Uneendi Akh Da Supna (Novel) Harjit Kaur Virk

اُنیندی اکّھ دا سُپنا ہرجیت کور ورک

اُلتھا:
ایم۔آصف
ماں بولی ریسرچ سینٹر لاہور

 ُنیندی اکّھ دا سُپنا
(پنجابی ناول)

سمرپن
پنجابی ناول دے دو مضبوط پلاں
دلیپ کور ٹوانا
تے

جسونت سنگھ کنول
دی ناول کلا دے ناں،

جس توں مینوں ناول لکھن دی پریرنا ملی ہے۔

سپنیاں دی شناخت دا ناولی پروچن انیندی

اکھ دا سپنا

ہرجیت کور ورک پنجابی دی سنویدنشیل ناول کار ہے۔
'انیندی اکھ دا سپنا' اوس دا دوجا ناول ہے۔ اوسدا پہلا ناول 'بند
پئی گھڑی ورگی زندگی' عورت دی زندگی دے سنویدنشیل
پہلوآں نوں اپنی رچنا وستو بناؤندا ہے۔ 'بند پئی گھڑی وی
چووی گھنٹیاں وچ دو وار صحیح سماں دس دیندی ہے'، ایس
کتھا میٹاپھر نوں عورت دی سنکٹکالی زندگی نال جوڑ کے
ہرجیت نے اپنے گلپی سفر دے آرنبھ بندو اپر ہی جس سمرتھا
تے سنبھاونا دا ثبوت دتا سی، اوہ اوسدے دوجے ناول وچ
باخوبی پرگٹ ہوندی ہے۔ ایس ناول دا پاٹھ کرن توں بعد ایس
گل وچ یقین پکا ہوندا ہے کہ ہرجیت اک تھاں کھڑ کے دوڑن
والے رچناکاراں توں الٹ برتانتکاری دی گناتمک پرگتی وچ
آستھا رکھن والی لیکھک ہے۔ اوس دی لیکھنی اوسدی وکاس
گتی دا خوبصورت پرمان پیش کردی ہے۔
جیہناں لکھاریاں دا رچنا ادیش کجھ وکھرا، نواں تے گہرا
لکھنا ہوندا ہرجیت کور ورک اوہناں وچوں اک ہے۔ اک توں
بعد دوجا ناول اوس دی روانگی دا پرتیک ہے۔ خوبصورت
پرتیک پربندھ اوساردا ایہہ ناول اوہناں سپنیاں دی شناخت کردا
ہے جو عورت مرد دی اکھ وچلی نیند اڈا دیندے ہن۔ جدوں
کسے دی اکھ انیندی ہوندی ہے تاں اوسدے سپنیاں وچ کس قسم
دی ٹٹ بھج ہوندی ہے، اوسدے سپنے کویں ادے است ہندے ہن
تے سپنیاں نوں ہریکت وچ تبدیل کرن لئی جس قسم دا کرم
کھیتر ستھاپت کرن دی لوڑ ہوندی ہے، ایہہ ناول اپنی مکھ پاتر
کرم راہیں ایس نقطے نوں کیندر وچ رکھ کے اک خوبصورت
ناولی پروچن اوساردا پرتیت ہوندا ہے۔ ایس ناول دی سبھ توں
ملوان گل ایہہ ہے کہ ایہہ پرستھتیاں دا شکار ہو کے زندگی
دے سپنیاں وچ رنگ بھرن توں کھنجھ گئے پرش پاتراں دے
سامان انتر عورت پاتراں دی اک ایسی گیلری سرجدا ہے جو
عام عورت وانگ پرش نوں ناکامی دا مہنا نہیں ماردی، بلکہ
اوس دے ادھ واٹے رہِ گئے کماں تے ذمہ واریاں نں پورا کرن
لئی ثابت منکھ بن کے ٹکردی ہے۔ ایہہ ہرجیت کور ورک دی
کتھا درشٹی دا سبھ توں اوسارو پکھ ہے کہ اوہ عورت مرد نوں
اک دوجے دیاں دشمن دھراں وجوں نہیں اوساردی، بلکہ اک
دوجے دیاں پورک دھراں وجوں اوساردی ہے۔ ایس ناول دی
کتھا راہیں اوہ ایہہ دھارنا وی ستھاپت کردی نظر آؤندی ہے کہ
انیندیاں اکھاں نوں آرام دین لئی اوہناں وچلے سپنیاں دی پورتی
لازمی شرط ہوندی ہے۔
چٹھیاں، سپنیاں، یاداں تے خیالاں دی جگت نال اوساریا
ایہہ ناول ناول کار دی لکھن سمرتھا دا تعارف وی کرواؤندا
ہے۔ نویں پیڑھی وچ پنجابی ناول لکھن دے کھیتر وچ عورت
ناولکاراں دا پاسہ خالی پیا ہے۔ ایس ستھتی وچ ہرجیت کور
ورک دا بطور ناول کار پیش ہونا پنجابی ناولکاری لئی خوشی
دی گل ہے۔ ایہہ گل خوشی دی ایس لئی وی ہے کہ ہرجیت
کول اوہ صبر، سہجتا، ادھٔین دی رچی، سخت محنت تے لکھن
کلا دا ابھیاس کرن ورگیاں گناتمک خوبیاں ہن جو ناول ورگی
لمبی گلپی رچنا کرن لئی پرمکھ رول ادا کردیاں ہن۔ جیہڑیاں
انتر درشٹیاں ناول دے کتھانک نوں مضبوطی بخشدیاں ہن
اوہناں وچوں اک انتر درشٹی 'وگیانک درشٹیکون' دی ہے۔ ایس
ناول وچ اک تھاں اک جوتشی تے اک تانترک پاتر آؤندا ہے۔
اوہناں دی جوتش تنتر ودیا کڑیاں دی زندگی وچلے سپنیاں دی
شناخت کردی ہے، ناول دی مکھ پاتر کرم اپنی سوجھ، سیانپ،
ہمت، دلیری تے ترکشیل سوچ نال جوتش تنتر ودیا دی پیشین
گوئی نوں غلط ثابت کرکے منو اچھت نتیجے پراپت کردی ہے۔
صرف اتھے ہی بس نہیں اوہ اپنی ماں، پتا، نانا، نانی تے
سہیلی نپر لئی وی اک رول ماڈل سدھ ہوندی ہے۔ اوہ ساریاں
دے ادھے ادھوری سپنیاں نوں پورا کردی ہوئی نپر نوں وی
موئے سپنیاں نوں زندہ کرن دے راہ توردی ہے۔ کرم ایس ناول
دی اک ایسی ہمت والی پاتر ہے جو 'کرم کھیتر' وچ آدھونک
یگ دیاں کڑیاں لئی اک نویں مثال قایم کردی ہے۔ اوہ پتا تے
بھرا دے حصے دا کرم وی کردی ہے، ماں تے اپنے حصے
دا وی۔ اپنے ناں دی لج پالن والی ایہہ پاتر ناول دے انت وچ
جدوں دھرم وچوں ادھرم تے کافر وچوں دھرمی محبت دی
شناخت کرکے ودیشی عورت جینی دیاں سوچاں وچ وی
پنچھی، پرواز تے پنجرے دے ارتھ بدل دیندی ہے تاں ناولی
پاٹھ وچ عورت دے ہون دی اک نویں پریبھاشا ستھاپت ہوندی
دکھائی دیندی ہے۔ ایہہ ہرجیت کور ورک دی انتر درشٹی دا
سبھ توں ارتھمئی پاسار ہے جو ناول نوں ملوان ارتھ پردان
کردا ہے۔
ایس ناول دی سبھ توں وڈی خاصیت گھٹناواں، پاتراں تے
پرستھتیاں دا منو وشلیشن کرن وچ نہت ہے۔ ناول کار گھٹناواں
دی لڑی ہی نہیں سرجدی۔ ناولی پاٹھ دی سرجنا کردی ہوئی اوہ
گھٹناواں پچھے کم کردے کارناں دی نشاندیہی وی کردی ہے۔
پاتر کیہ ہے دی تھاں پاتر کیوں تے کویں ہے دی جگت راہیں
پاتر اوساری کردی ہوئی اوہ پاتراں تے پرستھتیاں دے انتر
سبندھاں وچوں اپجن والے سٹیاں دی روشنی وچ اک ایسا ناولی
پاٹھ تیار کردی ہے، جس وچ گھٹناواں واپردیاں دسدیاں ہن،
پرستھتیاں وچ پھسے پاتر چھٹپٹاؤندے نظر آؤندے ہن تے
پاتراں دا کرم پرستھتیاں نوں بدلدا نظر آؤندا ہے۔ ایس طرحاں
ایہہ سرجناتمک پرکریا ناول کار دی نظر تے نظرئیے دی
کنسوء دیندی وی نظر آؤندی ہے، جس ادھین اوسنے کویتا توں
اپنے ساہتک سفر دی شروعات کرکے لمبی گلپی رچنا دے
کھیتر وچ پرویش کیتا ہے۔ پنجابی ناول لئی ایہہ اک شبھ شگن
ہے۔ کیونکہ ہرجیت کور ورک بطور پنجابی ادھیاپکا وی کم
کردی ہے، ایس لئی اوس نوں زبان دی گلپی ورتوں دا باخوبی
گیان ہے۔ اوس دی بھاشا دا رجسٹر کافی امیر ہے۔ اوہ بھاشا
نوں ارتھ سنچار لئی ہی نہیں ورتدی، اوہ اوس نوں ارتھمئی
پرتیک پربندھ اوسارن لئی وی ورتدی ہے۔ بھاشا دی پرتیکمئی
ورتوں اوس نوں ذہین ناول کار وجوں پرستت کردی ہے۔ ایس
ناول دا پاٹھ اک سکھد احساس دیندا ہے۔ ایس ناول دا برتانتک
سنگٹھن انیندی اکھ دے سپنیاں دی شناخت کرن توں لے کے
اوہناں دی پورتی کرن تک دا اک ایسا گلپی بمب سرجدا ہے،
جو ہرجیت نوں بطور ناول کار ستھاپت ہون لئی زمین پدھری
کردا ہے۔ ایس دوجی ناولی کرت لئی مبارک باد آکھدا ہویا میں
پنجابی ناول دے کھیتر وچ ہرجیت کور ورک دا سواگت کرن
دی خوشی لے رہیا ہاں۔

جسویر سنگھ رانا
سورن ولا
امرگڑھ [سنگرور]

اپنے ولوں
'پنیاں دا چانن' وچ پنجابی دے پرسدھ ناول کار جسونت
سنگھ کنول جی لکھدے ہن، ''ساہت وچ میں لیاندا نہیں، وسر
بھول ہی آ گیا آں۔''
میری سرجن پرکریا وی اجہیاں ہی پرستھتیاں دی دین ہے۔
میرے اندر قلم بلاؤن دی سمرتھا تاں سی۔ پر میں اپنی سمرتھا
توں انجان ہی رہی۔ اک وار ایف.ایم. پٹیالہ اتے وشو بینک نے
سکول وچ روڈ شوٕ کروایا، جس دے تحت میری ذمہ واری
بچیاں توں پانی وشے تے سکٹ تیار کراؤنا سی۔ میں دو
گھنٹیاں وچ سکٹ دی سرجنا کرکے بچیاں نوں تیاری کروا
دتیے۔ جسدا سدھا پرسارن ہویا تے خوب واہ واہ ہوئی۔ پر اوس
وقت میں اپنے اندر چھپی کلا نوں پہچان نہ سکی۔
ایس توں بعد 2011 وچ واپری اک گھٹنا نے میری جیون
دشا نوں نواں موڑ دیندیاں قلم نوں میرا ساتھی بنا دتا۔ میں
کویتاواں لکھن لگی۔ پر من نوں سنتشٹی نہ مل سکی۔ اک وچار
سنگریہہ دی سرجنا کیتی۔ پر میری منزل اجے وی مینوں
آوازاں مار رہی سی۔ میری نظر زندگی نوں کسے وڈے کینوس
تے چترن دی لوڑ محسوس کر رہی سی۔ ایہہ تلاش مینوں
ناول دی ودھا تک لے آئی۔ جس وچ مینوں زندگی نوں سمچ وچ
چترن دا احساس ہویا۔ ایس پرکریا دوران ہی میرے پہلے ناول
'بند پئی گھڑی ورگی زندگی' دی رچنا ہوئی۔
ناول لکھن دی پرکریا دے اگلے پڑاء تے ترن توں پہلاں
میرے لئی ناول لکھن دیاں ودھیاں اتے سدھانتاں نوں ہور جاننا
ضروری سی، کیونکہ میرا ادیش صرف لکھنا ہی نہیں سگوں
بودھک پدھر تے ودھیا اتے اچی اوساری کرنا وی ہے۔ ایس
سوچ نے میرا سبندھ پنجابی ساہت دے نال نال وشو ساہت نال
وی جوڑ دتا۔ سکھن دی لالسا نے مینوں پڑھن لئی پریرت کیتا۔
پنجابی، ہندی، مراٹھی، رشیئن اتے انگریزی ناول میرے پریرنا
سروت بنے۔ ایس پریرنا صدقہ میں روزانہ جیون وچ واپردیاں
گھٹناواں نوں اپنے ول کھچن لگی۔ منو ستھتیاں نوں سمجھن
لگی۔ کارن اتے کارج وچلے سبندھاں دی پچھان ہون لگی۔ ایس
دوران ہی 'انیندی اکھ دا سپنا' ناول لکھن دی پریرنا مینوں
میرے ہی سکول دیاں بارہویں جماعت دیاں طالب علماں دی گل
بات نوں سن کے ملی۔ جیہناں دے اندر کئی سپنے ٹھاٹھاں مار
رہے سن، پر گھریلو مزبوریاں اوہناں دے رستے دیاں
رکاوٹاں سن۔ ایس ناول نوں سرجن دا ادیش ادھے ادھورے
سپنیاں نوں پورا کرن لئی اتشاہت کرنا ہے۔
پہلا ناول لکھن سمیں میں سودھ کرن دی پرکریا توں انجان
سی۔ پر دوسرا ناول لکھدیاں میں پنج وار سودھ کیتی ہے۔ ایس
سمچی پرکریا وچ میں پرسدھ کہانی کار ناول کار جسویر سنگھ
رانا جی دی تہہ دلوں شکر گزار ہاں۔ اوہناں نے ناول دا کھرڑا
پڑھ کے اپنے وڈملے سجھاء اتے وچار دے کے میری اگوائی
کیتی ہے۔ میں دھنوادی ہاں ڈاکٹر. پشوندر کور (لیک. پنجابی)
سری متی ہرجیت کور (لیک. کیمسٹری) مونکا بانسل (کمپِ:
ٹیچر) جیہناں نے ناول نوں چھپن توں پہلاں پڑھ کے اپنی
قیمتی رائے دتی۔ میں سرکاری سینئر سیکنڈری سکول سمانا
دے سموہ سٹاف ولوں دتی حوصلہ افجائی لئی وی بہت بہت
دھنوادی ہاں
ایہناں شبداں نال ہی 'انیندی اکھ دا سپنا' ناول پاٹھک جگت
دے ساہمنے پیش ہے۔

