Ukki Akko Prem Gorkhi

اکی اکو پریم گورکھی

مینوں اج ستواں دن ہے امریکہ آئے نوں۔ مسیں تاں کتے میرا ویزا لگا سی۔ مینوں آس سی ویزا چھ مہینے دا لگیگا پر لگا تنّ مہینے دا۔ تائے دی دوہتی دا ویاہ سی۔ میں جھوٹھے سچے کاغذ تیار کیتے، اوہ وی پچی سو روپئے دے کے۔ جدوں میرا ویزا تھوڑھا لگا تاں مینوں غصہ آ گیا... پتہ نئیں کیہدے ’تے۔ چھ ہزار خرچن دا سواد نہ آیا۔بھاویں لکھے نے ہوائی ٹکٹ پہلاں ہی بھیج دتی سی پر پھر وی لیڑے-لتے بناؤندیاں میرا پنجاہ ہزار خرچ ہو گیا، ‘‘کتھے پھاہا لے لیا یار... میں تاں قرضائی ہو کے بہہ گیا... امریکہ نہ ہوئی ایہہ تاں پیہے کھانی اوٹھنی ہوئی۔’’‘‘کیوں رؤں رؤں کری جاندے آں... کنجوس مکھی چوس... جے اج ویہہ-پنجاہ خرچے وی گئے آ تاں مہاراج سکھ رکھے پندراں ویہہ لکھ لے کے وی مڑونگے... ہور چونہ سالاں تکّ،’’ پتنی نے مینوں حوصلہ دینا چاہیا۔‘‘ویہہ لکھ نہ، نالے ہور کش... اتھے لکھے دے گھر نوٹاں والا شرینہ لگا کھڑھا جہنوں ڈالر لگدے ہون... جیت کورے سبزباغ نہ دیکھی جاہ... میں گیا تے آیا۔’’ میں پتنی نوں چپّ کراؤنا چاہیا۔‘‘مینوں کاہنوں گھوردے آں... ربّ دا ناں لے کے گھروں تریو...’’پیسے دے خرچ توں ڈردا میں اکلا ہی دلی نوں تریا۔ مینوں کہڑا ایئرپورٹ دا پتہ نئیں سی۔ پینتی وار تاں میں اتھے آیا سی، کسے نوں جہازے چڑھاؤن تے کسے اترے نوں لیاؤن۔میری پھلائیٹ مسیں کتے نیویارک پہنچی۔ مینوں جداں-جداں لکھے نے دسیا سی میں اسے طرحاں بورڈ پڑھدا سانپھرانسسکو والے جہاز وچّ جا بیٹھا۔ دوپیہروں بعد اوہ جہاز منزل ’تے جا لگا۔ ہوائی اڈے دیاں پوڑیاں اتردیاں، میں ساہمنے شیشے توں پار، لکھے تے گوگی نوں دوروں ہی دیکھ لیا سی پر لکھا ایویں ہی ہتھ ہلائی جاندا سی۔ دروازہ لنگھ کے میں دوواں نوں کلاوے وچّ لے کے ملیا۔‘‘لکھویر سیاں آہ سانبھ یار میرا اٹیچی... لے چل ایہنوں روڑھ کے، میری تاں بسّ ہو گئی یار... پرسوں تکالاں دا تریا واں... کدھر آ اپنی گڈی؟’’
‘‘بھا جی… گڈی نی اسیں لے کے آئے… پھریزنو کش لمی واٹ ’تے آ… بئی تہانوں اسیں ودھیا بسّ وچّ لے کے چلانگے،’’ گلّ کردے لکھے نے میرا ہتھ گھٹیا۔
‘‘سکھچین بھا جی… گڈی کرنی وی کی آ… لمے روٹ دیاں ایسی بساں چلدیاں… نالے ہے وی سستیاں،’’ گوگی وی میرے برابر ہو کے بیگ ’تے ہتھ ماردی بولی۔
لکھے کے گھر پہنچ کے میں پورا دن تے پوری رات ستا رہا۔ لکھا تے گوگی ویاہ دی تیاری وچّ لگے رہے۔ پھر ویاہ والا دن آ گیا۔ اج-کلّ ویاہ نوں کنا کو چر لگدا، پھر اوہ وی امریکہ وچّ۔ برات متھے سمیں توں ادھا گھنٹہ پہلاں پہنچ گئی۔ پتہ لگا کہ ویانہدڑ نے ورت رکھیا سی تے اوہنے آنند کارج کرا کے ہی منہ نوں انّ لاؤنا سی۔ لاواں پھیریاں دا ہی تاں کم ہندا۔ جیوں ہی آنند کارج ہویا منڈے والے تاں کاراں وچّ بیٹھ کڑی نوں لے تردے بنے۔ پتہ لگا بئی اوہناں نے اپنے شہر ہوٹل وچّ پارٹی رکھی ہے۔
