کجھ بھراواں نوں نال لے کے دھکو دھکی اوہناں دیاں پکیاں ہوئیاں کنکاں وڈھّ کے گڈیاں تے لدّ لیاؤندا ہندا سی۔
اعلیٰ سنگھ دی شکائت نہ کرن دا آبادکاراں نوں لابھ ضرور ملدا۔ اوہناں دے ڈنگر گھٹّ چوری ہندے، اوہناں دیاں سرھواں تے کنکاں وچّ راتیں جانگلی اپنیاں مجھیں نہ چاردے تے اوہناں دیاں قلیاں وچّ سنھاں گھٹّ لگدیاں۔ اپنے پنڈ دے سارے رنڈے کوارے کمی اعلیٰ سنگھ نے ایہناں پنڈاں وچّ ویاہ لئے سن۔
آئے گئے دی سیوا وچّ اعلیٰ سنگھ سبھ توں اگے سی۔ کھریاں پچھے بھجدیاں واہراں نوں اوہ روٹی کھواؤندا۔ اک وار اکالیاں دے اک جتھے نوں روٹی کھوان بدلے کئی راتاں اسنوں حوالات وچّ کٹنیاں پئیاں سن۔ اک کہانی اس بارے بڑی پرسدھ سی۔ اک شام اوہ گھوڑی تے چڑھ کے منڈیوں گھر آ رہا سی۔ اسے راہ تے اک نواں ویاہیا جوڑا سڑک سوار سی۔
"چھوہرا کتھے جاؤ ایں؟" اعلیٰ سنگھ نے منڈے توں پچھیا۔
"بہالیکی جاؤ آں، اپنے سہرے۔" بہالیکی اعلیٰ سنگھ دا اپنا پنڈ سی۔
"کدھے گھر؟"
"ویرو سھائی دے۔"
اعلیٰ سنگھ آپ گھوڑی توں اتر بیٹھا تے اوہناں نوں اتے بٹھا دتا۔ رات نوں جدوں اوہ عیسائی گھوڑی اعلیٰ سنگھ دے گھر بنھن آیا تاں اس لینوں نانہہ کر دتی، "نہیں بھئی ویرو، جدوں میری دھی سہرے جائے ایہدے تے چڑھ کے جائے تے جدوں آوے ایہدے تے ای چڑھ کے آویگی۔"
پر ہن تے پنڈ وچّ ہوا ای کجھ پٹھی جہی وگ گئی سی۔ اسدے اپنے ادم نال چھتائے ہوئے سانجھے ٹپّ ہیٹھ کاواں رولی جہی پئی رہندی۔ کجھ منڈے اسدے بیٹھیاں ہی تاش کھیڈدے رہندے تے آپس وچّ جھگڑدے رہندے جاں کوئی پاڑھا اخبار لے کے بہہ جاندا تے پرل پرل اخبار ہی سناندا رہندا۔ اونا چر ہور کوئی گل بات نہ ہو سکدی کیوں جو سارے لوکاں دا دھیان اخبار سنن ولّ ہی ہندا۔
پتہ نہیں کیوں اعلیٰ سنگھ نوں اخبار دی دوجیاں نالوں گھٹّ سمجھ آؤندی تے اوہ اس بارے کدے کوئی سوادلی گلّ نہ کر سکدا۔ کئی ویری کھجھ کے اوہ آکھدا، "ایہہ سبھ جھوٹھ اے۔ اوہ کوڑ تھپّ کے ایتھے گھلّ دیندے نے، اوہناں نوں ساریاں گلاں دا کویں پتہ چل جاندا اے۔" پر کسے تے اس گلّ دا رتی اثر نہ ہندا۔ سبھ کجھ جھوٹھ کس طرحاں ہو سکدا سی؟ جدوں لڑائی لگن دی خبر آئی تاں سبھ کجھ مہنگا ہون لگّ پیا۔ لیڈر قید ہو گئے تے اوہناں دے کدھرے جان آؤن دی کوئی خبر نہیں سی آؤندی۔ انگریزاں دی جت دیاں خبراں آؤن لگیاں، تاں لیڈر چھڈّ دتے گئے۔ جدوں لڑائی ہٹن دی خبر آئی تاں کوئی نہیں سی کہندا کہ لڑائی اجے نہیں ہٹی۔