ہرجیت کور ورک

باب 1

جا....گ...دے...ر....ہو....! پنڈ دی فرنی تے ٹھیکری
پہرہ لگا ہے۔
رات دے سناٹے وچوں آؤندی آواز کناں وچ رڑکدی ہے۔
جویں جویں ہنیرا ودھدا ہے۔ ایہہ آواز انا ہی ودھ شور مچاؤندی
ہے۔ میں دوہاں ہتھاں نال کن بند کر لئے ہن۔ پر آواز دھر اندر
وڑ گئی۔ میں اکھاں نوں بند کردی ہاں۔ جے میرا ہمیشہ ستی
رہن والی دا ایہہ حال ہے تاں جیہڑے پہلاں ہی انیندے ہون..!
اوہ ایس رولے وچ آرام دی نیند کویں لے سکدے ہن ؟ میں ایہہ
سوچ کے محسوس کیتا کہ ماں تے ویرا اوسل وٹے ہی لے
رہے ہن۔
ورانڈھے وچ جگ رہیا بلب بند اکھاں وچ چبھدا ہے۔ اکھاں
نوں ہور گھٹ کے بند کردی ہاں۔ بند اکھاں وچ کنے ہی کالے
چٹے پرچھاویں گھمن لگے۔ سوندے، جاگدے تے انیدے
پرچھاویں۔ جاگدا پرچھاواں کنا خوش ہے۔ ساریاں تمنا پورن۔
شانت چت۔ مریاں اچھاواں والا پرچھاواں۔ بے فکر ہو کے ستا۔
کوئی مرے بھاویں جیوے ایس نوں کوئی پرواہ نہیں۔ بے پرواہ!
پر میں کیوں سوں رہی ہاں ؟ کیہ میرے سون دا کوئی کارن
ہے ؟ میرے اندر سوالاں جواباں دی لمبی لڑی چلن لگی ہے۔
تے ماں! لگدا اوس نے تاں ساری عمر بنھاں ستے ہی گزار
دتی۔ انیندی ماں! ماں تاں کی؟ مینوں لگدا آلے دوآلے کوئی وی
نہیں سوندا! انیندے پرچھاویں...! سون وی کویں؟ سونا قدرت
دی بخشی دات ہے۔
''جیہڑی نیند بندے نوں سنتشٹ کر دیوے۔ اکھ کھلن تے
سارا عالم بدلیا بدلیا لگے۔ اوہی بدلاء جیون نوں نویں رستے
تے لے جاوے۔'' جیون پرتی بدلی سوچ نے بلھاں تے
مسکراہٹ پھیلا دتی ہے۔

_________
12

باہر سڑک تے زوردار کھڑاک ہویا ہے۔ میں تربک کے
اٹھی ہاں۔ بلب دا تکھا چانن اکھاں وچ چبھیا۔ جی کیتا اٹھ کے
بلب بند کر دیواں۔ پر ویرا...! اوہ چانن بنھاں سوں نہیں سکدا!
کیہ اوہ سچ مچ سوندا ہے ؟ جے سوندا ہووے تاں سپنے وی
ویکھے! دسدا وی تاں نہیں کسے نوں کجھ۔ کیہ اوہدے وی
سپنے ہن...؟ کیہ اوہ وی نہیں سوندا...؟
سون نہ سون دے چکرویو وچ پھسی پھر اکھاں بند کرن
لگی ہاں۔ پر اکھاں بند کرن نال وی کدے نیند آؤندی ہے۔
مینووں سون لئی ہنیرا چاہیدا۔ ہنیرا کرن لئی سر ہیٹھلا سرھانا
اکھاں اتے رکھ لیا ہے۔ شانت واتاورن۔ سن سان ہنیری رات۔
دوروں کتیاں دے بھونکن دی آواز آئی ہے۔ میں ڈر گئی ہاں۔
''کتے ساری رات جاگ کے ساڈی راکھی کردے نیں۔'' ڈر
تے قابو پاؤن لئی من وچ دادی دی کہی گل دہراؤن لگی ہاں
دھیان کھیتاں وچ وسدی گھمناں دی حویلی ول چلا گیا ہے۔
کہندے گھمناں دی مائی ہمیشہ جاگدی رہندی ہے۔ اوس نے
ساری عمر جاگدیاں گزاری ہے۔ اک بندہ سوندا نہیں۔ اک ہمیشہ
جاگدا رہندا ہے۔ خیالاں دی گھمن گھیری وچ پھسدی جا رہی
ہاں۔ میں سرھانے ہیٹھ اکھاں بند کیتیاں ہوئیاں ہن۔ ہنیرا ہی ہنیرا
ہے۔
''میریاں سوچاں دا تانا بانا اویں ہی الجھیاں رہنا! میں کیہ
کراں؟ ماں وانگ سونواں جاں گھمنا دی مائی وانگ جاگدی
رہاں۔'' سرھانے ہیٹھلی کالی بولی رات وچ سوچدی ہاں
ٹکی رات وچ گھمناں دی مائی گھوک سوں رہی ہے۔ پر
ماں جاگدی ہے۔ کیہ گھمناں دی مائی سوں گئی ؟ کیہ ماں سچ
مچ جاگ رہی ہے؟ میں کالھی نال اکھاں اتوں لاہ کے سرھانہ
پرھے سٹیا ہے۔
ورانڈھے وچوں آؤندے چانن نال، میں کمرے وچ ویکھیا۔
ماں تے ویرا بیڈ تے پئے ہن۔ ماں دا ہتھ ہلیا۔ شاید سپنا ویکھ

_________
13

رہی ہے۔ پر اوہ تاں ستی ہی نہیں.....۔ میں اپنے آپ نوں دلاسہ
دیندی سون دا جتن کرن لگی۔ کلپنا دا گھوڑا اڈا کے نیند دے
دیش لے گیا۔
نیند رانی نے سپنیاں دی دھرتی اتے اتار دتا۔ بہت وڈا
رنگ منچ۔ کٹھپتلیاں ہی کٹھپتلیاں۔ رنگ برنگیاں۔ وڈیاں
چھوٹیاں۔ وکھ وکھ تماشے کرن وچ مست۔ پر چابی تاں دسدی
نہیں۔ نہ کوئی ڈور بنہی دسدی۔ ایہہ نچ کویں رہیاں ہن۔ میں
اکھاں تے زور دے کے ویکھیا۔ کئی کٹھپتلیاں ڈگ رہیاں ہن۔
میں نچاؤن والے مداری نوں لبھن لگی ہاں۔ مداری کدھر گیا ؟
''کڑیئے....! اٹھ جاہ ہن کہ دوپہر تک ستی رہنا! گوڈے
گوڈے دھپ چڑھ آئی۔ پر تیری اکھ کھلن دا ناں نہیں لیندی!''
ماں کمرے وچ جھاڑو لاوندی میرے منجے کول آ بولی ہے
اوسدی آواز سن میرا سپنا ادھ وچالے ٹٹ گیا ہے۔
میں منجے تے پئی سوچدی ہاں، ''ماں نوں دیر تک ستے
رہنا چنگا نہیں لگدا۔ نہ ای اوس نوں ایس سون دا کارن پتہ۔
میرے سون دا کارن تاں کسے نوں وی نہیں پتہ۔ پر میں دیر
تک سوں کے خوش ہاں۔''
سوچدیاں ہویاں سر اتے چک کے ویکھیا۔ اوہ کمرے وچ
نہیں ہے۔
''ورانڈھے وچ ہونی۔'' کہہ کے اکھاں بند کر لئیاں ہن
''بند اکھاں ستے ہون دی نشانی نہیں ہوندیاں۔'' من وچ سوچ
کے مسکرائی ہاں
ماں گیٹ وچ گوہے کوڑے والی نصیبو نال کھڑی گلاں کر
رہی ہے۔
''نصیبو سویرے ہی اپنے گھر دے جھمیلے ماں نوں دسن
لگدی اے۔ بھلاں ماں دیاں اپنیاں چنتاواں گھٹ نے.....!'' مینوں
نصیبو اتے کھجھ آؤندی ہے

_________
14

میرا دھیان ماں وچ ہے۔ نصیبو نال گلاں کرکے اوسنے مڑ
میرے کول آؤنا ہے۔
''ایس توں پہلاں کہ جھڑکاں شروع ہو جان۔ چل مناں توں
اٹھ جاہ...!'' اپنے آپ نوں ہلا شیری دے کے بوجھل من نال
اٹھن دا جتن کردی ہاں
اٹھدی دا دھیان ماں دے چہرے تے گیا ہے۔ اوہ کسے
ڈونگھی پیڑ نال بھریا ہے۔
''ایہہ منڈا کیہڑا میری کوئی گل سندا۔ لوک سچ ای کہندے
نے کہ کیرھیاں اکھاں والے کسے نوں دل دیاں رمزاں نہیں
دسدے۔'' اوہ بے بسی وچ گلاں کر رہی ہے
میں رسوئی وچوں چاہ دا کپ لے ورانڈھے وچ پئی کرسی
تے آ بیٹھی ہاں۔ اوس ول ویکھ کے سوچدی ہاں، ''ماں دا اندر
ماں ہی جاندی ہے۔ اوسدی اندسی پیڑ مینوں دس ای جاندی آ۔
اوس دیاں کنیاں اچھاواں ہن۔ جو کدے پوریاں نہیں ہوئیاں۔ ہن
اوہی اچھاواں ساڈے وچوں پوریاں کرن دی آس بنہی بیٹھی
ہے۔''
اوس دی حالت بارے سوچ کے اوس تے کنا پیار آ رہیا
ہے۔ دل کردا گل لگ کے اوس دی ساری پیڑ ختم کر دیواں۔
پیڑ دا خیال آؤندیاں میرا دھیان کمرے وچ چلا گیا۔ کمرے
دی ساہمنی کندھ تے لٹکدے فریم وچ ٹنگی ہوئی فوٹو۔ فوٹو
وچ ماں پاپا بیٹھے ہن۔ میں تے ویرا ڈردے ڈردے پاپا کول
کھڑے ہاں۔ ماں کنی خوش ہے۔ کئی وار لگدا جویں اوسنے
خوشیاں دے کجھ پل ادھار ہی لئے ہون۔ جو سمیں دی معیاد نے
ختم کر دتے۔
''کتے ماں میرا چہرہ نہ پڑھ لوے۔ اوہ سبھ کجھ جان
جاندی اے۔ میں اوس نوں دکھی نہیں ویکھ سکدی۔'' سوچدیاں
ہویا کرسی توں اٹھ رسوئی وچ جا کے بھانڈے صاف کرن لگی
ہاں

_________
15

میرے نیڑے بیٹھی ماں دودھ توں اتاری ملائی رڑکن لگی
ہے۔ اوس دے مکھن نال لبڑے ہتھ ویکھ مینوں نانی دا گھر یاد آ
گیا ہے۔ جتھے اج وی کنے کٹے وچھے، مجھاں گاواں وڈی
حویلی وچ بنھے ہوئے ہن۔
''حویلی تاں کدے اتھے وی ہوندی سی۔ دادا جی نے
سیریاں توں مجھاں چواؤنیاں۔ میں دادی دی انگل پھڑ حویلی
وچ جاندی۔ مجھاں دیاں پوچھاں توں ڈردی بھج کے لنگھدی۔
دادا جی ویرے دے مُونہہ تے دودھ دیاں دھاراں ماردے۔''
میں رسوئی دی کھڑکی وچوں باہر ویکھدی سوچ رہی ہاں۔
بچپن دیاں یاداں فلم بن اکھاں اگے گھم رہیاں ہن۔ مجھ دے
دودھ دیاں دھاراں نال میرا مُونہہ گلہ ہو گیا۔ میں اچھل کے
پچھے ہٹی۔
''کڑیئے....! کنی وار کیہا کم دھیان نال کریا کر...!'' ماں
مکھن والا کؤلا فرج وچ رکھدی بولی ہے
میرا ہتھ چلدی ٹوٹی اتے ٹک گیا۔ مُونہہ پانی نال بھج گیا
ہے۔ شاید پانی دیاں چھٹاں ماں تے وی پے گئیاں۔
''گلی وچوں کاہدی ودھائی دیاں آوازاں آ رہیاں نے...!''
کہندی ہوئی ماں رسوئی 'چوں باہر نکلی ہے۔
''ہنیر سائیں دا۔ ساڈے گھر اگے کھڑ کھڑ کوٹھی دی نیہہ
رکھن دیاں ودھائیاں دے رہے نے! لڈو ونڈ رہے نے....!''
کہندیاں ہویاں ماں نے غصے نال گیٹ بند کیتا ہے
ٹریکٹر تے چلدے گانے دی آواز ہور اچی ہو گئی ہے۔
اوہ بڑ بڑاؤندی اندر آئی ہے، ''میرا جی تاں پہلاں ای ڈولدا
رہندا۔ گھر دے چراغ نوں بچاؤن لئی اندر وڑدی آں۔ ایہناں نوں
لگدا ڈردے آں۔ کجھ کرے بناں کتھے صبر ایہناں نوں!''
میں گلہ مُونہہ پونجھدیاں، کمرے وچ ویکھیا۔ ویرا گھر وچ
کتے نہیں ہے...!!