ویاہ دا سارا کم نپٹا کے لکھے نے مینوں کول بٹھا لیا تے کہن لگا، ‘‘بھا جی پھریزنو ’چ اونا کم نی ملدا جنا نیویارک جاں شکاگو ’چ آ… ایتھے تاں کھیتاں ’چ لیبر دا کم آں، انگور توڑ لئے… بادام ’کٹھے کر لئے… گہاں پھیر کنک، مکہ شروع ہو جاؤ… کنو تے سنترے توڑن دا کم۔ نالے سکھچین بھا جی… میں تہاڈی گلّ کیتی ہوئی آ اپنے اک دوست نال… مینوں تاں امید سی تہاڈا چھ مہینے دا ویزا پکا لگو… پر ایہناں گوریاں دا کش نی پتہ لگدا… چھ مہینے دا لگدا تاں چار پنج مہینے کم کر لیندے… ڈالراں نال جیباں بھر کے تردے… دیکھ لؤ چھٹی ہور مل سکدی آ تاں… میں تاں کہندا آں ایتھے ہی ٹک جاؤ… اک تکڑے وکیل کولوں کیس بنا کے سٹیء لئی اپیل کر لیندے آں… بھا جی چار پنج سال تاں چٹکی ماردیاں لنگھ جاندے آ… ایں کرکے…’’ لکھے نے ہتھ اپر نوں چکّ کے چٹکی وجائی۔
‘‘ہے کملا… لکھبیر سیاں… لوک تاں یار گومنٹ جوب لین لئی جیباں بھری پھردے آ… بھراوا ہور پنج چھ سال تکّ رٹائر ہو کے آ وجانگے تیرے کول۔’’
‘‘پھیر ایں کرو… تسیں نیویارک میرے دوست کول جا پہنچو… تہانوں سندیہاں جہازے چڑھا دندے آں… تہانوں جاندیاں ای اوہنے کم ’تے لوا دینا…’’
‘‘بالکل ٹھیک آ… میرا اٹیچی تیار کرو۔…میری ٹکٹ دا کداں ہوؤُ؟’’
‘‘اوہ نہ فکر کرو، میں ہنے کال کرداں۔ …ایتھے ٹکٹاں دا ریٹ گھٹدا ودھدا رہندا… سیچرڈے-سنڈے تھوڑہیاں مہنگیاں ہندیاں… اوہ نہ تسیں چنتا کرو،’’ کہہ کے لکھا ٹیلیفون ولّ ہو گیا۔
میں بے آرامی وچّ نیویارک آ پہنچا۔ لکھے دا دوست ہرنیک پورا حب کے ملیا۔ میری خاطر اوہنے اج ادھے دن دی چھٹی لے لئی سی۔ کمرے ’چ پہنچ کے دوپہر دی روٹی کھادھی۔ روٹی ولوں وہلے ہوئے تاں ہرنیک پچھن لگا، ‘‘دیکھ بھا… توں ہن مینوں دسّ کم کداں دا کرنی؟’’
‘‘کداں دا کی… بس کم کرنا آپاں۔’’
‘‘میرا مطلب آ… اک تاں کم ہیگا رتا کیڑا تے اک ہیگا رتا نرم… یعنی کہ نرم کم دے ہیگے آ تیہہ ڈالر تے کیڑے کم دے ہیگے آ پنجاہ ڈالر… نرم کم ہیگا ہوٹل وچّ جتھے مرغے تلی جانے آں… پہلے دن تاں ایویں بھانکھا جیہی ناساں نوں چڑھدی آ، پھیر نی پتہ لگدا… تے کیڑا کم ہیگا کنسٹرکشن دا… آہی مستریاں دے نال… اٹاں، سیمنٹ، بجری دا…’’
‘‘میرا خیال ایہہ ٹھیک آ… کم ہندا تاں واقعہ ای کیڑا آ پر پیہے تاں ٹھیک آ…’’ گلّ کرکے میں پانی پیتا۔
‘‘بس، گلّ مکی! یار پنجاہ کتے تھوڑھے آ… سکھچین سنگھ جی، تسیں انڈیا دا حساب لا کے دیکھو… پھیر تہاڈا روز دا دو تنّ گھنٹے دا اوورٹائیم… دو ہزار توں اپر دہاڑی بنوں…’’
گلّ مکا کے ہرنیک مینوں بازار گھماؤن لے گیا۔ ایہہ امریکہ دا بازار سی کہ جالندھر دا رینک بازار… جدھر وی نگاہ جاوے پنجابی ہی پنجابی۔ اک پاسے سنیاریاں دیاں ہی دوکاناں تے دوجے پاسے کپڑے دیاں۔ ساڑھیاں، سوٹ باہر ٹنگے ہوئے۔