پر اعلیٰ سنگھ لئی ایہہ سبھ کجھ جھوٹھ سی۔ جے ٹپّ تھلے جھوٹھ دا ہی پرچار ہونا سی تاں کیوں نہ گردوارے دے بھائی ہریں آ کے ایتھے 'پنتھ پرکاش' جاں 'راج خالصہ' پڑھیا کرن۔ جدوں بھائی ہوریں راگ نال راج خالصہ پڑھدے تے کتوں کتوں مطلب سمجھاندے تاں ٹپّ تھلے امن ہو جاندا۔ سارے لوکاں دیاں چترائیاں تے ڈونگھیاں وچاراں نوں لگام مل جاندی تے ہر پاسے چپ ہو جاندی۔ اعلیٰ سنگھ دے بھارے اتے ستکارے ہوئے سریر دا رئب اس طرحاں پیدا ہوئے خلاء وچّ چھا جاندا تے اسدے من نوں شانتی ملدی۔ اس مٹھے جہے وایومنڈل دا امتحان لین لئی اوہ کدی کدی کجھ بولدا: "بھائی جی، ایتھوں ذرا سہج نال پڑھو"، " بھائی جی ایہدا مطلب ذرا سمجھایا جے،" "دھنّ سکھ سن جی اوہ۔" پر مارشل لاء وانگ ایہہ بھائی ہراں والا ہتھیار وی کدی کدی ہی ورتیا جا سکدا سی، ہر روز تاں نہیں۔
کدے کدے ٹپّ تھلے بحثاں ہندیاں، گرم گرم بحثاں، اکالیاں دیاں ،کانگرسیاں دیاں، کمیونسٹاں دیاں۔ بحث کرن والے جوش وچّ آ جاندے، جویں کوئی اوہناں دے گھر ’تے وار کر رہا ہندا ہے۔ اعلیٰ سنگھ جاندا سی اکالی سکھ پنتھ دی انتی چاہندے ہن، کانگرسی دیش دی آزادی تے کمیونسٹ سبھ اک کرنی چاہندے ہن، پر ایس توں ودھیرے اوہ ایہناں بارے کجھ نہیں سی کہہ سکدا۔ اوہ مسیا تے سجے راجسی دیواناں وچّ بیٹھا سی۔ اوہناں دیاں گلاں سنیاں تے سمجھیاں سن، پر چنگی طرحاں نہیں۔ ایہہ بحثاں کرن والے اخباراں تے رسالے وی پڑھدے سن۔ باہروں آئے ورکراں نوں ملدے سن۔ گڈیاں وچّ، ہٹیاں 'تے، سٹیشناں 'تے، سڑکاں 'تے ایہو ہی گلاں کردے تے سندے سن۔
کھتری تے کمین وی ایہناں بحثاں وچّ نال رل جاندے تے پھر ایہہ لوک ٹپّ تھلے بھوئیں جاں اپنی منجی تے بہن دی تھاں بحث کردے جٹاں دے نال ہی تختپوش جاں منجی تے بیٹھ جاندے۔ کئی ویری تے ایہہ کمین بحث وچّ کسے جٹّ نوں ہولیاں کر دیندے۔ اعلیٰ سنگھ لئی ایہہ کلجگ دی جھاکی ہندی۔ اوہ حیران سی کہ اوہ جٹّ اس کم توں ہٹ کیوں نہیں سی جاندا۔ اعلیٰ سنگھ دا کدے کسے نے نرادر نہیں سی کیتا تے نہ کدے کسے اسدی گلّ ٹوکی سی، پر اسدا من تے ایہناں گنجھلاں ولّ آؤندا ہی نہیں سی تے نہ ہی اوہ کجھ کہہ سکدا سی۔ اپنی ہتھیں چھتائے ٹپّ ہیٹھ اوہ اس طرحاں بیٹھا رہندا، جویں کسے موجی راجے نے اپنی ریاست دے ہائیکورٹ ججّ نوں سول سرجن بنا کے کسے ہسپتال وچّ بٹھا دتا ہووے تے اسنوں پتہ نہ ہووے کہ اوہنے کی کرنا ہے؟