_________
16
باب 2

میں کمرے وچ پوچا لاؤن لگی ہاں۔ صفائی کردیاں الماری
دا پردہ سدھا کیتا۔ ساہمنے پئی البم تے نظر پے گئی ہے۔ کم
چھڈ البم کھول کے بیڈ تے بیٹھ گئی ہاں۔
ماں دے ہتھاں تے لگی مہندی۔ لال سوہا چوڑا۔
مسکراؤندیاں اکھاں۔ اکھاں وچ کنے سپنے۔ سپنے پورے ہون
دی آس وچ کھڑیا چہرہ۔ پر ایہہ کی...؟ مہندی والے ہتھاں
وچوں ٹٹیاں لکیراں کویں دسن لگیاں؟ ماں سپنیاں وچ ڈبدی
کیوں جا رہی ہے؟ چہرے تے فکر دیاں لکیراں کیوں ابھر
آئیاں ؟ اوہ اکلی کیوں بیٹھی ہے، فوٹو 'چ ؟ پاپا کتھے نے ؟
گھٹ توں گھٹ ویاہ دی فوٹو تاں اکٹھیا...؟
سوالاں نے میرے اندر طوفان مچا دتا ہے۔ میں پاپا نوں
لبھن لئی جلدی جلدی البم دا پنہ پلٹیا۔ ماں نے اک ہتھ نال گھنڈ
والا پلہ پھڑیا ہے۔ گھنڈ وچ پاپا دی فوٹو ۔ اوہ پاپا ول ویکھ کے
مسکرا رہی ہے۔ پاپا دی لال پگ۔ لال ٹائی۔ کالا کوٹ پینٹ۔
کنے سوہنے لگ رہے ہن۔ اکدم فلمیں ہیرو۔ میریاں اکھاں
دھندلیاں کیوں ہو گئیاں ؟ فوٹو دسنی بند کیوں ہو گئی؟ فوٹو
تے ہتھ پھیریا....! میریاں انگلاں گلیاں....! اکھاں اگے آئی
دھند ختم...۔ فوٹو صاف دس رہی ہے۔ دل کردا کاغذ نالوں لاہ
کے فوٹو چھاتی نال لا لواں۔
''کڑیئے.... اناں چر لگدا صفائی کردیاں...؟ ماں میرے
کول اندر کھڑی ہے
اوس دی آواز نے نیم بے ہوشی توڑ دتی۔ میں کالھی نال
البم بند کر دتی۔ اوہ کول کھڑی البم ول ویکھ رہی ہے۔

_________
17

''کیوں ٹائم برباد کردی ایں...! ایہنوں چک کے پیٹی وچ
سٹ دے۔ میں تینوں پہلاں کئی وار کہہ چکی۔ ایس وچوں توں
کیہ لبھدی ایں...؟'' کہندی ہوئی اوہ باہر نکل گئی ہے
میں منھا جیہا مسکرائی ہاں۔ واہ نی ماں....! پچھلی وار
میں آپ ویکھیا، تینوں چنی دے پلے نال البم پونجھدیاں۔ توں ہر
وار کہندی ایں پیٹی 'چ رکھ دے....! میں ہر وار تینوں وکھا
دیندی آں...! اپنی ایہہ لکن میٹی چلدی رہنی۔ میں البم کڈھنوں
نہیں ہٹنا۔ توں روکنو تے ویکھنو نہیں ہٹنا۔
البم ویکھدیاں جیہڑا سکون ماں دے چہرے تے دسدا۔ اوہ
بڑا قیمتی ہوندا۔ سارے فقراں توں دور شانتی ہی شانتی۔ ہاں....
اوہی شانتی جو گھمناں دی مائی دے چہرے تے وکھائی
دیندی ہے۔
گھمناں دی مائی مینوں بچپن توں ہی چنگی لگدی ہے۔
اوس اندر عجیب کھچ ہے۔ چمبک ورگی۔ سکول وڑن توں
پہلاں اوسدا گھر آؤندا سی۔ اوہ وڈی ڈیوڑی وچ منجے تے
بیٹھی ہوندی۔ ہتھ 'چ اٹیرن....! مینوں لگدا جویں مینوں بلا رہی
ہووے۔ مینوں اڈیک رہی ہووے۔ میں پچھے مڑ مڑ اوس ول
ویکھدی۔
''کرم....! اگے اٹ 'چ اڑک کے ڈگ نہ جائی۔'' نوپر مینوں
بے دھیانی 'چ تردیاں ڈگن توں بچاء لیندی
میں گھمناں دی مائی نوں یاد کردیاں البم رکھ کے پچھانہ
مڑی ہاں۔
''کرم...! پچھے پانی دی بالٹی اے، اڑک کے ڈگ نہ
پئیں....!'' ماں دی آواز نے ڈگن توں بچا لیا ہے
ویرے نے گھر آؤندیاں ٹی.وی. اؤن کیتا ہے۔ اوہ اپنی پسند
دا گانا لبھن لگا ہے۔ گانے وچ دو جیپاں آہمو ساہمنے کھڑیاں
ہن۔ دوہاں پاسے اچے لمبے منڈے ہتھیار پھڑی غصے وچ
بیٹھے ہن۔ میں اوس کول بیٹھ گئی ہاں۔ مینوں لڑائی جھگڑے

_________
18

والے گانے پسند نہیں۔ اپنا دھیان گانے توں ہٹاؤندی ہاں۔ ماں
اوس لئی روٹی لیائی ہے۔
''رندیپ پتر روٹی کھاندیاں ایہو جہی ماردھاڑ نہیں
ویکھدے۔'' ماں روٹی والی پلیٹ اوس اگے رکھدی بولی ہے
اوس نوں ویرے اندروں ودروہ دی بوء آؤندی ہے۔ جسنوں
اوسنے اندر دبا کے رکھیا ہے۔ میرا دھیان ماں دی چنتا ول
جاندا ہے۔ شاید اوس نوں کارن پتہ ہے۔ اوہ تاں ہی کہندی ہے
کہ کیرھیاں اکھاں والے دل دی گل نہیں دسدے...! پاپا دیاں
اکھاں وی....! کتے ایہہ سبھ سچ....! پاپا نے وی کدے اوس نال
دل دی گل نہیں کیتی۔ ویرا وی....! نہیں....! نہیں انج نہیں ہو
سکدا۔ میں اوس نوں ہور دکھی نہیں ہون دینا۔ بہت دکھ ہنڈھا لیا۔
میں اوسدے سارے سپنے پورے کراں گی۔
اوس دے سپنیاں دا خیال مینوں اوسدی ڈائری تک لے گیا۔
اوہ بیڈ دی ڈھوء والے خانے وچ پئی ہے۔ اوس وچ اوس دیاں
سہیلیاں دے ناں اتے ایڈریس لکھے ہن۔ اوہناں نال بتائے دناں
دیاں یاداں ہن۔ اوس دیاں اچھاواں اتے سپنے بند ہن۔
سوچیں پئی میں دوسرے کمرے وچ چلی گئی ہاں۔ بیڈ دے
خانے وچوں ڈائری کڈھی ہے۔ فکے نیلے رنگ دی ڈائری۔
جس دی جلد تے لکھیا ہے سچی سچی آتماں نال ادیشاں دی
پورتی ہوندی ہے۔
پہلے پنے تے وڈے اکھراں وچ ماں دے ناں دا سٹکر ہے
'جس'۔ اوس دے ساہمنے سکے پھل دی ڈنڈی ٹیپ نال چپکی
ہے۔ ایہہ ڈائری میری پریرنا ہے۔ جدوں ڈائری کھولدی ہاں،
کنی دیر سکے پھل نوں ویکھدی رہندی ہاں۔ ایس وچوں اک
سطر مینوں بہت پسند ہے ہر ادھوری چیز دا احساس ہی اوس
نوں پورا کرواؤندا ہے۔

_________
19

میں ماں دے احساس محسوس کردی ہاں۔ اوس دیاں
سدھراں میرے لئی بہت قیمتی ہن۔ ایہہ ڈائری اوہناں سدھراں
دی بے زبان گواہ ہے۔
ڈائری نوں چھاتی نال لا لیا۔ اکھاں بند کر لئیاں۔ بند اکھاں
نال ڈائری کھولی ہے۔ جیہڑا پناں کھلیا، اوس تے لکھیا ہے:
'چٹھیاں جو درد جگا گئیاں'
ایہناں چٹھیاں وچ اوسنے پرانے درد چھپا کے رکھے ہن۔
پر ہر روز اوس نوں جیہڑے نویں درد مل رہے اوہ...!
اج سویرے نصیبو وی درد ہی دے رہی سی، ''سردارنیئے
جھوٹھ نی بولدی....! سہں بابے دی۔ چھوٹا سردار باہلا ای
غسیخور ہو رہیا۔ ذیلداراں دے منڈیاں نال روز کھہِ کے لنگھدا۔
ویکھیں کتے کوئی نواں کارا نہ کر دیوے....!''
اوس دی گل سن ماں دے چہرے تے چنتا دیاں لکیراں
گوڑھیاں ہو گئیاں سن۔
گھمناں دی مائی کہندی کہ چنتا، دکھ درد بندے اگے
دھرتی اتے ہتھ جوڑی بیٹھے ہندے ہن۔ ایہناں نوں سر تے
بٹھاؤن تے گل نال لاؤن دا کم بندہ آپ کردا ہے!
نانی دے جیون وچ وی بہت درد آئے ہن۔ پر اوہ سمسیاواں
اگے پہاڑ بن کھڑ جاندی ہے۔ میں نانی وانگ ماں لئی پہاڑ بن
کے کھڑانگی۔
''ماں ہمیشہ خوشیاں لئی جھولی اڈدی ہے۔ ایہہ درد کتھوں
آ جاندے نیں۔'' سوچدیاں میرا دھیان 'چٹھیاں جو درد جگا گئیاں'
والی سطر تے جا ٹکیا۔ پہلی چٹھی پڑھن لگی۔ جیہڑی ماں
نے ہوسٹل توں گھر لکھی سی۔ ایس چٹھی دا ماں دے جیون نال
گوڑہا سبندھ ہے

سدھواں
18/08/1984

_________
20
ستکار یوگ بی جی اتے پتا جی،
ست سری اکال۔
میں ہوسٹل وچ ٹھیک ٹھاک ہاں۔ آس کردی ہاں کہ تسیں
وی ٹھیک ہووونگے۔ مینوں ہوسٹل آئی نوں دس دن ہو گئے ہن۔
میرے کمرے وچ چار کڑیاں ہن۔ اوہ بہت چنگیاں ہن۔ پر میرا
جی نہیں لگدا۔ برے برے سپنے آؤندے نیں۔ اک سپنے نے
مینوں بہت ڈرا دتا ہے۔ بی جی تسیں کہندے او ماڑا سپنا دس
دینا چاہیدا۔ اوہ سچا نہیں ہوندا۔
سپنے وچ پتا جی شام ویلے اکلے شہروں واپس آ رہے ہن۔
پچھوں اک جیپ آئی۔ اوس وچ خاکی وردیاں والے پنج چھ
بندے ہن۔ اوہناں نے جیپ ہولی کرکے پتا جی نوں اوس وچ
سٹ لیا۔ پتا جی جدو جہد کردے ہن۔ اوہناں اپنے بچاء لئی پوری
طاقت لا دتی۔ پچھلے بندیاں نوں لتاں نال پچھے دھک دتا۔
ڈرائیور دے سر اتوں دی ہتھ کڈھ کے جیپ دا سٹیرنگ پھڑ لیا۔
جیپ ڈولن لگی۔ ڈرائیور ڈر گیا۔ اوہ جیپ بند کرن لئی مجبور
ہو گیا۔ وردیاں والے چھالاں مار کے ہیٹھاں اتر گئے۔ جدوں اوہ
دوبارہ اگے ودھن لگے۔ آلے دوآلے ویکھ رہے لوکاں نے پتا
جی نوں پہچان لیا۔ وردیاں والے پچھے ہٹن لگے۔ جدوں پتا جی
واپس گھر آؤندے ہن۔ اہناں دے پھٹے ہوئے کپڑے ویکھ کے
میں ڈر نال کمب جاندی ہاں۔
مینوں سون لگیاں ڈر لگدا۔ کتے کوئی ڈراؤنا سپنا نہ آ
جاوے۔ جی کردا گھر واپس آ جاواں۔ مینوں تہاڈا بہت فکر رہندا
ہے۔ چٹھی دا جواب جلدی دینا۔

تہاڈی بیٹی،
جَس۔
سپنا تاں سپنا ہوندا۔ رات گئی تے بات گئی۔ ماں نے ڈر
کے اپنا بھوکھ داء تے لا لیا۔ اوسنے اپنے جیون تے روک

_________
21

لا لئی۔ انجانے وچ چکیا قدم ساڈے نال ترکے لمبی زندگی دا
پینڈا طے کردا ہے۔
جدوں میں بچپن وچ ڈر جاندی۔ نانی دا ساتھ میرا حونصلہ
بن جاندا۔ اوہ ہتھ وچ پھڑی کھونڈی ہوا وچ الاردی، '' کھلو جا
ذرہ تیرے ڈر نوں میں بھجاؤنی آں۔''
گھمناں دی مائی سچ کہندی، ''ڈر ہولی ہولی وہم بن جاندے
نیں۔ جیہڑے وشواش نوں توڑ دیندے نیں۔ جدوں وشواش ٹٹ
گیا۔ سمجھو ارادہ کمزور ہو گیا۔''
''میرے ارادے کمزور نہیں ہن۔'' میں اپنے من نوں پکا
کردیاں کیہا
میری نظر نانی ولوں ماں نوں لکھی چٹھی تے پے گئی۔
میں اوہ چٹھی پڑھن لگی

پنڈوری
9/11/1984

پیاری بیٹی جس،
بہت بہت پیار۔
بیٹا۔ ایہہ چٹھی تیری سہیلی نکی توں لکھوا رہی ہاں۔ گھر
وچ بہت ضروری کم ہن۔ ایس لئی چھٹیاں وچ تینوں لین نہیں آ
سکدے۔ چٹھی وچ تیری وارڈن میڈم دے ناں آگیا پتر لکھ کے
بھیج رہی ہاں۔ اوہ دکھا کے چھٹی لے لویں۔ کڑیاں دے نال مل
کے گھر آ جائیں۔ کوئی فکر نہ کرنا۔ سبھ سکھ ساند ہے۔
تیری اڈیک وچ،
تیری بی جی۔
چٹھی پڑھ کے اکھاں بند ہو گئیاں ہن۔ ماں دا ہوسٹل توں
گھر آؤنا وکھائی دین لگا ہے۔ اوہ کنی خوش ہوئی ہووے گی۔
پر گھر پہنچ کے ساریاں خوشیاں غم وچ بدل گئیاں۔

_________
22

باہروں آئی پیراں دی آواز نال سوچاں دی لڑی ٹٹی ہے۔
میں اکھاں کھولیاں ہن۔ اگلی چٹھی تے نظر گئی ہے۔ چٹھی
ویکھدیاں ہی میرے اندر درد بھری چیس ابھری ہے۔ ماں نوں
ویکھن لئی نظر اپر کیتی ہے۔ اوہ ورانڈھے وچ کھڑی ہے۔
اوس دے اندر آ جان دے ڈر توں ڈائری سرھانے ہیٹھ لکا دتی
ہے۔
ڈائری لکا کے رکھن دا کارن ہے۔ میں چٹھیاں وکھا کے
ماں دے زخم ہرے نہیں کرنے چاہوندی! اوس نوں خوش
ویکھنا چاہوندی ہاں۔ پر اوہ خوش کویں ہو سکدی ہے ؟ اوسدے
ادھورے سپنیاں دے ثبوت تاں ایس ڈائری وچ بند ہن۔
اوہ ورانڈھے وچ منجے تے پے گئی ہے۔ ایس چٹھی نے
اوسدی راتاں دی نیند اڈا دتی سی۔ میں ریجھ نال اوس نوں
ویکھیا۔ پھر ڈائری کھول کے چٹھی پڑھن لگی ہاں