جتھے ہرنیک رہندا سی ایہہ علاقہ نیویارک توں باہر پیندا سی کرونا، جداں جالندھروں باہر پھگواڑا، بھوگپر، آدمپر جاں کپورتھلہ۔ نیویارک دا وڈا شہر منہٹن سی جہڑا دنیاں دا وڈا وپارک کیندر سی تے نت عرباں-کھرباں دا وپار ہندا سی۔ وڈے-وڈے ہوٹل تے وڈے وپارک ادارے۔ گہہ نال دیکھیاں تہانوں ہر دیش، ہر پرانت دا بندہ مل جاندا ہے۔ چارے پاسے کاراں ہی کاراں۔
سویرے تیار ہندیاں ہرنیک نے مینوں سر ’تے رکھن لئی ٹوپی دتی تے پگڑی اک پاسے رکھ دتی۔ ادھورانی پینٹ تے قمیض پھڑا کے کہن لگا، ‘‘پائے ہوئے کپڑے لاہ کے آہ کپڑے پا لئیں… گھبراؤنا نئیں… سبھ اپنے ای بندے آ… ٹھیکے دار پاکستانی آں… این ودھیا بندہ… کوئی تیر میر نئیں…’’
اسے سمیں دروازے ’تے ٹھکّ ٹھکّ ہوئی تاں ہرنیک نے اٹھ کے دروازہ کھولھیا۔ ‘‘آجا بئی آجا بوٹا سیاں… ایہہ اپنا بندہ آ سکھچین سنگھ… ایہہ اپنے پھریزنو والے لکھویر سنگھ دے رشتے دار آ،’’ اک طرحاں ہرنیک نے میری جانکاری بوٹا سنگھ نوں دتی۔ ‘‘بوٹا سیاں، بھائی بندے دا دھیان رکھیں… بس دو ڈھائی مہینے اہنے رہنا۔’’
‘‘گلّ ای کوئی نئیں بھا جی… امریکہ آ کے بھلا کہڑا مڑدا… دو ڈھائی مہینے دی گلّ چھڈو… نالے بھا جی آپاں بھیجانگے تاں ای جانگے،’’ بوٹا سنگھ ہسّ کے بولیا۔
‘‘گلّ تاں تیری ٹھیک آ… سن لؤ بھا جی،’’ ہرنیک وی ہسّ پیا۔
‘‘چلو دیکھانگے جی، کم شروع کریئے،’’ کہہ کے میں وی ہسّ پیا۔
گلاں کردے اسیں ریلوے لائن دے ہیٹھاں چوک ’چ پہنچے ہی سی کہ اک وین آ کے ساڈے کول رکی۔ ‘‘چلو بیٹھو جی،’’ وین دا دروازہ کھولھ کے بوٹا سنگھ نے مینوں اشارہ کیتا۔ میں اندر لنگھ گیا۔ بوٹا سنگھ میرے برابر بیٹھدا موہرے بیٹھے بندیاں نال گلّ کرن لگا، ‘‘تزمل… ایہہ آ بھا جی جہدی میں راتیں گلّ کردا سی۔ ایہہ ہنے انڈیا توں آئے آ۔ تنّ سال پہلاں اپنے نال کم نئیں سی کردا ہندا لکھا… ایہہ اوہدے رشتے دار آ… بردر ان لا۔’’
‘‘اچھا اچھا… پھیر تاں نزدیکی رشتے دار آ،’’ کہہ کے تزملّ نے میرے ولّ دیکھیا تے مسکرایا۔ اوہدے نال بیٹھا بندہ میرے ولّ دیکھدا بولیا، ‘‘اوہ لکھا کوٹلی تھان سنگھ والا؟’’
‘‘اوہی اوہی پھپھڑ جی…’’ بوٹے نے سر ہلایا تے نال ہی کہن لگا، ‘‘تزملّ… سینڈ ہینی… گلو دا ڈبہ وی چکنا… جیت دا فون آیا سی کہندا میں سیونٹی سکس توں رسے تے پوڑی لے کے آؤں… جیوں اتھے کم کیتا سامان اتھے ہی رہن دتا۔’’
‘‘چکنا جاں چکاؤنا تاں تسیں سی،’’ تزملّ نے جویں ٹکور ماری۔ ‘‘ٹھیک آ جہڑی چیز چاہیدی آ اوہ نظیر دے سٹور توں چکّ لیندے آں،’’ تزملّ نے گلّ کردیاں ہی وین کھبے موڑی تے اک سٹور اگے جا روکی۔ بوٹے نے اشارہ کرکے مینوں نال تور لیا، پھپھڑ وی نال تر پیا۔ بوٹے نے گلو دا ڈبہ چکیا، اک سیمنٹ دا تھیلا مینوں، اک پھپھڑ نوں تے اک آپ چکّ کے باہر آ گئے۔ تزملّ دو کلاں دے ڈبے چکی آیا تاں بوٹا اک دم بولیا، ‘‘بلے بلے… بئی کلاں دا تاں مینوں چیتا ای نیں… آہ تاں چنگا کیتا۔’’
وڈا پل لنگھ کے منہٹن شروع ہندا سی۔ اچیاں-اچیاں عمارتاں، سدھیاں-چوڑیاں سڑکاں، سجے اسمان نوں چھونہدا ٹاور تے ایہناں ساریاں عمارتاں دے ہیٹھاں وچھیا ریلوے لائیناں دا جال۔