پنڈ وچّ کمیونسٹاں دے جلسے ہندے۔ کمیونسٹ لیڈر تھانیداراں تے پولیس کپتاناں نوں اوہناں دے منہ تے سدھیاں سدھیاں سناندے، "تسیں نکے نکے ہٹلر تے ٹوجو ہو، اساں اوہناں دا راج ختم کر دتا ہے، تہاڈا راج ودھیرا چر نہیں رہ سکدا۔" جاں "پولیس والیاں نوں چاہیدا ہے کہ اوہ اپنیاں روٹیاں نال بنھ کے لیایا کرن، جٹاں دے گھروں روٹیاں کھان دا اوہناں نوں کوئی حق نہیں۔” اعلیٰ سنگھ ٹوڈی نہیں سی۔ مربعے ملن ویلے اس مربع لین توں نانہہ کر دتی سی۔ اوہ صاحب دے ترلے نہیں سی پاؤنا چاہندا، پر ایہو جہیاں گلاں اسدے مونہوں نہیں سی نکل سکدیاں۔ اس اوہ ویلے دیکھے سن جدوں نمبردار جاں ذیلدار ورودھ گلّ آکھنی جرم سی۔ اوہ ایہناں گلاں تے تالی نہیں سی وجا سکدا۔ ڈر توں نہیں، اس لئی کہ ایہہ اسدے دل دیاں آوازاں نہیں سن، پر اوہ ایہہ وی انوبھوَ کر لیندا کہ اوہ ہن مہرلی پال وچّ نہیں کھلوتا سی۔ اسدے اگے ہور کئی لوک سن تے اوہ بھجّ کے اوہناں نوں نہیں مل سکدا سی۔
کمیونسٹ منڈے ڈپٹی کمیشنراں تے پولیس کپتاناں نوں ملدے تے دھنوادی ہون دی تھاں اوہناں نال ہوئی-ہوئی گل بات اتے کھلھے جلسیاں وچّ نقطہ چینی کردے۔ سرکار دے بارے ایہہ لوک اس طرحاں گلاں کردے جویں کسے نال دے پنڈ دی پرھے ہندی ہے۔
کئی فوجی مڑ کے پنڈ آ رہے سن، آزاد ہند فوج دے تے کئی دوجے۔ راج الٹاؤن دے سپنے دیکھن والے، آزاد دیشاں وچّ بندیاں وانگ پھرن والے۔ ایہناں فوجیاں نے جرنیل ویکھے، بادشاہ ویکھے، بندوقاں، توپاں، مشین گناں چلانیاں سکھیاں؛ موٹراں تے ٹینک چلانے سکھے۔ انگریز ویکھے، امریکن ویکھے، حبشی ویکھے، اٹیلیئناں نوں قید رکھیا، ایران، مصر، اٹلی فرانس تے انگلستان وچّ اوہ گئے۔ کنیاں قوماں دیاں امیداں بنے رہے۔ اعلیٰ سنگھ نوں آخر اوہ کڈا کو وڈا بندہ سمجھ سکدے سن؟
اک کوی منڈے نوں دوروں جلسیاں ’تے سدے آؤندے۔ وڈے وڈے اخباری لوکاں نال اسدا میل ملاپ سی۔ ایہناں ملاقاتاں دیاں گلاں اوہ جلسیاں توں آ کے سناندا تے لوکیں بڑے گہہ نال سندے۔ اس سبھ کجھ دے ساہمنے اعلیٰ سنگھ لڑکھڑا جاندا۔