سدھواں
15/1/1985

میرے پیارے بی جی،
ست سری اکال۔
بی جی! میں ہوسٹل وچ ٹھیک ٹھاک ہاں۔ تہاڈے بھلے لئی
ہمیشہ رب اگے ارداس کردی ہاں۔ تسیں کہندے او دکھ سکھ
جیون دا حصہ ہندے نیں۔ ایہہ رکاوٹ نہیں ساڈی طاقت بندے
ہن۔
پر میں کیہ کراں ؟ تہاڈی چنتا دن رات ستاؤندی ہے۔
تہاڈے بناں رہنا بہت اوکھا ہو رہیا ہے۔ امرتسر دا بلیو سٹار
اپریشن اکھاں اگے گھمدا رہندا۔ لاشاں دے ڈھیر اکھاں انھیاں
کر دیندے ہن۔ اپنے گھر اتے ہویا سی آر.پی. دا حملہ۔ کالی
بولی رات وچ گھراں 'چ ستے منڈیاں نوں چک کے لے جانا۔
رات دے سناٹے وچ دور کھیتاں 'چوں آؤندی گولیاں دی آواز۔

_________
23

میری نیند اڈا دیندے ہن۔ ڈر کارن بخار نہیں اتر رہیا۔ اگلے
ہفتے چھٹیاں ہون گیاں۔ میں تہاڈی اڈیک کراں گی۔
تہاڈی بیٹی،
جس۔
چٹھی پڑھ کے ہنجوآں دیاں بونداں گلھاں تے آ ڈگیاں۔
میرے ساہمنے انیں سو چراسی دا قتل عام گھم گیا ہے۔
گوردواریاں دے شانت واتاورن وچ گولیاں دا مینہہ ورھ گیا۔
ٹینکاں دے بھار ہیٹھ کنیاں امیداں لتاڑیاں گئیاں۔ حملے نے
گھراں دے گھر تباہ کر دتے۔ جو متھا ٹیکن گئے، اوہ اج تک
نہیں پرتے۔ انیکاں ماواں دیاں جھولیاں سنیاں ہو گئیاں۔ نانی دی
بھین اپنے پت نوں اڈیکدی مر گئی۔ اوہ تھالی وچ روٹی پا
لیندی۔ گلی گلی گھمدی۔ لنگھدیاں ٹپدیاں نوں روٹی کھاؤن لئی
آوازاں ماردی۔ نانی اوس نوں ویکھ کے کہندی، ''کرتاریئے!
کیہ کردی ایں؟ ہوش کر۔ کسے نوں روٹی کھوا کے تینوں کیہ
ملدا ہے؟''
اوہ جواب دندی، ''جدوں کسے بھکھے ڈھڈ نوں بھردی آں۔
میرے پت نوں صبر آ جاندا ہونا۔ ایہی سوچ کے روٹی دے
آہرے لگی رہندی آں...!''
اخیر کدے نہ مکن والی اڈیک کردی دکھیاری ماں ہوکے
بھردی دُنیا چھڈ گئی۔
میں اکھاں صاف کیتیاں۔ ڈائری دا پنہ پلٹیا ہے۔ اگلی چٹھی
وچ ماں دیاں سہیلیاں اوس نوں پڑھائی چھڈن توں روک رہیاں
ہن۔ میرا دکھ ایہہ پڑھ کے ہور ودھ گیا کہ ماں نے بی.اے.
فسٹ ایئر دے پیپر نہیں سن دتے
سدھواں
21/2/1985
پیاری سہیلی جَس،

_________
24

مٹھی مٹھی یاد۔
جس یار...! توں چنگی نکلی!! اسیں اتھے اڈیک رہے سی
کہ بخار ٹھیک ہووےگا۔ توں واپس آ جائینگی۔ پر چھٹیاں توں
واپس آ کے پتہ لگا، توں تاں اپنا سامان ای چک کے لے گئی
ایں۔ جس پیپراں وچ کنے کو دن باقی ہن ؟ توں بہت غلط فیصلہ
لے لیا۔ ایہہ جلدبازی وچ کیتا فیصلہ تینوں آؤن والا سارا جیون
پچھتاوا کراؤندا رہییگا۔ چل تیری مرضی۔ ہن گھر رہِ کے اپنا
اتے بی جی دا خیال رکھیں۔
تیری سہیلی،
منجیت۔
چٹھیاں پڑھ کے مینوں نانی دی دسی ساری گھٹنا یاد آ
گئی۔ ماں نوں ہوسٹل وچ ڈراؤنے سپنے آؤندے۔ اوہ بیمار رہن
لگی۔ گھر وچ واپری گھٹنا نے اوسدے سپنے نوں سچ کر دتا۔
اوس اندر ڈر بیٹھ گیا۔ اک دن اوہ پڑھائی چھڈ کے گھر واپس آ
گئی۔
اوس نے گھڑی دا کھنجھیا سو کوہ تے جا پیندا والی
کہاوت سچ کر دتی سی۔

_________
25
باب 3

میں ڈائری پھڑ کے گھمناں دی مائی بارے سوچن لگی
ہاں۔ اوہ کہندی ہے، ''ساڈے اندر کھچ شکتی ہوندی ہے۔ کسے
اندر ودھ تے کسے اندر گھٹ۔ اسیں جو سوچدے ہاں اوس نوں
کھچدے ہاں۔''
ماں دے سپنے دا سچ ہونا، آلے دوآلے واپر رہیاں گھٹناواں
سن۔ جس بپتا نے پورے پنجاب نوں ہنیرے دے وس پا دتا۔ نانا
جی اوسدی لپیٹ وچ آ گئے۔ اوہناں نوں جھوٹھی سزا ہوئی۔
کنے تسیہے جھلنے پئے۔ اٹھ سال بعد گھر واپس آئے سن۔
جدوں میرا جنم ہویا۔ نانا جی جیل وچ سن۔ نانی نے اوہ
ڈراؤنا سماں کنیاں مصیبتاں جھل کے کٹیا ہووےگا۔ اوہناں دی
جیل وچوں نانی دے ناں لکھی چٹھی مینوں یاداں دے سمندر
وچوں باہر کڈھ لیائی ہے
سینٹرل جیل
فروری 1985
لکھتم سردار پریتم سنگھ،
اگے ملے سردارنی دلیر کور جی۔
دلیر کرے پنجاب دیاں جیلھاں دے حالات ہن کسے توں
لکے نہیں ہن۔ اتھے ظلم دیاں سبھ حداں پار ہوندیاں ہن۔ جدوں
ریمانڈ تے لے کے جاندے ہن تاں کلیجہ مُونہہ نوں آؤن لگدا۔
اجے میری واری نہیں آئی۔ پر میرے نال رہندا سوہنا جوان منڈا
گلاں دا بلدیو بہت تسیہے جھل چکا ہے۔ اوس نوں کئی دن
ٹھنڈھ وچ برف دیاں سلھاں تے لٹاؤندے رہے۔ پیراں 'چ رسا پا
کے الٹا لٹکا دیندے، اوس دیاں گلاں سن کے لوں کنڈے کھڑے
ہندے ہن۔ اوس نال دو منڈے ہور سن۔ اوہناں دے پٹ چیر کے
نمک تے مرچاں نال بھر دیندے، پیراں دیاں تلیاں اتے اڈیاں

_________
26

اتے ڈنڈے ماردے۔ توں خود سوچ سردارنیئے کناں دردناک
سماں ہوندا ہووےگا۔ ہر کسے دی جان مٹھی وچ آئی رہندی ہے۔
جدوں کوٹھڑی دا دروازہ کھلدا ہے۔ سارے ڈر نال کمب جاندے
ہن۔
میں ایہہ چٹھی ایس لئی لکھ رہیا ہاں کہ زندگی دا کوئی پتہ
نہیں۔ کدوں دھوکھا دے جاوے۔ کئی منڈے کوٹھڑیاں وچوں باہر
گئے، واپس نہیں آئے۔ ہن پریوار دیاں ساریاں ذمہ واریاں تیرے
سر تے ہن۔ حونصلہ نہ ہاریں۔ رب خیر کرے گا۔
میں ایہہ چٹھی کوٹے والیاں دے سپاہی کول بھیج رہیا ہاں۔
سری واہگورو جی کا خالصہ،
سری واہگورو جی کیہ فتح۔
کئی درد سہنے بہت اوکھے ہو جاندے ہن۔ اگلیاں چٹھیاں
پڑھن دی ہمت نہیں رہی۔ میں ڈائری سرھانے ہیٹھ رکھ دتی
ہے۔ اکھاں اگے اوہ سارے گھر گھمن لگے ہن، جیہناں سمے دا
سنتاپ جھلیا ہے۔
پنڈ دے شاہاں دا وسدا رسدا گھر لٹیریاں نے لٹ لیا۔ شاہ دا
قتل کر دتا۔ اج اوس سنے گھر وچ بے سہارا شاہنی منجے تے
پئی ہے۔ نوپر دا نانکا پریوار حالاتاں توں ڈردا، دلی جا وسیا۔
جس ڈر توں بھجے۔ اوہ دلی جا کے اگے کھڑا سی۔ دلی دنگیاں
وچ اوس دا ماما سکھ پریوار نوں بچاؤندا جان گوا بیٹھا۔
میریاں اکھاں سامھنے ماں پاپا، نانا نانی، نوپر دے ممی،
شاہ شاہنی ورگے کنے چہرے گھمن لگے ہن۔ اوہ سرھانے ہیٹھ
پئی ڈائری وچوں جھاتیاں مار رہے ہن۔ میں ڈائری چک کے
ڈھوء والے خانے وچ سانبھ دتی ہے۔ من کردا سارے چہریاں
نوں دکھاں توں دور لے جاواں۔ پر ایہہ کویں ہو سکدا ہے ؟ پاپا
دا چہرہ دنو دن دھندلا ہو رہیا ہے۔ نانا جی دسنو ہٹ گئے ہن۔
شاہنی منجے تے پئی دروازے وچوں آؤندے سہارے نوں

_________
27

اڈیکدی رہندی ہے۔ نوپر دے مامے دا سڑیا سریر آنٹی نوں اج
وی روا دیندا ہے۔ سدا رونا یاد کر میرے اندروں آواز آئی ہے،
''رشتیاں اندرلی سانجھ باہری ہنیریاں نال ختم نہیں ہوندی۔''
اکھاں بند ہو گئیاں ہن۔ خیالاں دی ہنیری جھلن لگی ہے۔
ایہہ خیال موت اتے زندگی دی جنگ بن کے لڑن لگے ہن۔
اچا پہاڑی رستہ ہے۔ میں سکوٹر تے بیٹھی ہاں۔ اگے
بہت وڈا پل ہے۔ ہیٹھاں شوکدا دریا۔ سکوٹر پل تے چڑھیا ہے۔
پل کھرن لگا۔ مٹی پھسل رہی ہے۔ چھلاں پل نوں چھوہ کے مڑ
رہیاں ہن۔ میں سکوٹر تیز کر لیا۔ پھلسدی مٹی نال سکوٹر لہراں
ول جا رہیا ہے۔ بچن دی کوشش۔ زور دا جھٹکا۔ جھٹکا لگدیاں
اکھاں کھل گئیاں ہن۔ سپنا ویکھ ڈر نال کمبن لگی ہاں۔
پر میں سپنیاں توں ڈرنا نہیں۔ ایہناں نوں اپنی طاقت بناؤنا
ہے۔ سپنے ویکھنا اک کلا ہے۔ جو مینوں گھمناں دی مائی نے
سکھائی ہے۔ اک دن اوسنے مینوں گیٹے کھیڈدی نوں آواز مار
کے پچھیا، ''کڑیئے! توں کدے دسیا نہیں کیہدی کڑی ایں؟''
''سردار امر سنگھ دی.....!'' میں بڑے جوش نال جواب دتا
''نی اوہی وڈیاں دا امر سیوں....!!'' اوہ میرے ول غور نال
تکن لگی
میں اوسدی حیرانی ویکھ کے ڈر گئی۔ کوئی جواب نہ دتا۔
ڈر کے گیٹے اتھے ہی چھڈ دتے۔ سکول ول دوڑ گئی۔
اوس دن توں بعد میرے پرتی مائی دا رویہ بلکل بدل گیا۔
اوہ مینوں پیار نال کول بٹھاؤندی۔ میرے سر تے ہتھ رکھدی۔
بہت کجھ سمجھاؤندی۔ بھاویں مینوں اوسدیاں گلاں سمجھ نہ
آؤندیاں۔ پر چنگیاں ضرور لگدیاں۔ اوہ مینوں کول بٹھا کے اک
شبد رٹاؤندی، ''شردھا سانوں گیان دیندی ہے۔''
میں ایہہ شبد سارا دن رٹدی رہندی۔ کتاباں میری شردھا بن
گئیاں۔ پر گھریلو حالات ایس شردھا دے راہ 'چ رکاوٹ بن
جاندے۔ ماں پاپا دے جھگڑے دن بہ دن ودھن لگے۔ ماں سارا

_________
28

غصہ میری پڑھائی تے کڈھدی۔ سکول جانا بند ہو جاندا۔
اٹھویں جماعت توں بعد ماں نے مینوں پڑھنوں ہٹا لیا۔ نوپر دی
مما دے زور دین تے دوبارہ پڑھن دی اجازت مل گئی۔
مائی نے سانوں سکول جاندیاں آواز مار کے پچھیا،
''کڑیو...! سپنے ویکھدیاں او...! جے نہیں ویکھدیاں تاں ویکھیا
کرو۔ ایہہ ویکھنے ضروری ہندے۔ ضروری نہیں سارے سپنے
پورے ہون۔ پر جے ویکھاں گے تاں ہی پورے کرن لئی اوہناں
دے پچھے بھجان گے....!''
اوسدے بولاں نے میرے من تے ڈونگھا اثر کیتا۔ میں
جاگدی ہوئی اکھاں بند کر لیندی۔ سپنے ویکھن دی کوشش
کردی۔ ہولی ہولی سپنیاں نال جیونا سکھ لیا۔ میں سپنیاں دی
سلطنت دی شہزادی بن گئی۔
ٹھاہ....ٹھاہ.....ٹھاہ.....!! ورھدیاں گولیاں دا کھڑاک ہویا
ہے۔ میں خیالاں وچوں باہر آئی ہاں۔ ویرے نے ٹی.وی. دی
آواز اچی کر دتی۔ گیت وچ چلیاں گولیاں دی آواز نے چٹھیاں
یاد کرا دتیاں ہن۔ میں ڈائری کڈھدیاں باہر ویکھیا ہے۔ ماں
رسوئی وچ شام دی چاہ بنا رہی ہے۔ میں ڈائری وچوں نانا جی
دی اگلی چٹھی پڑھن لگی ہاں