ٹو تھرٹی پھور ’تے اک عمارت دی چھت اپر مرمت دا کم سی۔ ستمبر اکتوبر وچّ برف پین لگّ جانی سی جس توں بچاء لئی چھتاں دا ٹھیک ہونا ضروری سی۔ تزملّ نے گڈی اجے اندر کھڑی ہی کیتی سی کہ دوجی وین وی پہنچ گئی۔ سارے بندیاں نے دوواں ویناں ’چوں سامان باہر رکھیا تے پھر کجھ سامان تاں لفٹ راہیں چلا گیا، وڈے رولے سبھ نے مل کے چکے تے پوڑیاں راہیں چھت ’تے لے آئے۔ ‘‘رولے ہولی چھت ’تے رکھنے آں… ساریاں چھتاں لکڑیاں دیاں ہندیاں،’’ بوٹے نے میرے کنّ وچّ آکھیا۔ چھتاں اپر پچی-پچی فٹّ چوڑی ربڑ دی تہہ وچھی ہوئی سی جہڑی برف دیاں دو رتاں ہی کڈھدی۔ چار-پنج سال بعد چھت دی مرمت کراؤنی ہی پیندی سی۔
سارے بندیاں نے چھت اپر آ کے کپڑے بدل لئے۔ پوری عمارت دیاں چار چھتاں سن۔ ایہہ کم مہینے دا سی۔ چھتاں توں بناں ساری عمارت دیاں پوڑیاں والیاں کندھاں دیاں اکھڑیاں اٹاں دی ٹیپ وی کرنی سی۔ اپر بنیرے دے وادھرے دے ٹٹے حصیاں نوں سیمنٹ دے مصالے نال مرمت کرنا سی۔ ایہہ کم سی تاں خطرے والا پر کرنا سی، تزملّ نے ٹھیکہ جو چکیا سی۔ عمارت دے متھے نوں پورا صاف کرکے اس ’تے رنگ وی کرنا سی، تنّ رنگی دھاری والا۔
بوٹا تے جیت بڑے چھوہلے تے تجربیکار مستری سن۔ دوویں چار-پنج سال توں نیویارک وچّ ہی کم کر رہے سن۔ باقیاں وانگ اوہ وی ایجنٹاں نوں لکھاں روپئے دے کے امریکہ پہنچے سن، اوہ وی کئی دیشاں دی خاک فکّ کے۔ اتھے پہنچ کے عدالتاں وچّ کیس پا دتے پکے ہون لئی۔ ایہناں دوواں دے نال تیجا گردیپ سنگھ سی جہڑا دوواں نالوں عمر وچّ کجھ وڈا سی۔ ایہہ تنّ بندے تاں تزملّ دی چھوٹی جہی کنسٹرکشن کمپنی دے اک طرحاں پکے ملازم ہی سن۔ دوجے پنج-چھ تاں میرے ورگے ہی سن ‘آ گئے چلے گئے’۔ تزملّ کول دو ویناں سن۔ جہڑی وی چیز دی لوڑ ہندی ایہناں ویناں وچ ہی آؤندی۔ ویناں راہیں ہی کم والے بندے وی ڈھوئے جاندے۔ جے تزملّ وہلا نہ ہندا تاں بوٹا تے جیت ایہہ کم کردے۔ تزملّ کول اک ودھیا کار وی سی جہڑی بہتا کرکے گھر ہی کھڑی رہندی۔ تزملّ دا گھر ابراہم لنکن پارک دے نال لگدا سی۔ کوین روڈ ’تے، دریا توں پار۔
اک دن دوپہر دی روٹی کھان بیٹھے تاں تزملّ مینوں پچھن لگا، ‘‘کداں چین بھا جی، چتّ لگّ گیا تہاڈا؟ کم ’چ کوئی مشکل تاں نیں آ رہی؟’’
‘‘چتّ نوں کی آ جی… کم کرنی تاں پھر چتّ دی، دل دی گلّ نہ کرو… نالے جی سارے تاں تسیں ہسن کھیلن والے آں… کم ’چ پتہ ای نیں لگدا ٹائم کدوں بیت گیا…’’ گلّ کردیاں میں برکی روکی رکھی۔
اگلے دن تزملّ کار لے کے آیا۔ مینوں بوٹے نے اگلی سیٹ ’تے بٹھا دتا، اوہ تے گردیپ سنگھ پچھے بیٹھ گئے۔ تزملّ نے کار وڈے پل توں اجے لاہی ہی سی کہ خبراں سنن لئی آواز اچی کر دتی تے اشارہ کرکے بولیا، ‘‘سنو سنو یار… بوٹے سن… پلیز سائلینٹ…’’ خبر سن کے مینوں دھکہ لگا تے میرے مونہوں اک دم نکلیا، ‘‘…ہیں! نصرت چل وسیا!!’’ پھر نال ہی تزملّ نے جویں لیر ماری ہووے، ‘‘ویری سیڈ! بڑی ماڑی خبر آ۔’’ کہندیاں اوہنے کار ہولی کرکے اک پاسے نوں کرکے روک لئی۔ خبر سن کے بوٹا تے گردیپ سنگھ وی شانت ہو گئے۔ تزملّ سٹیرنگ ’تے سر رکھ کے دکھ وچّ ڈبّ گیا۔