پنڈ وچّ سبھ توں اچی تھاں توں بناں اس ہور کوئی تھاں نہیں سی ویکھی تے اس تھاں توں بناں ہور کوئی تھاں اوہ قبولن لئی تیار وی نہیں سی۔ جدوں اوہ ٹپّ تھلے آ کے بہندا تاں لوکاں دا دھیان کھچن لئی کئی گیٹے اپنی گتھلی وچوں کڈھدا۔ نیڑے-تیڑے دے وڈے پیراں، فقیراں دیاں گلاں سناندا، " پیر بہار شاہ تے اصلوں مستانہ سی۔ میری اک مجھّ نوں گھوٹو پیا، بڑی مجھّ سی اوہ، ایہناں وٹوآں توں لئی سی میں لڑ جھگڑ کے۔ ڈنگر نہیں سن ایہہ سہرے ہتھوں چھڈدے، لیکھا بھاویں کناں دئیے۔ اوس مجھّ نوں گھوٹو پیا تے میں کھیر سکھی۔ مجھّ بچ رہی، ربوں ہی بچ رہی۔ بہار شاہ وچارے اوتھے کی کرنا سی؟ لؤ جی میں اوہ کھیر لے کے گیا تے اک تھڑھے جہے تے بیٹھا ہویا، پر ننگا ای تے بسّ اصلوں ای پلانگھ کو تے کول تھڑھے دے اتے ہی جھاڑے پھریا ہویا سو۔"
تے کدی کوئی ہور انوکھی جہی گلّ نوں لے تردا، " ایہہ جہڑے انگریز نے، ایہہ بڑی تاڑ والے بندے ہندے نے، نہار دی بڑی سنجھان رکھدے نے۔ اک بندوبست والا صاحبَ سی پرانا تے کدھرے باپو اراں دے ویلے ادھر رہِ گیا ہویا سی۔ امر سنگھ دی رکھ وچّ شکار کھیڈدا مینوں ٹکر گیا۔ اجے کالی داڑھی ساں ادوں۔ جھٹّ آنہدا اے، " اوئے تم نتھا سنگھ دا لڑکا ایں۔" میں آکھیا، "جی آہو، اوہ میرا باپ سی۔"
کدی اوہ پنڈ دے منڈیاں دے دادیاں پڑدادیاں دے گھولاں تے دوڑاں دے مقابلے جاں بھٹیاں تے کھرلاں دی وڈی لڑائی دیاں گلاں چھیڑ دندا۔ گل بات وچّ اوہ سارے پنڈ وچوں سچجا سی، گلاں انت مکّ جاندیاں۔ تھوڑھی دیر رس رہندا تے پھر کاواں رولی پے جاندی تے اس کاواں رولی وچّ اعلیٰ سنگھ دی شخصیت گواچ جاندی۔
اک دن اک وڈا سارا انعامی گھوڑا اعلیٰ سنگھ ملّ لے آیا۔ نیڑے نیڑے دے سارے چنگے گھوڑیاں گھوڑے اس مقابلے لئی وساکھی دے میلے تے سدے تے ہرا دتے، بھجن وچّ، نیزے وچّ تے بھمبر وچّ۔ اعلیٰ سنگھ دی حویلی 'تے گھوڑا ویکھن والیاں دا میلہ لگا رہندا۔ اوہ وی گھوڑے نوں لوڑ توں ودھ سنگل پچھاڑیاں پائی رکھدا۔ آئے گئے نوں روٹی پانی دندا تے گھوڑے دیاں گلاں سناندا۔