سینٹرل جیل
جون 1986

لکھتم سردار پریتم سنگھ،
اگے ملے سردارنی دلیر کور جی،
دلیر کرے حالات اجیہے ہو گئے ہن کہ ہن تینوں بہت
سارے فیصلے لینے پین گے۔ ہر روز شہراں اتے پنڈاں وچ
ماڑیاں وارداتاں ہو رہیاں ہن۔ پہلاں لگدا سی کہ ڈھائی تن سال
دی سزا توں بعد جھوٹھے کیساں توں چھٹکارا مل جاوے گا۔ پر

_________
29

نہیں! اجے ساڈے بری ہون دے دن دور دور تک دکھائی نہیں
دیندے،
ایس لئی ہن ذمہ واریاں نبھاؤن دا سماں آ گیا۔ تینوں اکلیاں
جس دا ویاہ کرنا پینا۔ چنگا ور گھر لبھ۔ بہتے جنجالاں 'چ نہ
پئیں۔ گیاراں بندے بارات وچ بلا کے، کڑی نوں حفاظت نال
توریں۔ تیرا تے میرا، دن رات دا بوجھ من توں اتر جاوے گا۔
مینوں یقین ہے، توں ایہہ سبھ کم بڑے حوصلے نال نبیڑ سکدی
ایں۔
میں ایہہ چٹھی جیل وچوں کسے ملاقاتی نوں لکھ کے پھڑا
رہیا ہاں۔ پریوار دا دھیان رکھی۔ رب خیر کرے۔
سری واہگورو جی کا خالصہ،
سری واہگورو جی کیہ فتح۔
چٹھی پڑھ کے میں نانی بارے سوچدی ہاں۔ اوہ سچ مچ
دلیر کور ہے۔ کوئی بہادر عورت ہی انیاں مصیبتاں دا ساہمنا
کر سکدی ہے۔ اوسنے کنیاں پریشانیآں جھل کے ماں دا ویاہ
کیتا۔ مرداں والے کم کرنے اپنا فرض سمجھ لیا۔ راتاں نوں
سیریاں نال جا کے کھیتاں وچ کم کراؤنا۔ آڑتیاں دا حساب کرنا۔
شریکاں توں زمین نوں بچاؤنا۔ لوک کھاڑکوآں دے ناں ہیٹھ
آپسی دشمنیاں کڈھدے۔ اوس نے پریوار نوں کھروچ نہیں آؤن
دتی۔ نانا جی دیاں تکلیفاں، ماں دیاں سمسیاواں، اوسدے سوہرے
گھر دے گلے شکوے، نانی نوں ہی سننے پیندے۔ اگلی چٹھی
ماں دے نانی نوں لکھے شکویاں نال بھری ہے
کنڈیالی
27/6/1987
ستکار یوگ بی جی،
ست سری اکال۔
میں اتھے ٹھیک ٹھاک ہاں۔ آپ لئی رب اگے ارداس کردی
ہاں۔ اگے سماچار ایہہ ہے کہ بی جی میں تہاڈے ہر فیصلے

_________
30

نوں سلام کردی ہاں۔ مصیبتاں دا ساہمنا کرن دی جو طاقت
تہاڈے وچ ہے۔ اوہ میرے اندر کدے نہیں آ سکدی۔ میرے
سوہرے گھر وچ سبھ کجھ ٹھیک ہے۔ پر تہاڈے جوائی دا سبھاء
میری سمجھ وچ نہیں آؤندا۔ اوہ سارا دن گھر وچ ویلھے بیٹھے
رہندے ہن۔ اخبار میگزین پڑھ لئے۔ شام نوں شہر دا چکر لا
آئے۔ ایس توں بناں ہور کوئی کم نہیں۔
بی جی ویاہ توں دو چار مہینے بعد تک، مینوں اوہناں دا
گھر ویلھے بیٹھے رہنا چنگا لگدا رہیا۔ پر ہن اوہی ویلھ کھان
نوں آؤندی ہے۔ گرہستی بندے نوں کم کار کرن دی عادت ہونی
چاہیدی ہے۔ اجے دار جی ٹھیک ہن۔ اوہ کھیتاں وچ جا کے کم
دھندا ویکھ لیندے ہن۔ پر جدوں اوہناں دا سریر جواب دے گیا۔
ادوں کیہ ہووےگا ؟
سمجھ نہیں آؤندی کہ بندہ سارا دن اخباراں میگزیناں نال
کویں لنگھا سکدا ہے۔ کجھ دناں توں میں ٹوکنا شروع کر دتا
ہے۔ کیہا کہ تسیں کھیتاں وچ جا کے گیڑا ماریا کرو۔ سیریاں
تے نوکراں دے سر تے واہیاں نہیں ہوندیاں۔ جٹ دا دھرم
ہے، ہتھیں کرت کرنا۔ پر بی جی میریاں گلاں اوہناں نوں بُریاں
لگدیاں ہن۔ اگے جا کے ایہی گلاں لڑائی دا کارن بن سکدیاں
ہن۔ عجت وی ہتھیں کم کرن والیاں دی ہوندی ہے۔ ویلھے رہنا
تاں انج ہی مہنا ہے۔
مینوں پتہ تسیں کجھ نہیں کر سکدے۔ پر من دی پیڑ تہانوں
ہی دسانگی۔ باقی سبھ ٹھیک ہے۔ اپنا دھیان رکھنا۔ پتا جی دی
کوئی خبر آوے تاں ضرور دسنا۔

تہاڈی بیٹی،
جَس۔
ماں دی چٹھی پڑھ کے مینوں بچپن دے دن یاد آ گئے ۔
جدوں گھمناں دی مائی دے حیرانی بھرے بول سمجھ آؤن لگے
سن۔ ماں تے پاپا دی کھچوتان دا پتہ لگن لگا۔ اوہناں نوں اچی

_________
31

بولدے ویکھ کے ویرا گھروں باہر نکل جاندا۔ ہنیرے تک گھر
نہ مڑدا۔ ماں اچی آواز وچ پاپا نوں بولدی۔ میں ڈر کے
دروازے پچھے لک جاندی۔ پاپا زیادہ تر چپ رہندے۔ کدے
مینوں ماں اتے ترس آؤندا تے کدے پاپا اتے۔ میں دوہاں نوں
پیار کردی سی۔
ایس لڑائی دا مول کارن باپ دادیاں دی زمین دا بھنگ دے
بھاڑے وکنا سی۔ دادا دادی وارو واری دُنیا توں چل وسے۔ پاپا
نوں کسے نال موہ تیہ نہیں سی۔ ماں نوں بھوکھ دی چنتا
ستاؤندی۔ اوس دے بچیاں دا بھوکھ ریت وانگ ہتھاں وچوں
پھسل رہیا سی۔
تے پھر اک دن............۔

_________
32
باب 4

میرا دھیان گھر وچ واپری اس گھٹنا ول چلا گیا ہے۔ جدوں
پاپا......!
گھٹنا دا خیال آؤندیاں ہی ہتھ وچ پھڑی ڈائری ہیٹھاں ڈگ
پئی۔ ڈائری وچوں دوہرا تیہرا ہویا کاغذ باہر ڈگا ہے۔ میں اوس
نوں کھولن لگی ہاں۔ ایہہ دادی دی اک رشتے دار ولوں اپنے
آپ دے ناں لکھی چٹھی ہے۔ ایس وچ دکھی من دی ویدنا لکھی
ہے۔ ماں نے دوجیاں دے دکھ وی 'درد ونڈاؤندیاں چٹھیاں' وچ
شامل کر رکھے ہن۔ اوسدے درد دیاں چیکاں سن میرا من ڈول
رہیا ہے۔ پر حونصلہ کرکے چٹھی پڑھن لگی ہاں
اک خاموش ماں،
خاموش ماں، خاموش رہی۔ اکھاں ساہمنے سبھ کجھ لٹدا
ویکھدی رہی۔ پر کجھ نہ کر سکی۔ کیونکہ لٹن والا کوئی ہور
نہیں اوسدا اپنا پت سی۔ جس نوں سکھنا سکھ کے لیا سی۔
ریجھاں تے چاواں نال پالیا۔ کہندے جیسا دودھ ویسی بدھ۔ پر
ایس وچ دودھ دا کیہ قصور۔ چنگا انسان تاں اوہ خود نہیں بنیا۔
لوک پت دے ماڑی سنگت وچ پھسن دیاں شکایتاں لے کے
آؤندے۔ پر ماں نوں اوہناں دیاں گلاں بریاں لگدیاں۔ اکھاں بند
کرکے پت تے یقین کردی۔ کہاوت ہے 'جیہنے ماپیاں نوں تپایا
اوہنے سکھ کتے نہ پایا۔' پر ماپے کدے کماپے نہیں ہو سکدے۔
اوہ ہمیشہ بچیاں دی سکھ منگدے ہن۔ کئی وار لگدا جے سر
تے پیو دا ہتھ ہوندا۔ اوہ انج نہ کردا۔ پر رب جو کردا چنگا
کردا۔ پیو ایہہ دکھ ویکھن توں بچ گیا۔
مجبور ماں ہوکے بھردی ہے۔ منجے نال منجا ہوئی پئی۔
بس سواس گندی رہندی ہے۔ پر اندروں ہمیشہ اسیساں نکلدیاں
نیں۔ پت سیانا ہو جا۔ مری ماں دی روح نوں شانتی مل جاوے

_________
33

گی۔ جے نہ سدھریا تاں ماں دی روح تڑفدی رہے گی۔ خاموش
روح ویکھدی رہے گی۔ ویکھدی رہے گی۔ ویکھدی ہی رہے
گی۔
اڈیک وچ،
تیری ماں۔
چٹھی پڑھدیاں ماں دے ڈر نظراں اگے جھلکن لگے۔
چٹھی سنبھالن دے کارن دسن لگے ہن۔ ویرے دا اگر سبھاء۔
ہتھیاراں نال پیار۔ لوکاں دا آ کے دسنا۔ ساریاں کڑیاں آپس وچ
جوڑن لگی ہاں۔ ماں دا ڈر صحیح نظر آؤن لگا ہے۔ میں اوسدا
سہارا بننا ہے۔ جیون سنگھرش وچ جت جاں ہار میرا مقصد
نہیں۔ بس کرماں دی گتی تیز کرنی ہے۔ من نوں تسلی دیندی
ہوئی سوچ رہی ہاں۔
سوچاں وچ ہی ڈائری دا اگلا پنہ کھول لیا ہے۔ ایس نے نانا
جی دا سٹھ پینہٹھ سال پرانا سفر یاد کروا دتا ہے۔ نانی توں
سنیاں گلاں چٹھی وچ لکھیاں ہن۔ چٹھی پڑھدیاں مصیبتاں نال
لڑن دی طاقت ودھ رہی ہے۔ پیراں ہیٹھ بلدی اگ توں لنگھدیاں
وی ڈر نہیں لگدا۔ نانا جی دا جیون مینوں اگ تے دوڑنا
سکھاؤندا ہے۔ میں دن رات اگ تے چلن دے سپنے ویکھن
لگدی ہاں۔ نانا جی ولوں پاپا دے ناں لکھی چٹھی ساہمنے ہے
سینٹرل جیل
جنوری 1988
لکھتم سردار پریتم سنگھ،

اگے ملے فرزند امر سنگھ جی۔
پترا! آپاں ویاہ وچ مل نہیں سکے۔ جدوں توں ملاقات کرن
آیا۔ اسیں دوپہر توں بعد طریق تے پہنچے۔ ملاقات دا سماں نہ
مل سکیا۔ مینوں لگدا ایہناں دشواریاں وچ کسے دا قصور نہیں۔
مصیبتاں خالصے دے جنم نال ہی شروع ہو جاندیاں ہن۔
خالصے دا جنم ہی سر بھینٹ کرکے ہویا ہے۔ پورا اتہاس

_________
34

قربانیاں نال بھریا پیا۔ جنے ظلم سکھاں نے بیوی بچیاں سمیت
سہارے ہن۔ انے کسے ہور قوم دے حصے نہیں آئے۔ ایہہ
کیہڑے مورچے وچ اگے نہیں آئے۔ انگریزاں ورودھ قربانیاں
دیاں مثالاں بھریاں پئیاں ہن۔
جدوں پاکستان بنیا۔ اوہ تشدد اج وی مونہوں بولدا۔ کویں
گلیاں محلیاں وچوں لبھ لبھ کے سانوں قتل کیتا گیا۔ دھیاں بھیناں
دیاں اجتاں رولیاں۔ ساڈیاں بہو بیٹیاں نوں زبردستی مسلمان بنا
لیا۔ کنے ہندو سکھ ظلماں نوں نہ سہاردے ہوئے مسلمان بنن
لئی تیار ہو گئے۔
پتراں توں کہے گا، پتا جی گل نوں کتھوں کتھے لے گئے۔
جے اج گل چھڑی ہے، تاں توں میری دستان وی سن لے۔
میرے باپ ہوریں پنج بھرا سی۔ ہندوستان دو ہی آئے۔ دو دنگیاں
'چ مارے گئے۔ اک ڈردا مسلمان بن گیا۔ ساڈے کول مربعیاں
دے مربعے زمین سی۔ پنڈاں دے پنڈ ساڈی جائیداد سن۔
چوباریاں والے سرداراں دا گھر وجدا سی۔ جدوں ونڈ ہوئی،
میرا باپو پریوار نوں لے کے اٹاری آ گیا۔ سونے چاندی دیاں
بھریاں گاگراں پچھے چھٹ گئیاں۔ ادھر آ کے منگ منگ پیٹ
بھرنا پیا۔ پھر اوسنے رج کے محنت کیتی۔ پنڈ وچ سبھ توں
وڈے الاٹیئے دے ناں نال مشہور ہویا۔ میرا جنم ادھر آ کے ہویا۔
وڈا ہو کے میں وی باپو دے موڈھے نال موڈھا جوڑ رج کے
محنت کیتی۔
پر ایہہ دنگا فساد، خون خرابہ ساڈے نال ہی چلدا رہیا۔
پیڑھی در پیڑھی۔ ساڈیاں ساریاں نسلاں اپنے اپنے حصے دا
دُکھ جھل رہیاں ہن۔ ماپے اپنے بچیاں نوں گرم ہواواں توں وی
بچا بچا کے رکھدے نیں۔ اوہی بچے اکھاں ساہمنے جھٹ قتل ہو
جاندے ہن۔ جیہڑی قوم سربت دے بھلے دی ارداس کردی ہے۔

_________
35

ہر مصیبت وچ پہاڑ بن کھڑی ہو جاندی ہے۔ مانوتا دی سیوا
نوں پرم دھرم سمجھدی ہے۔ ہر وار گناہ گار بنا کے کھڑی کر
دتی جاندی ہے۔ ایس دکھانت توں سانوں پتہ نہیں کدو چھٹکارا
ملنا۔ رب نوں جو منظور اوہ جھلدے رہاں گے۔
پترا ہن لکھنا بند کردا ہاں۔ جس دا دھیان رکھیں۔ رب
تہانوں گھر پریوار دیاں ذمہ واریاں نبھاؤن دی سمت بخشے۔
داتا مہر کرے۔
سری واہگورو جی کا خالصہ،
سری واہگورو جی کیہ فتح۔
ماں وی سانوں لوکاں دی نظر توں بچا بچا کے رکھدی
ہے۔ اوس دے اندر اٹھدے طوفان اوس نوں ٹکن نہیں دیندے،
طوفان تاں ویرے اندر وی ہے۔ ویرا بھاویں سانوں کجھ نہیں
دسدا۔ کیونکہ اوہ سانوں پیار کردا۔ اوس دے اندر کوئی
ناراضگی ہے۔ پر اوہ ناراضگی کس نال ہے ؟ حالاتاں
نال......! حالاتاں نال تاں پاپا وی ناراض ہوئے سی۔ کتے ویرا
وی پاپا وانگ.....! نہیں...نہیں! میں ہن اجیہا کجھ نہیں ہون
دیواں گی۔ ماں ہور سنتاپ نہیں جھلے گی۔ ویرے دے سپنیاں
دی پچھان میں کراں گی۔ اوس دے سپنیاں دی اڈان وچ میں ماں
دا ساتھ دیواں گی۔

_________
36

سوچدی نے چہرہ اپر چکیا ہے۔ ماں چاہ دا کپ لے کے
اندر آ رہی ہے۔ میں جلدی نال ڈائری ڈھوء والے خانے وچ لکا
دتی ہے۔
ماں دے درداں نوں اوس توں چھپاؤن دی کوشش کر رہی
ہاں.....!