بڑی دکھ بھری خبر سی، پوری دنیاں دے سنگیت پریمیاں لئی وی۔ نصرت فتح علی خان کتے پاکستان دا ہی کلاکار تھوڑھو رہِ گیا سی، اوہ تاں پوری دنیاں دا کلاکار سی۔ نصرت دل دا دورہ پین نال چل وسیا سی۔
دو کو منٹ بعد تزملّ نے سٹیرنگ توں سر چکیا، اکھاں صاف کیتیاں، کار سٹارٹ کیتی تے ترن لگا بولیا، ‘‘پھرینڈز تسیں شاید نہ جاندے ہووو… ہنے خبر سی میرے کزن بردر فوت ہو گئے… اوہ پرسدھ گائک سن نصرت صاحبَ۔’’
‘‘کی گلّ کردے او بھا جی… ہن اوہ صرف تہاڈے ای نیں ساڈے وی چہیتے گائک سگے… اسیں تاں اوہناں دا کلام یاد کری پھردے آں… میں ہنے پنج چھ غزلاں تے قوالیاں سنا سکداں۔ خبر سن کے تاں مینوں تہاڈے نالوں وی ودھ دھکہ لگا،’’ گلّ کردیاں میریاں اکھاں وی چھلک پئیاں۔
کم ’تے پہنچن تکّ تزملّ نصرت دیاں گلاں کری گیا، ‘‘بھائی جان جدوں وی امریکہ آؤندے ٹھہردے میرے کول ای… امی جان نال اوہناں نوں بہت لگاؤ سی… چھوٹا ہندا اوہ میری امی جان نال ای سوندا… میرے وڈے بھائی دا ہانی سی نصرت…’’
کم والی عمارت کول آ کے تزملّ نے کار روکی، میرے نال ہتھ ملا کے کہندا، ‘‘چین بھا جی… اج موڈ بہت خراب ہو گیا… پھر کسے دن بیٹھانگے… امی نوں وی کسے ہور ڈھنگ نال خبر دینی آں۔ او کے بردر… چنگا بئی بوٹے… کم دا دھیان رکھیو،’’ تے کار چلی گئی۔
تنّ ہفتیاں وچّ عمارت دا کم سرے لگن والا سی۔ دو دن تزملّ ساڈے کول نہیں آیا۔ جیت بندے لیاؤندا لجاندا رہا۔ تزملّ وین لے کے آ وی جاندا، جہڑا سامان چاہیدا ہندا اوہ وی پہنچدا کر دندا پر رہندا چپّ چپّ ہی۔
اسے سمیں تزملّ نے نیڑے ہی اک ہور وڈی عمارت دا کم لے لیا۔ اسیں تنّ بندے ادھر لگے رہے، باقی نویں کم ’تے جا لگے۔ اس نویں ٹھیکے لئی تزملّ نوں میں ودھائی دتی تاں اوہنے ہسّ کے مینوں جپھی پا لئی۔ پھر کرسی ’تے بیٹھدا بولیا، ‘‘چین بھا جی… امی جان نصرت دا بہت دکھ مندے آ… گلّ کردے کردے رون لگّ پیندے نے… بڑے دکھی آ… کل کم گھٹّ آ تہاڈا… تسیں کل چھٹی کر لیو تے تیار رہو… آپاں گھر چلنا… گھڑی پل ماتا نال گلاں کرن نال اودھروں اوہناں دا دھیان ہٹے… بوٹا سنگھ وی نال چلو… سویرے دس کو وجے میری ویٹ کریو۔’’
اگلے دن مینوں تے بوٹے نوں تزملّ گھر لے گیا۔ تزملّ دی بیگم پڑھی لکھی، بڑا گھٹّ بولدی تے سلیقے والی عورت سی۔ ‘‘امی جان آؤ… تہانوں ملن آئے نے…’’ تزملّ نے آواز ماری تاں پچھے ویہڑے ’چوں ستر بہتر کو ورھیاں دی تزملّ دی ماں ہولی-ہولی قدم پٹدی ساڈے ولّ آئی تاں بوٹے نے کھڑے ہو کے آکھیا، ‘‘امی جان اسلامہ لیکم…’’
‘‘بالیکم سلام بوٹے پتر… بالیکم سلام…’’ کہندے ہوئے اوہ ساڈے نیڑے آ گئے تاں میں اٹھ کے کھلو گیا تے جھک کے اوہناں دے پیریں ہتھ لائے، ‘‘متھا ٹیکداں ماں جی…’’