اک وار اک اڑی کھوڑا جٹّ وی اپنی گھوڑی بھجان لئی اوتھے لے آیا۔ آکھے جاں گھوڑی دے دینی جاں گھوڑا لے لینا، دوڑ ہوئی، گھوڑی ہار گئی۔ گھوڑی والے جٹّ نے گھوڑی اعلیٰ سنگھ دی کھرلی ’تے بنھ دتی۔ ساری بھیڑ دے ساہمنے اعلیٰ سنگھ نے اسدے موڈھے 'تے ہتھ دھر کے آکھیا، "گلّ سن بھراوا، ایہہ کھرلی وی تیری تے کلے وی تیرے۔ جے تاں گھوڑی بدھی آ اپنی کرکے تاں جم جم بنھ، پر جے میری کر کے بدھی آ تاں ہنے کھولھ لے۔ میں کوئی تیری گھوڑی دا بپار تے نہیں نہ کرنا۔ بئی کوئی بپاری آں میں۔ مینوں تے ایہہ میرا اپنا ای بڑا اے کرماں والا، بسّ جیوندا رہے۔" ہر پاسیوں واہ-واہ ہوئی۔
اگلے دن ہی ڈسٹرکٹ بورڈ دی اک سیٹ لئی میمبر کھلھارن دی گلّ ہو گئی۔ اعلیٰ سنگھ دے خیال وچّ ایہہ کوئی ودھیرے سوچن والی گلّ نہیں سی۔ اس آکھیا، "پچھلی ویر میمبر سی شیرے کی برادری دا، ایتکیں ساڈی ٹلے کیاں دی واری اے۔ پنڈ تے اوہناں نالوں ساڈے ڈھیر بہتے نے، پر ادھ تے دین نہ سانوں۔"
پر اعلیٰ سنگھ دی ایہہ دلیل کسے نوں جچی نہ۔ اوہ پارٹیاں دیاں ٹکٹاں ،پالسیاں تے پروگراماں، چوڑے تے سوڑے درشٹیکوناں دیاں گلاں کرن لگّ پئے۔ آخر ایہہ کون لوک سن جو اپنی کل نالوں ٹکٹ نوں چنگا سمجھدے سن۔ پچھلے دن دی واہ-واہ پچھوں ایہہ ہار چوکھی چبھدی سی۔ اعلیٰ سنگھ اٹھ کے اپنی حویلی نوں ٹر پیا۔
اوتھے مربعیاں والا منگل سنگھ آیا ہویا سی۔ منگل سنگھ اعلیٰ سنگھ دا لنگوٹیا یار سی۔ پر دور ہون کرکے دوویں گھٹّ ودھ ہی ملدے سن۔
"منگل سنہاں، تینوں آکھیا سی نہ، آہلنیوں ڈگا بوٹ مڑ نہیں وچّ پیا کدی۔ پنڈوں نکل کے توں اصلوں بیگانہ ہو گیا ایں۔" اعلیٰ سنگھ نے الھاما دتا، تے پھیر ہور گلاں ہندیاں رہیاں، مال ڈنگر دیاں، فصلاں دیاں، گوانڈھی پنڈاں دیاں، گڈی دیاں، بھوئیں دیاں۔"
" آ پنڈ چلیئے اعلیٰ سناں، ٹپّ ہیٹھ بہانگے، جھٹّ، کوئی گلّ کراں سنانگے۔" منگل سنگھ نے صلاحَ دتی۔
"پنڈ تے اصلوں کھچّ ہو گء اے۔ بندہ تے مڈھوں رہا ای کائی نہیں نہ۔ منڈیر تے بھوتری ہوئی تے ہر ویلے کاواں رولی پائی رکھدی اے۔ ناں کوئی سر سواد دی کرنی تے نہ کوئی سننی۔ مینوں تے پنڈ اصلوں اجاڑ لگدا اے؛ اجاڑ۔ میں نئیں جانا اوتھے کدی۔"
کول ہی بیری ہیٹھ بدھا دھولا ڈھگا اگالی کر رہا سی۔ اسدے پکے ہوئے کنّ 'تے اک کاں چنجھ مار کے لہو کڈھ رہا سی، پر بڈھا ہویا ڈھگا اپنے لمے سنگاں نال اسنوں ہٹاندا نہیں سی۔
سڑک تے ملک دا نوکر پنڈوں اخبار لیاؤن لئی گھوڑی تے چڑھیا جا رہا سی۔ اعلیٰ سنگھ نے اسنوں ویکھیا، پر اج کوایا نہ۔