باب 5

''کرم آہ ویکھ!! تینوں کجھ وکھاواں!'' ماں کالھی نال بولی
ہے
میں ٹی.وی. ویکھدیاں پچھے مڑ کے ویکھیا۔ اوہ ہتھ وچ
پھڑیا میگزین میرے ول ودھا کے اشارہ کر رہی ہے، ''آہ
جیہڑی ڈاکٹر دی انٹرویو چھپی اے۔ ایہہ ہووسٹل وچ میرے
کمرے وچ رہندی سی۔ میری سہیلی منجیت! ویکھ! اج ایہہ پڑھ
کے ڈاکٹر بن چکی اے...!''
میں ٹی.وی. توں نظر ہٹا ماں ول ویکھیا۔ اوس دا سوچاں
نال بھریا رہن والا چہرہ کنا خوش ہے۔ اوہ کنے دھیان نال پڑھ
رہی ہے۔ جویں اپنا گاچیا ماضی لبھ رہی ہووے۔ میریاں اکھاں
ڈاکٹر منجیت دی چھپی انٹرویو ویکھ رہیاں ہن۔ من اندر ماں
دے چکنا چور ہوئے سپنیاں دی ریلھ گھم رہی ہے
نانی مینوں اوس دی ہر گل دس دیندی ہے۔ کھاڑکوواد
سمیں نانا جی دی گرفتاری توں بعد ماں پڑھائی چھڈ کے گھر آ
گئی۔ اوس نوں ہر روز اک ہی سپنا دسدا..... ہوسٹل وچ ساریاں
کڑیاں بہت خوش ہن۔ اگلے دن امتحان شروع ہونے ہن۔ اوہ
کپڑے تیار کرکے الماری وچ رکھدی ہے۔ امتحان کرن والا
سامان اکٹھا کرکے رکھیا۔ ساری رات جاگدی رہی۔ سویرے

_________
37

پیپر دے سمیں ستی ہی نہیں اٹھی۔ جدوں جاگ آئی۔ سارے
کپڑے گندے پئے۔ سامان وی اپنی جگہ تے نہیں۔ دوڑ کے
امتحان والی تھاں پہنچن دی کوشش۔ پر جناں اگے جاندی۔ اناں
ہی پچھے دھکی جاندی۔ امتحان ختم ہو گیا۔ پر رستہ ختم نہیں
ہویا!
ماں دے سپنے مینوں اداس کر دیندے ہن۔ اوس دیاں
اچھاواں اوس نوں اگے ودھن لئی دھکدیاں رہیاں۔ پر ڈر اتے
وہم نے پچھے دھکی رکھیا۔ سوچاں نے مینوں تھکا دتا ہے۔
دھیان انٹرویو پڑھن وچ نہیں لگ رہیا۔ میری چجتنا مینوں اوس
ماضی ول لجا رہی ہے، جدوں میرے وی سارے سپنے داء
تے لگ گئے سن۔
ماضی وچ ڈبی میں ویکھ رہی ہاں۔ بارویں جماعت دے
پیپر ہو رہے ہن۔ مینوں اپنے بھوکھ دی چنتا ہے۔ اک ڈراؤنا
سپنا اکھاں اگے گھمدا رہندا ہے.... کتاباں دی بھری وڈی
لائبریری۔ مونہوں بولدیاں کتاباں۔ رنگ برنگیاں جلداں۔ سوہنے
سوہنے ٹائیٹل۔ مینوں اپنے کول بلا رہیاں کتاباں۔ میرے ول
ویکھ مسکراؤندیاں۔ میری انگل پھڑ رہیاں۔ میں نیڑے جان توں
ڈردی ہاں۔ کتے نیڑے جان تے اوہ دور نہ بھج جان۔ حوصلہ
کرکے اگے ودھنا۔ الماری نوں ہتھ پاؤنا۔ الماری دا ہیٹھاں ڈگ
پینا۔ ہولی ہولی ساریاں الماریاں مودھیاں ہو جانیاں۔ میرا ہیٹھاں
دب جانا۔ ساہ گھٹ جانا۔ میری پڑھن دی اچھا.....!
میں ایس ڈر توں کھہڑا چھڈاؤن لئی کوئی حل لبھن لگی
ہاں۔ شہر دے مشہور پنڈت دینا ٹھاکر دا خیال آیا ہے۔ اوس کول
میں پہلی وار نوپر اتے اوسدے مما پاپا نال گئی سی۔ ساڈا
دسویں جماعت دا آخری پیپر سی۔ اسیں پنڈت کول گئے۔ اوہ
نوپر دا ہتھ ویکھ کے بہت خوش ہویا۔ اوسنے دسیا کہ اوہ پڑھ
لکھ کے اچے اہدے تے پہنچے گی۔ سوہرے گھر وچ رانیاں

_________
38

ورگے سکھ ملن گے۔ اوس دی قسمت ریکھا وچ دُنیا دی سیر
لکھی ہے۔ آنٹی انکل سن کے بہت خوش ہوئے۔
پنڈت دی گل سن میں نوپر دے سپنے بارے سوچن لگی۔
اسیں بچپن وچ رل کے کھیڈدیاں۔ اوہ کھیڈ کھیڈ وچ جج بن
جاندی۔ میں وکیل دے بھیس وچ کول کھڑ جاندی۔ اوہ کرسی
اتے بیٹھی میز تے ہتھوڑا مار کے بولدی،
''آرڈر....آرڈر.....!''
پھر گناہ گاراں نوں سزا دے کے بہت خوش ہوندی۔
''پتہ نہیں ایہناں لکیراں وچ کیہ لکھیا ہے....؟'' میں کول
بیٹھی اپنے ہتھاں نوں چھوہ کے سوچ رہی سی
دو سال بعد پنڈت کول جان دا فیصلہ کر لیا ہے۔ اخیرلا
پریکٹیکل ہے۔ میرا دھیان پنڈت دوآلے گھم رہیا ہے۔ جتھے
میریاں سمسیاواں دے حل ملنے ہن۔ اوس کول جان دیاں
ویونتاں گھڑ رہی ہاں۔ میں پریکٹیکل توں بعد بازار جان دا بہانہ
لا سکول توں باہر آ گئی ہاں۔ مین روڈ تے تری جا رہی ہاں۔
ساہمنے وڈا بورڈ دس رہیا ہے۔ اوس تے لکھیا ہے ہر سمسیا
کا سمادھان، پنڈت دینا ٹھاکر کے پاس۔
میں دُکان دے نیڑے جا کے رک گئی ہاں۔ من ڈر گیا ہے۔
کتے کوئی ویکھ نہ لوے۔ پھر ڈردی نے سارے پاسے نگاہ
گھمائی ہے۔
''اتھے میری جان پچھان دا کوئی نہیں۔'' اپنے آپ نوں
تسلی دے چور نظراں نال ویکھ کے اندر وڑ گئی ہاں
کمرے وچ چار پنج مرد عورتاں بیٹھے ہن۔ میں کرسی
تے بیٹھ گئی ہاں۔ دُکان وچ چار چفیرے نظر گھمائی۔ رنگ
برنگے نگ اتے موتی کولیاں وچ سجا کے رکھے ہن۔ الماری
وچ دھارمک اتے جوتش ودیا نال سبندھت کتاباں ہن۔ میں کدے
پنڈت نوں اتے کدے اوسدے کمپیوٹر وچوں جنم کنڈلی کڈھن
دے ہنر نوں ویکھ رہی ہاں۔

_________
39

اخیر وچ میری واری آئی ہے۔ اوہ کافی دیر ہتھ ویکھدے
رہن توں بعد بولیا ہے، ''بھائی تیرے تاں سارے گریہہ الٹ چل
رہے نے! آہ! توں آپ ای ویکھ لے! تینوں تاں کال سرپ دوش
لگیا۔ منگلیک توں ایں۔ چنڈال دوش تینوں لگا۔ ودیا دی ریکھا
تیری ٹٹ چکی۔ قسمت ریکھا تیری خراب....۔''
ودیا ریکھا دے ٹٹن دی گل سن میرا دھیان ماں دے سپنے
ول گھم گیا ہے۔ اوس نوں وی سپنا آیا سی کہ میں تے نوپر اک
کمرے وچوں واری واری کتاباں چکن جاندیاں ہاں۔ نوپر دے
اندر جان تے کمرہ سفید روشنی نال جگمگا اٹھیا۔ جدوں میں
کتاباں نوں ہتھ پایا تاں ہنیرا ہی ہنیرا چھا گیا۔ میں سوچ کے ڈر
گئی ہاں۔ میری پڑھائی تے سچ مچ خطرہ منڈرا رہیا ہے۔
پنڈت نے میرا ہتھ چھڈ دتا ہے۔ میں سوچاں وچوں باہر نکل
کے کالھی نال بولی ہاں، ''پھر میں کیہ کراں پنڈت جی....؟''
انے دوشاں بارے سن کے دل گھبراؤن لگا ہے۔ ہن کجھ
نہیں ہو سکدا۔ ایہہ دوش ہتھاں دیاں لکیراں وچ پکے چھپ گئے
ہن۔ ایس دا ارتھ ہے میں اپنے آپ نوں قسمت تے سہارے چھڈ
دیواں۔ بنھاں اگے ویکھے۔ جہو جہی زندگی ملدی ہے۔ بتیت
کریں جاواں۔
اسے ادھیڑ بن وچ پنڈت نوں سوال کیتا ہے، ''پنڈت جی
ایس دا کوئی علاج، کوئی اپاء ہو سکدا....؟''
پنڈت نے اکھاں تے لگی عینک انگل نال نک ول
کھسکائی ہے۔ اکھاں اپر چک میرے ول ویکھدے ہوئے کیہا
ہے، ''دیکھ بھائی۔ سارے دوش بڑے وڈے نیں۔ جے ایہناں دے
کرڑے پربھاو نوں گھٹ کراؤنا تاں کجھ اپاء لکھ دیندا ہاں۔ ایہہ
پربھاو ختم نہیں ہون گے! گھٹ ضرور ہو جان گے۔
میرے من وچ ڈراؤنے خیال آؤن لگے ہن۔ ڈراؤنیاں چیزاں
دا جھنڈ میرے نال بیٹھا محسوس ہون لگا ہے۔ ایہناں توں کویں

_________
40

پچھا چھڈاواں؟ ڈردی نے کالھی نال پچھیا ہے، ''پنڈت جی
کیہڑے اپاء....؟''
''پورے ہفتے دے اپاء۔ کئی مہینے ہر روز پن دان کرنے
پین گے۔'' پنڈت کاغذ تے لکھدیاں سمجھاؤن لگا ہے
دان پن دے خرچیاں نے مینوں ڈرا دتا ہے۔ میں اندر روکیا
ساہ باہر کڈھیا ہے۔ فیس دا دو سو روپیہ دے دُکان توں باہر آ
گئی ہاں۔
میرے اندر پنڈت دیاں گلاں دی سچائی دے حل لبھن دی
کالھ پیدا ہو گئی ہے۔ مینوں نوپر دا موبائیل فون یاد آ گیا ہے۔
جیہڑا دسویں دے رزلٹ توں بعد اوسدے پاپا نے اوس نوں
تحفے وجوں دتا سی۔ اوہ سارے سوال جواب گوگل تے سرچ
کردی ہے۔ اوس وچ میرے سوالاں دے جواب مل سکدے ہن۔
سوچدی ہوئی سکول پہنچ گئی ہاں۔
نوپر پریکٹیکل دے کے باہر آ گئی ہے۔ میں کدے اپنے
سپنیاں دی اڈان بارے تے کدے ہتھاں دیاں لکیراں بارے سوچ
رہی ہاں۔ کنیاں اچھاواں ہن....۔ ماں دیاں سدھراں....! ویرے
دے سپنے....! کنا کجھ کرنا ہے۔ کیہ کراں گی؟ کویں کراں
گی؟ سوچدیاں ہویاں نوپر توں موبائیل منگیا ہے۔ فون اؤن
کرکے گوگل تے سرچ کیتا۔ پر نیٹ نہیں چل رہیا۔
واپسی تے سہیلیاں نال بس وچ بیٹھی ہاں۔ پنڈت دی
بھوکھ بانی سوچاں وچ ہنیری لے آئی۔ گھر پہنچن دی کالھ۔
ویرے دے موبائیل دا خیال۔ جس وچوں سارے سوالاں دے
جواب مل جان گے۔ گھر وڑدیاں نظراں ویرے نوں لبھ رہیاں
ہن۔
''آ گئی پتر....! کویں ہویا پیپر...!'' ماں نے منجے توں
اٹھدیاں سوال کیتا تے بناں جواب سنے رسوئی وچ پانی لین
چلی گئی ہے۔