‘‘سکھی رؤ… سکھی رؤ… پتر جوانیاں مانو… لمیاں عمراں ہون… پریوار سکھی وسے،’’ ماتا نے اسیساں دے کے جویں میری جھولی بھر دتی تے پھر ساڈے کول سوفے اپر بیٹھ گئی۔
میں نصرت دا دکھ ونڈایا تاں ماتا نے سر دا دپٹہ سواردیاں دوواں ہتھاں نوں اپر چکیا تے بولے، ‘‘پتا جو اﷲ نوں منظور… جو پروردگار دی اچھا… بندہ کش نہیں کر سکدا…’’ پھر کدی میں، کدی بوٹا تے کدی تزملّ نصرت دیاں گلاں کری گئے۔ پھر چاہ آ گئی تے ماتا لئی جوس دا گلاس۔ وچّ نوں ماتا مینوں میرے پریوار بارے پچھن لگی تاں میری نگاہ ماتا دی کھبی بانہہ ’تے کھنے ہوئے اکھراں ’تے گئی… ایہو جہے ہی اکھر تاں میری تائی جاں کہہ لؤ میری ماسی مکو دی بانہہ ’تے کھنے ہوئے نے۔ میں بہت دھیان نال اکھراں ولّ دیکھدیاں ماتا نوں پچھ لیا، ‘‘ماں جی، ایہہ کی ناں کھنیا ہویا؟’’
‘‘پتر ایہہ میرا ناں جے…’’ ماتا بڑے سہج نال بولی ہی سی۔ اسے سمیں تزملّ دی پتنی آ کے بولی، ‘‘امی نصرت بھائی جان اتے انڈیا توں بڑا ودھیا پروگرام آ رہا… دیکھو آ کے۔’’
‘‘ہاں ہاں… آؤ دیکھیئے…’’ کہہ کے تزملّ دوجے کمرے ولّ چلا گیا، ماتا وی اٹھ کے ادھر چلی گئی۔ میں تے بوٹا وی کرسیاں اپر بیٹھ گئے۔
بمبئی توں پروگرام آ رہا سی۔ گلزار فلماں والا، امیتابھ تے ہور نصرت دے تر جان ’تے دکھ پرگٹ کر رہے سن، گائک وی بول رہے سن۔
بوٹا سنگھ اٹھ پیا تے بولیا، ‘‘میں تاں سویرے ای دیکھ کے ہٹیاں… چھ وجے آ رہا سی…۔ تزملّ ایہہ دیکھ کے سانوں ورلڈ ٹریڈ سینٹر تکّ چھڈدے… اتھوں پھر اسیں سٹیچو آف لبرٹی دیکھن جانا… چین بھا جی نوں دو چار تھاواں تاں گھما دیئیے… نیں ایہہ وی جا کے ریشم وانگ کہنگے… لے کی آ یار، چکی پھردے آ امریکہ… اوہدے نالوں تاں ساڈی دلی بڑی حالے دی آ…’’
تزملّ تے بوٹا ہسدے ہوئے باہر آ گئے۔ میں ماتا دے پیر چھوہ کے تزملّ دی بیگم نوں سلام بلا کے باہر آ گیا۔
کئی اتہاسک تھاواں دیکھ کے جدوں اسیں ٹرین وچّ بیٹھے تاں سورج چھپ گیا سی۔
‘‘چین بھا جی… جہڑا تسیں ماں جی کولوں بانہہ ’تے کھنے ناں بارے پچھیا سی… میں وی اک واری پچھ لیا سی… ماتا نے ناں تاں دسیا سی… ہن تاں بھلّ بھلا گیا… لاہور دے نیڑے ای سی کہندے ساڈا پنڈ… کی ناں آں دریا دا… ہاں راوی دے کنڈھے ہن تاں کہندے سی شہر بن گیا ہسینپر۔ چلو آؤ اتھے آپاں نوں ٹرین بدلنی پینی آں… چھیتی آ جاؤ…’’ تے اسیں کاہلی کاہلی ڈبے ’چوں اتر کے دوجے تیار کھڑے ڈبے وچّ جا چڑھے۔
ڈبے وچّ بھیڑ سی، سانوں سیٹ نہیں ملی۔ اسیں اک-دوجے توں دور-دور کھڑے سی۔ چھیتی ہی کرونا دا سٹیشن آ گیا تاں اک طرحاں ڈبہ خالی ہی ہو گیا۔
‘‘بوٹا سیاں، بئی اپنے تاں ایتھے اٹھ وجن لگے آ رات دے… اپنے انڈیا بھلا کی ٹائم ہوؤُ؟’’ سٹیشن دیاں پوڑیاں اتردیاں میں بوٹے نوں پچھیا۔
‘‘اتھے بھا جی ایس ویلے… امرت ویلا ہؤ… ستّ دے قریب۔’’
‘‘میں یار فون کرنا سی انڈیا۔’’
‘‘کرو کرو… آؤ میں تہانوں دوکان دسدا، اتھوں کر لؤ۔’’