_________
41

پانی پی بیڈ تے پے گئی ہاں۔ ماں چاہ بناؤن لگی ہے۔ من
اندر سوالاں دی جھڑی لگی ہے۔ کنے سوالاں دے جواب لبھنے
! پر ویرا...؟ بناں اتر سوچے مینوں نیند آ گئی ہے۔ ادھ ستا من
تڑف رہیا ہے۔ بہت کجھ کرنا ہے۔ پر سبھ ہتھاں وچوں پھسل
رہیا ہے۔ پھڑنا ناممکن ہو رہیا ہے۔ من دی ویدنا کوئی نہیں
سندا۔ دوروں اچا دھوآں اٹھیا ہے۔ اوس وچوں اک پرچھاواں
باہر نکلیا۔ باہر نکل کے اوہ میرے اندر پرویش کر گیا۔ تڑفدا
من شانت ہو گیا۔ اکھاں کھول کے ویکھیا۔ ماں سرھانے بیٹھی
میرا سر پلوس رہی ہے۔ اوس دے ہتھاں دی چھوہ نے گہری
نیند وچ سوا دتا ہے۔
شام ہو رہی ہے۔ ویرا ٹی.وی. ویکھ رہیا ہے۔ جی کیتا اوس
توں موبائیل منگ لواں۔ ٹٹیاں لکیراں نوں مٹا دیواں۔ سارے
دوش ختم کر دیواں۔ پر ویرا منگن تے چیز نہیں دندا۔ اوس
نوں منگ کے لینا دینا پسند نہیں۔ اوسدی ایس عادت دا کیہ
کارن ہے ؟ اوہ انج کیوں کردا؟ سوچاں وچ ڈردی نے میز توں
موبائل چک لیا ہے۔ اوہ ہمیشہ دی طرحاں چپ ہے۔
''چل مینوں کیہ رہے چپ۔ میں موبائیل لینا سی، لے لیا۔''
موبائل پھڑ پچھے ہو کے بیٹھ گئی ہاں
نیٹ اؤن کیتا ہے۔ ہتھاں دیاں فوٹواں کڈھ کے ویکھیاں۔
اپنے ہتھ اوہناں نال ملائے ہن۔
''سبھ دیاں لکیراں اکو جہیاں ہن۔ پھر میریاں خاص
کیوں...؟ ٹٹیاں تاں لگدیاں نہیں۔ ویکھن وچ کنیاں سوہنیاں نیں۔
پر پنڈت جی ...!'' میں کارن لبھن دی کوشش کر رہی ہاں
ویرے نے سر 'چ پٹوکی مار کے ہتھ وچوں موبائیل کھچ
لیا، ''اگر آپ کسی وستو کو بہت شدت سے چاہتے ہیں توں
پوری کائنات اوس وستو کو آپ کیہ گود میں ڈالنے آ جاتی
ہے۔''

اوہ فلمی ڈائیلاگ بولدا باہر نکل گیا ہے۔

_________
42

کنے دن لنگھ گئے ہن۔ ہتھاں دیاں لکیراں دے دشٹ پربھاو
ختم کرن دی کوشش کر رہی ہاں۔ دیوی دیوتیاں دیاں منتاں۔ نیٹ
توں سرچ کرکے۔ ہتھاں ول ویکھدی رہندی ہاں۔ جی کردا کھرچ
کھرچ کے لکیراں مٹا دیواں۔ ہر روز اک ہی تمنا ہوندی ہے۔ اج
میریاں لکیراں ٹھیک ہو جان گیاں۔
بارویں دا رزلٹ آؤن والا ہے۔ نوپر کئی وار گھر آؤندی
ہے۔ اوس نوں رزلٹ دی بڑی بے صبری نال اڈیک ہے۔ شاید
کالج وچ داخلہ لین دا چاء ہے۔ رزلٹ دا چاء تاں مینوں وی بہت
ہے۔ پر میں تاں.....!
ماں نے الماری وچوں سلائی مشین کڈھ کے باہر رکھ دتی
ہے۔ میرے ول اشارہ کردی بولی ہے، ''کڑیئے....! ہن مشین
نوں ہتھ پاؤنا سکھ۔''
میں ہتھاں ول ویکھن لگدی ہاں۔ ہتھاں دیاں انگلاں وچ
کدے پین تے کدے مشین دا ہتھا پھڑیا دسدا ہے۔ پنڈت دی پیشین
گوئی سچ ہوندی دسن لگی ہے۔
رزلٹ والے دن ویرا سویرے ہی شہر چلا گیا ہے۔ نوپر
گھر آ گئی ہے۔ دوپہر نوں ویرا ہتھ وچ مٹھیائی دا ڈبہ پھڑی
اندر آیا ہے۔ ساڈے دوہاں دے نمبر سبھ توں ودھ آئے ہن۔ سبھ
خوش ہن۔
ماں دا سپنا پورا ہو گیا۔ اوہ پنڈ وچ سر اچا کرکے چلن
لگی ہے۔ ساریاں کڑیاں کالج داخل ہو رہیاں ہن۔ نوپر دے سپنے
نوں اڈان مل گئی ہے۔
''پر میرا سپنا....!'' سوچ کے اداس ہو جاندی ہاں۔

_________
43
باب 6

سنسان کھنڈر۔ کھنڈر وچ اک مندر۔ مندر وچ سروور دے
کنڈھے تے کھڑا پنڈت۔ اوہ مُونہہ وچ منتراں دا اچارن کردا
ہے۔ میں پچھے لکی کھڑی ہاں۔ چوری چوری ویکھدی ہاں۔
دوجے پاسیوں اک وڈا کالا پرچھاواں اگے ودھیا۔ مینوں پھڑن
لئی ودھدے ہتھ۔ ڈر کے دور ہو گئی۔ جان بچاؤن لئی بھجنا۔
ساہو ساہ ہو جانا۔ اکھ کھلی ۔ میں ہف رہی ہاں۔ پیاس نال گلا
خشک ہے
رات دا پہلا پہر بیت گیا ہے۔ ماں تے ویرا سوں رہے ہن۔
میز توں چک کے پانی پیتا۔ منجے تے پے گئی ہاں۔ سون دی
کوشش کردی ہاں، ''کیوں نہ گوگل توں سپنے دے ارتھ سرچ
کراں....؟''
من وچ آئے خیال نال منجے توں اٹھی ہاں۔ ویرے دے
سرھانے ہیٹھوں موبائیل چکیا ہے۔ جے ماں نے ویکھ لیا
جھڑکاں پین گیاں۔ ڈر نال پاسے ماردی سوچدی ہاں۔ نہیں
ویکھاں گی تاں اچھا ادھوری رہندی ہے۔
میں اوس ول پٹھ کر لئی ہے۔ کوشش کیتی پر سپنے دا
ارتھ نہیں ملیا۔ ماں تے ویرے ول ویکھیا ہے، ''ایہہ ستے ہن
جاں میرے وانگ ہی.....!''
رات دا سناٹا۔ دوروں نیڑیوں کنیاں آوازاں کناں وچ گونج
رہیاں ہن۔ آوازاں نوں انسنیا کر میرا دھیان کلی اتے ٹنگے
کتاباں والے بیگ تے اٹکیا ہے۔ اوہ میرے کھنڈر ہو رہے
سپنے نوں پھڑن لئی میرے ول ہتھ ودھا رہیا ہے۔ موبائل ویرے
دے سرھانے ہیٹھ رکھ سون دا جتن کرن لگی ہاں۔
''اٹھ جاہ کرماں والیئے! کیوں اکھواؤنی اے روز روز!''
ماں ہمیشہ وانگ مینوں ستی نوں اٹھا رہی ہے

_________
44

''ماں! توں تاں ایہدا ناں ہی غلط رکھیا اے۔ کرمپریت...!
پتہ نہیں ایہنوں قسمت نال پریت نہیں جاں قسمت نوں ایہدے نال
نہیں۔ ایہدے سپنے تے قسمت اک دوجے دے الٹ ہی رہنے۔ اک
تاں ایہدا جنم اتھے ہویا ہے، جتھے کدے سپنے پورے نہیں
ہونے۔'' ویرا ترس تے وینگ بھری مسکراہٹ وچ بولیا ہے
اوس دی گل سن کے ماں چپ ہے۔ میں چپ چاپ پئی ہاں۔
اوسنے اٹھ کے ٹی.وی. لا لیا ہے۔ ریموٹ پھڑ کے وار وار
چینل بدل رہیا ہے۔ پر اوس دا من کتے نہیں ٹکدا۔
میں بند اکھاں نال اوسدیاں حرکتاں محسوس کردی ہاں،
''ایہہ کیہ چاہوندا ہے ؟ ایس دا کیہ گاچا ہے، جس نوں لبھ رہیا
ہے ؟ ایہدیاں اچھاواں وی پوریاں نہیں ہوندیاں۔ اچھاواں تاں ماں
دیاں وی .....! اچھاواں تاں کدے پاپا نے وی رکھیاں ہونیاں!
اسیں اچھاواں رکھدے ہاں پر اوہناں نوں پورا کرن دا جتن کیوں
نہیں کردے ؟''
گھمنا دی مائی کہندی ہے، ''اچھاواں تے سپنے سوے
وشواش نال پورے ہندے نیں۔''
مینوں اپنی اچھا تے پورا وشواش ہے پر ماں دی اچھا
نوں لتاڑ کے اپنی اچھا کویں پوری کر سکدی ہاں۔
ویرا اپنے سپنے پورے کرن دی کوشش کیوں نہیں کردا؟
ایہہ تاں منڈا ہے۔ کتے وی آ جا سکدا۔ کوئی وی کم کر سکدا
پھر ایس نوں کیہڑیاں رکاوٹاں روک رہیاں۔ جے میں منڈا
ہوندی....! پاپا ماں، ویرا، نوپر سبھ دیاں اچھاواں تے سپنے
میرے دوآلے گھمن لگے ہن۔
ماں دیاں چپلاں دی آواز آئی ہے۔ میں جھڑکاں توں ڈردی
اٹھ کے باہر آ گئی ہاں۔ اوسنے سلائی مشین باہر کڈھ کے
رکھی ہے۔ تیل لا کے کپڑے نال صاف کر رہی ہے۔ ویرا تیار
ہو کے موٹر سائیکل باہر کڈھ رہیا ہے۔

_________
45

نصیبو اندر آئی ہے۔ باہر نکلدے ویرے ول گردن گھما کے
بولی ہے، ''سردارنیئے....! میں ویکھیا! چھوٹا سردار موٹر
سائیکل وچ کوئی تکھی چیز رکھدا۔ دھیان رکھیا کر ایہدا۔ کتے
کوئی جاہ جاندی نہ واپر جاوے۔''
ماں دے متھے تے چنتا دیاں لکیراں ڈونگھیاں ہو گئیاں
ہن۔ نصیبو گل کرکے ویڑھا صاف کرن لگی ہے۔ ماں نے
مینوں آواز دتی ہے، ''کرم! آہ مشین چک کے دھپ 'چ رکھ آ۔''
میں مشین چکدیاں اوس ول ویکھیا۔ نصیبو دی گل سن
اوسدی ساری ہمت ڈھیہہ ڈھیری ہو گئی ہے۔
باہرلا گیٹ کھڑکیا ہے۔ ویرا واپس آ گیا ہے۔ اوس دے ہتھ
وچ اک بند پیکٹ ہے۔ چہرے تے خوشی جھلک رہی ہے۔ میں
کالھی نال پچھیا، ''ویرے ایہہ کیہ اے....؟''
''ڈاکیا دے گیا....!'' کہہ کے اوہ پیکٹ کھولن لگا ہے
''ماں! نانی نے مینوں موبائیل بھیج دتا!'' میں ادھا کھلا
پیکٹ ویکھ کے خوشی نال اچھلی ہاں
ماں ویرے دے ہتھ 'چوں موبائیل پھڑ کے وار وار ویکھ
رہی ہے۔ میں خوشی نال نچن لگی ہاں۔ موبائیل نوں جلدی
چلاؤن تے سم کارڈ پواؤن لئی ویرے دیاں منتاں کر رہی ہاں۔
اوسنے شام تک موبائیل چلا کے دین دا وعدہ کیتا ہے۔ اوہ
موبائیل لے کے شہر جا رہیا ہے۔ میں اپنے سوالاں دے جواب
تلاش کرن دے سپنے ویکھن لگی ہاں۔
سپنیاں بارے سوچ اکھاں وچ اداسی چھا گئی ہے۔ میں
موبائیل لے کے بہت خوش ہاں۔ سبھ توں پہلا میسج نوپر نوں
کیتا ہے۔ پر نوپر نوں کوئی خوشی نہیں ہوئی۔ اوس نوں میری
اصل خوشی دی پچھان ہے۔ میں سبھ جاندی ہاں۔ میرے سپنیاں
دی اڈان بہت اچی ہے۔ موبائیل اوہناں سپنیاں نوں تلاشن دی
صرف یکت ہے منزل نہیں۔

_________
46

پنڈت دی پیشین گوئی صحیح ثابت ہو چکی ہے۔ ساہمنے
پئی سلائی مشین ول ویکھدی ہاں۔ ماں میرے ہتھاں وچ روٹی
روزی دا سادھن دینا چاہوندی ہے۔ اوس دی اچھا نال میں
کپڑے سلائی کرنے سکھ رہی ہاں۔
کئی وار چلدی مشین بند ہو جاندی ہے۔ اوسدی ہتھی پین دا
روپ دھارن کرن لگدی ہے۔ سوئی دے ہیٹھاں چل رہیا کپڑا
کتاباں کاپیاں بن جاندا ہے۔ میری نظر اکھراں دی سلائی کرن
لگدی ہے۔ سارے انگ صحیح کم کردے محسوس ہندے ہن۔ پر
ستھان صحیح نہیں ملدا۔ سوچ کے من پگھل جاندا ہے۔
میں مشین تے ویرے دی شرٹ ٹھیک کر رہی ہاں۔
نیڑلے پنڈ توں دادا جی دے رشتے دار ماں نوں ملن آئے ہن۔
اوہ رشتے دیاں گلاں کر رہے ہن۔ اوہناں نوں ویکھ ٹی.وی.
اگے بیٹھا ویرا بڑ بڑا رہیا ہے، ''واہ قسمت دیا ولیا، رنی کھیر
تے بن گیا دلیہ!''
میں اوس ول ویکھ کے ہس رہی ہاں۔ اوسنے سر جھٹکا
کے مُونہہ پھیر لیا ہے۔
''کی گل ویرے رشتہ پسند نہیں ؟'' میں مشین دی سوئی 'چ
ٹٹے دھاگے نوں دوبارہ پاؤن دی کوشش کردیاں سوال کیتا ہے
''کملی....! ایہہ وی نہیں جاندی کہ ایہدی تاں پہلی تمنا ہی
ٹھس ہو گئی۔ اگے جا کے اہنے کیہڑیاں ملھاں مار لینیاں!''
کہندے ہوئے نے میرے سر تے ہتھ رکھیا ہے
میں حیرانی نال بنھاں بولے اوس ول ویکھن لگی ہاں۔
''بھینے....! ایہہ میرے نہیں تیرے رشتے دیاں گلاں ہو
رہیاں!'' اوس نے مینوں سر توں پھڑ کے ہلاؤندے ہوئے آکھیا
ہے
ویرے دے بول سن میرے ہتھاں دے طوطے اڈ گئے ہن۔
کنا توں سننا بند ہو گیا۔ اکھاں اگے ہنیرا چھا گیا ہے۔ سلائی
مشین کالے وڈے دینت دا روپ دھار گئی ہے۔ ہتھاں دیاں