ہیٹھاں آ کے بوٹے نے مینوں اک دوکان ’چ واڑ دتا، ‘‘چین بھا جی، لؤ کرو فون، میں نال والی دوکان توں اج والی اخبار چکّ لواں۔’’
میں دوکان دے اندر آ کے، منڈے نوں نمبر دتا۔ دو کو واری ملاؤن نال نمبر مل گیا، ‘‘بھابی میں آ سکھچین… تائے جاں تائی نوں فون دیئیں… کی ہویا؟ دوویں رڑکے نوں گئے آ… چلو میں کل نوں ایس ویلے ای کروں… بہت ضروری گلّ کرنی آ… تائے نوں کیہو گھر ای رہے۔’’
میرا چتّ خراب ہو گیا۔ جس گلّ نے مینوں دوپہر دی توڑ کھوہی لائی ہوئی سی اوہنے ہن میرا کالجا ہور تپا دتا۔
اگلے دناں وچّ کم توں مڑدے نے میں دو تنّ واری انڈیا، گھر فون کیتا پر لائن ہی نہیں سی ملدی۔ میں دو واری پھر تزملّ دے گھر وی جا کے ویکھ لیا۔ ماتا دے پیریں ہتھ لا کے میری نگاہ سدھی بانہہ اپر کھنے اکھراں ’تے جاندی۔
کتے دسیں دنیں جا کے تائے نال گلّ ہوئی، ‘‘تایا جی، جہڑی تسیں کدی-کدی میری ماں دی گلّ کردے ہندے آں پئی اوہدی کھبی بینی اتے ناں کھنیا سی۔ تہانوں یاد ہونا اوہ اردو اکھر سی جاں پنجابی؟’’ میری گلّ سن کے تایا ہسّ پیا تے کہن لگا، ‘‘اوئے کملیا ہیتھے امریکہ وچّ جا کے کتھے تینوں اوہدی یاد آ گئی ماڑے کرماں والی دی… ادوں اسیں دوویں بھرا تے ایہہ دوویں بھیناں، نوں لے کے راوی کنڈھے چلے گئے وساکھی ناہن… اتھے میلے ’تے دوواں نے نہ کھنوائے سی… تیری تائی تاں اوہناں اکھراں نوں دیکھ کے ہن وی کیرنے پاؤن بہجو اکو دے ناں نوں… پتّ تیری ماں نوں لبھن گیا تیرا بھائیا لابھا مڑیا نئیں اج تکّ… کتے مر کھپ گیا کملا… جدوں رولیاں ویلے اپنے گھراں ’تے ہلاّ بولیا ادوں اکو کوٹھیوں اتردی کتے اکّ گئی… بئی کملیئے توں نہ ای ہیٹھاں اتر…۔ …اوس ہلے وچّ کئی کڑیاں-بڑیاں چکّ کے لے گئے سی… تیری تائی مکو تاں کبولپر گئی ہون کرکے بچ گئی… اسیں گھراں دے سارے مرد لاگلے جنگل ولّ گئے سی باگھ نوں مارن۔ ادوں ہلے وچّ اکو دے نال ساڈی ماں وی گئی، دوویں بھیناں وی گئیاں… لے گئے اگلے چکّ کے۔’’
‘‘اچھا تایا… میرے پیہے مکّ گئے… پھیر کروں گلّ۔’’ میں فون بند کر دتا۔
اگلے دناں ’چ فون ہی نہ کر ہویا۔ میں تزملّ دی ماں نوں مل تاں دو واری آیا پر بہتی گلّ نہ ہوئی۔ گلّ میں کردا وی کی۔ ماتا وی مینوں کی پچھدی… بسّ رولیاں ویلے دیاں ہی اوہ گلاں کردی۔ جاں تزملّ، تزملّ توں وڈے نظیر تے دھی سلما دیاں۔ اوہ دوویں وی امریکہ وچّ ہی سن۔ نظیر کیلیپھورنیا تے سلما شکاگو کول اک شہر وچّ۔
انڈیا جان لئی میرا ہفتہ رہِ گیا سی۔ اک دن شام نوں آ کے میں اپنا اٹیچی کڈھ کے وچلیاں چیزاں سیٹ کر کے رکھن لگا۔ گوگی تے لکھے نے ملوملی کئی چیزاں خرید کے لیا دتیاں سن۔ ساریاں چیزاں دے تھلے پیا تہہ لگا سوٹ میں باہر کڈھ لیا۔ ایہہ سوٹ میری پتنی نے اپنی بھوآ واسطے پیک کرکے رکھیا سی۔ مینوں لکھے نے دسیا سی اوہ شہر تاں ڈیڈھ سو میل دور ہے۔ اتھے جان توں میں گھیسل وٹّ لئی سی۔ ہن سوٹ ولّ ویکھ کے میں سوچیا ایہہ سوٹ کیوں نہ تزملّ دی ماتا نوں دے دتا جاوے۔
سوٹ کڈھ کے میں وکھرے لفافے وچّ رکھ لیا۔
تزملّ نوں میں سویرے کم ’تے آؤندیاں ہی دسّ دتا سی کہ آؤندے بدھوار نوں میں انڈیا لئی جہازے جا بیٹھنا۔ دوپیہرے اک ویہہ والی پھلائیٹ اے، میری اچھا ہے میں جان توں پہلاں ماتا جی نوں اک واری ہور مل لواں… پھیر کئی واری ٹائم نئیں لگدا ہندا۔
شام نوں تزملّ دے نال جا کے جدوں میں سوٹ ماں جی نوں بھیٹ کیتا اوہنے حیران ہو کے میرے ولّ دیکھیا تے بولی، ‘‘پتر، آہ کی؟ توں تاں برخوردار ساڈا مہمان آ… کوئی تحفہ، کوئی لین-دین تاں اسیؤں کرنا اے… پتر ساڈے اتے کاہنوں بوجھ پاؤندے جے…۔’’
‘‘ماں جی! اپنے دھیاں پتراں دا کوئی بوجھ نئیں ہندا… میرا دل کردا سی میں تہانوں کش دیواں…۔ بدھوار میں چلے جانا۔’’
‘‘لؤ دسو تاں… ایتھے ہی رہِ پؤ پترا… بھلا امریکہ آ کے پچھانہ وی کوئی مڑدا جے؟’’
‘‘چلو پھر دیکھونگا… کوئی نہ کوئی سببّ بناوانگے،’’ کہہ کے میں تر پیا۔ تزملّ مینوں میٹرو وچّ بٹھا گیا۔
منگلوار شام نوں ہی تزملّ نے ہرنیک نوں کہہ دتا کہ سکھچین بھاجی نوں میں ایئرپورٹ ’تے چھڈّ کے آوانگا، تہانوں ایویں دہاڑی خراب کرن دی لوڑ نئیں، میرے نال بوٹا وی جاؤ۔’’
سویرے گیاراں کو وجے ہی تزملّ میرے کول پہنچ گیا۔ میں اٹیچی وچّ سامان ٹکا دتا تاں اوہ کہندا، ‘‘سکھچین بھا جی، امی جان نے تساں نوں کجھ دینا جے… اٹیچی ’چ تھاں کر لؤ…۔’’
میں ہسّ پیا تے کیہا، ‘‘ماں جی بسّ آشیرواد دے دین… لینا میں کجھ نئیں۔’’ چکّ-تھلّ کردے اسیں تر ہی پئے۔ گھر دے اگے پارک وچّ ہی بوٹا تے ماں جی کرسیاں ’تے بیٹھے جویں ساڈی ہی اڈیک کر رہے سن۔ تزملّ نے گڈی روکی، میں تے اوہ گھر دے گیٹ ولّ ودھے۔ میں ماں جی دے کول کھڑ گیا۔ تزملّ دی پتنی نے مینوں ہیلو کیہا۔ اسے ویلے ماتا نے بڑا بھاری کپڑیاں نال بھریا لفافہ میرے ولّ کردیاں کیہا، ‘‘لے پتر تل-پھل آ… سانوں یاد رکھی… چل میں تینوں چھڈّ کے آؤندی آں… چل بئی بوٹے ترو… ایویں آپاں لیٹ نہ ہوئیے…۔’’
اسیں تر پئے۔ اک موڑ ’تے ماتا نے تزملّ نوں کیہا، ‘‘تزملّ پتر… ایتھو پھڑ لے دوائی میری… پھر تینوں یاد نئیں رہنا…۔’’
‘‘اوہ ہاں امی جان؟ لؤ ہنے لؤ،’’ تزملّ نے کار مارکیٹ ولّ موڑی تے پارکنگ وچّ جا روکی، ‘‘لؤ بیٹھو تسیں میں آیا پنج منٹ ’چ، ‘‘کہندا ہویا تزملّ اتر کے شوئروماں ولّ چلا گیا۔
‘‘لؤ پچھ لؤ امی جان چین بھا جی کولوں… جالندھر دے کول کنگنیوال تاں ایہہ بعد ’چ آ کے وسے آں… پہلاں تاں ہسینپر ہندے سی… کیوں چین بھا جی؟’’
‘‘کیوں کی گلّ ہوئی؟’’ میں پچھیا۔
‘‘پتّ ہسینپر والے لابھ سیہوں تے صاحب سیہوں بھرا آ…’’ میں تربھک کے ماتا ولّ دیکھیا۔
‘‘پتر چین… ایہناں وچّ تیرے تے تیری بیگم دے کپڑے آ… لابھ سیہوں تے صاحب سیہوں دے سپھاری سوٹ آ… تسیں سارے جؤندے وسدے رہو… اک سوٹ میکو لئی لال رنگ دا…۔ ہن پترا جدوں وی امریکہ آؤنا سدھا ساڈے کول ای آئیں…’’
میں کی بولدا… مینوں نہ تاں کجھ دس رہا سی نہ زبان ہی ہلّ رہی سی۔