_________
47

لکیراں نوں ویکھن لگی ہاں۔ اوہ ہور گوڑھیاں ہو گئیاں ہن۔
پنڈت دے بولاں نے میریاں اکھاں اگے کالی چادر تان دتی ہے۔
کول پئے موبائیل تے آئی ٹک دی آواز نے سوچاں دی
لڑی توڑی ہے۔ میں موبائیل ول ویکھیا، ''ایہہ وی دھوکھا ہی
نکلیا۔ ایس نے میرے سپنیاں دے سچ ہون دی کدے گواہی نہیں
بھری۔''
میں اکھڑی سوچ نال میسج ویکھیا ہے۔ کول بیٹھے ویرے
نے میسج بھیجیا ہے رکتا نہیں تماشہ، رہتا ہے کھیلھ جاری
اوس پر کمال یہ ہے، کہ دکھتا نہیں مداری۔
رشتے داراں دے جاندیاں ہی نصیبو ماں کول آ بیٹھی ہے۔
اوہ گھسر مسر کر رہی ہے، ''سردارنیئے....! ایہو جہے گھر
نت نت نہیں لبھدے۔ پیسے دی چنتا نہ کر۔ ایہہ جائیداد تاں
اوکھے ویلے دا سہارا ہی ہوندی۔''
اوسدی گل سن میں سر چک کے اپر ویکھیا ہے۔ مینوں
ویکھدیاں ہی اوس نے گل ادھ وچکار چھڈ دتی ہے....!

_________
48
باب 7

''سویرے اٹھدیاں موبائیل ویکھن دی ماڑی عادت پے گئی
ہے۔'' میرے ہتھ ول ویکھ ماں دی آواز آئی ہے
''اٹھدیاں فون تے پٹھیاں سدھیاں انگلاں گھساؤن لگ
جانی ایں! کنے دن ہو گئے مشین دھری نوں! پر ایہدے 'چ
دھاگہ پاؤن نوں تیرا جی نہیں کردا۔'' کہندی ہوئی اوہ باہر نکل
گئی ہے
''آنٹی! کرم کتھے اے.....؟'' باہروں آئی نوپر دی آواز سن
میں منجے توں کالھی نال اٹھی ہاں
اوہ بھج کے میرے گل لگ گئی ہے۔ میرا من بھر آیا۔
اکھاں وچ پانی آیا ویکھ اوس نوں ماں تے غصہ آ گیا ہے،
''آنٹی! اجے ایہدی شادی بارے نہ سوچو....! لوک اکیویں صدی
'چ جی رہے نیں۔ چندرما تے پہنچ گئے ہن۔ پر تسیں...!''
میں اوس نوں بانہہ توں پھڑ کرسی تے بٹھا لیا۔ اوسدا ہتھ
پھڑ پیار نال کیہا ہے، ''نوپر توں اپنے آپ نوں تکلیف نہ دے۔
اپنی اپنی قسمت۔ ضروری نہیں سبھ دیاں خواہشاں پوریاں ہون۔
ادھورے سپنے وی جیون دا حصہ ہندے نیں۔''
میں اوس نوں سمجھاؤندی اپنے آپ نوں دھوکھا دے رہی
ہاں۔ قسمت دے ڈر اتے وہم وچ پھس رہی ہاں، ''قسمت تاں بندہ
آپ گھڑدا ہے۔''
گھمناں دی مائی دیاں کہیاں گلاں اک اک کرکے یاد کرن
لگی ہاں، ''اگے ودھن لئی ارادہ چاہیدا کنارے تے کھڑ کے
منزل نہیں ملدی۔ ندیاں وہن لئی رستہ آپ بناؤندیاں نے.....!''
نوپر نوں کرسی توں اٹھدیاں ویکھ سوچاں وچوں نکلی ہاں۔
اوس نوں بیٹھنا چنگا نہیں لگ رہیا جاں کالج جان توں لیٹ ہو
رہی ہے۔ اوہ مینوں مل کے کمرے 'چوں باہر نکل گئی ہے۔

_________
49

میں باہر ویکھیا۔ ماں کپڑے دھونے چھڈ کے نوپر نال گلاں کر
رہی ہے۔ نوپر دے جاندیاں ہی ماں نے کپڑے چک کے پاسے
رکھ دتے ہن۔ اوہ تیار ہون لگی ہے۔ میں اوس نوں پچھیا، ''کیہ
گل ماں! کپڑے ادھ وچالے چھڈ تے ۔ کتے جانا.....؟''
''نوپر دی ممی نے بلایا۔ آؤندیاں دیر ہو جائے گی۔ توں
اندروں کنڈی لا لے۔'' کہہ کے اوہ باہر نکل گئی ہے۔
میں گیٹ بند کرکے بیڈ تے بیٹھ گئی ہاں۔ قدرت ساہمنے
ڈنڈوت وندنا کرن لگی ہاں۔ اوس نال گلاں کردی اپنے سپنے
دس رہی ہاں، ''ہے ماں سرسوتی! میری قسمت وچ اگے پڑھنا
کیوں نہیں لکھیا...؟''
ودیا دی دیوی اگے پرارتھنا کردیاں اکھاں بند ہو گئیاں ہن۔
اپنے اندر بہت گہری اتر گئی ہاں۔ اک پرانا مندر۔ مندر دے باہر
ٹل کھڑکن دی آواز۔ ساہمنے برہما، وشنوں، مہیش دی مورتی۔
میں جھولی اڈ کے نتمستک بیٹھی ہاں۔ من وچ پڑھن دی اچھا۔
اکھاں وچ ویراگ دا پانی۔ ودیا دی خیر منگ رہی ہاں۔ ساہمنے
تیز روشنی پیدا ہوئی ہے۔ اوس وچوں نکلیا ہتھ میرے سر تے
ٹکدا ہے....کھٹ...کھٹ...کھٹ.....! زور زور دا کھڑاک۔ مندر
وچ گھڑیالاں دی ٹن ٹن ٹن...! کھڑاک ہور اچا ہو رہیا ہے۔
اکھاں کھول کے ویکھن دی کوشش کر رہی ہاں۔ کھٹ کھٹ
ہور اچی ہو رہی ہے۔
ماں گیٹ کھڑکا رہی ہے۔ میں دوڑ کے باہر نکلی ہاں۔ گیٹ
کھولیا۔ اوہ اندر آ گئی ہے۔ میں پانی دا گلاس دتا۔ اوہ پانی پی
کے ورانڈھے وچ پئے منجے تے پے گئی ہے، ''ماں گرمیں
اے۔ اندر جا کے آرام نال پے...!'
اوس نے کوئی جواب نہیں دتا۔ اوس نوں سوندی ویکھ میں
اندر جا کے ٹی.وی. لا لیا ہے۔ 'انترا' سیریل چل رہیا ہے۔ ناٹک
وچ انترا بول نہیں سکدی۔ پر اوس دی ممی اوسدی ہر گل
سمجھدی ہے۔ اوس اندر خواہشاں جگاؤندی ہے۔ اوہ روز سپنا

_________
50

ویکھدی ہے کہ اک دن انترا پڑھن جاوے گی۔ پر انترا نوں
کوئی وی اچھا محسوس نہیں ہوندی۔ سیریل ویکھدی میں
سوچاں وچ کھبھ گئی ہاں، ''اک ماں دھی دے اندر سپنے پیدا
کر رہی ہے۔ اک ماں اپنی ہی دھی دے سپنے توڑن لئی کھڑی
ہے۔''
ٹی.وی. تے تتلیاں دے اڈن والی مشہوری آ رہی ہے۔
میرا وی کھلے آسمان وچ اڈاری مارن نوں جی کردا۔ سکرین
تے اگلے دن دی جھاکی پیش ہے۔ انترا سکول جا رہی ہے۔
اوس دی ممی دروازے وچ کھڑی بائے کر رہی ہے۔ میں انترا
بارے سوچدی ہاں۔ کیہ اوہ سچ مچ کل سکول جائے گی؟ کیہ
اوسدی ممی دا سپنا پورا ہووےگا ؟ سوچاں وچ چینل بدلن لگی
ہاں۔ اشانت من ویرے دوآلے گھمن لگا ہے، ''ویرا وی اندرلی
شانتی لبھن لئی چینل بدلدا ہے....!''
گھمناں دی مائی کہندی ہوندی ہے، ''جو اندر نہیں اوہ باہر
کویں مِلے گا!''
میں ورانڈھے وچ پئی ماں ول ویکھیا، ''ویرے دے سپنیاں
توں ماں نوں ڈر لگدا ہے۔ پر میرے سپنے تاں ڈراؤنے نہیں!''
گیٹ کھڑکن دی آواز آئی ہے۔ میں ٹائم پیس ول ویکھیا۔
شام ہو گئی ہے۔ نوپر اندر آ رہی ہے۔ اوس دے ہتھ وچ مٹھیائی
والا ڈبہ ہے۔ چہرے تے مسکراہٹ۔ اوس نوں ویکھ ماں
منجے توں اٹھی ہے۔ اوسنے ماں نوں جپھی پا لئی ہے۔ میں
حیران ہاں۔ ایہی نوپر سویرے کنی نراش سی۔ ہن ایس نوں
کیہڑا الادین دا چراغ مل گیا جو انی خوش ہے۔
اوس نے ماں نوں چھڈ مینوں جپھی پا لئی ہے۔ موڈھیاں
توں پھڑ گول گول گھماؤندی بولی ہے، ''کرم کرم کرم...! مائی
ڈیئر فرینڈ....! بہت بہت مبارکاں...!''

_________
51

کٹے ہوئے والاں دی لٹ اوسدیاں اکھاں اتے ڈگ رہی ہے۔
میں لٹ نوں انگل نال پاسے کردیاں پچھیا، ''کی گل نوپر! اینی
خوشی کس گل دی منا رہی ایں!''
اوس نے متھے دے والاں نوں جھٹکا دیندے ہوئے کیہا،
''کرم....! مماں نے آنٹی نوں منا لیا۔ سمجھ تیرا کالج وچ داخلہ
ہو گیا۔ ہن آپاں اکٹھیاں کالج جایا کراں گیاں۔''
میری حیرانی نوں وشواش وچ بدلن لئی اوہ اپنی گل زور
دے کے سمجھا رہی ہے۔ ماں منجے تے بیٹھی نما نما مسکرا
رہی ہے۔ میں اوس ول ویکھیا۔ اوس دیاں اکھاں وچ ہنجو چھلک
آئے ہن۔
ماں سرسوتی دا پرویش میرے ساہمنے ہے۔ اوسنے ودیا
دی دیوی دے روپ وچ سر تے ہتھ رکھیا ہے۔ میری تمنا
پوری کیتی ہے۔ میں بھج کے اوس نوں جپھی پا لئی ہے۔ اسیں
خوشی وچ رون لگیاں ہاں۔ پر ویرا....؟ اک سوال نے ساڈے
دوہاں دے من وچ ڈر پیدا کر دتا ہے۔
ہنیرا ودھن لگا ہے۔ نوپر واپس گھر چلی گئی ہے۔ ماں
دربار صاحب توں چل رہیا کیرتن سن رہی ہے۔ اوس نے
دوویں ہتھ جوڑے ہن۔ کدیں کدیں گیٹ ول ویکھدی ہے۔ گیٹ
کھلیا ہے۔ ویرا موٹر سائیکل کھڑا کر ماں کول آ بیٹھا ہے۔ میں
اوس دے اکھڑ سبھاء توں ڈر رہی ہاں، ''کتے کوئی کلیش نہ
کھڑا کر دیوے....!''
میں چور نظراں نال ماں ول ویکھ رہی ہاں۔ اوہ اندرے
اندر اوس توں ڈر رہی ہے۔
''رندیپ پتر....! تیرے نال اک گل کرنی اے!'' ماں دی
آواز سن میں دروازے پچھے کھڑ گئی ہاں
''دس ماتا! کیہڑی صلاح کرنی ؟'' اوہ مسکراؤندا ہویا
ریموٹ دے بٹن دبن لگا ہے

_________
52

''پتر پنڈ دیاں ساریاں کڑیاں کالج جان لگ پئیاں....!'' ماں
گل پوری کیتے بنھاں چپ ہو گئی ہے
پھیر....!! کیہ گل ہو گئی ؟ کجھ واپر گیا کسے نال....؟''
ویرے نے انگہلی نال پچھیا ہے
''نہیں پتر....! میں سوچدیں اپنی کرم وی کالج جائے۔ دھی
دھیانی دیاں سدھراں اسیں کیوں ماریئے۔'' ماں نے گلا بھردیاں
آکھیا ہے
''ماں اوسدی پڑھائی دا ورودھ توں کردی ایں۔ میں کدے
نہیں کیہا کہ اوہ نہ پڑھے۔ ہاں تیرے تے کدے زور وی نہیں
پایا۔ مینوں اوہدے پڑھن تے کوئی اعتراز نہیں۔'' ویرے نے
رسوئی ول نگاہ ماردیاں کیہا ہے
میرے رکے ساہ دوبارہ چل پئے ہن۔ بھج کے دوہاں دے
گل جا لگی ہاں۔ گھمناں دی مائی دے بول کناں وچ گونجن لگے
ہن، ''جدوں من وچ کجھ کرن دی اچھا جنم لے لوے تاں
رکاوٹاں راہ نہیں روک سکدیاں۔''
ویرے نے میرے سر تے پیار نال ہتھ رکھدیاں کیہا،
''جاہ! نوپر نوں فون کرکے پچھ لے کویں جانا کالج۔''
روٹی کھا کے ویرا تے ماں ٹی.وی. اگے بیٹھ گئے ہن۔
میں نوپر نوں ساری گل دسی ہے۔ اوہ میرے کالج جان بارے
سن کے خوش ہے۔ میں الماری کھول کے سوٹ ویکھن لگی
ہاں۔ خوشی سنبھالنی اوکھی ہو گئی ہے۔ سپنیاں نوں رستہ مل
گیا ہے۔ میں ماں دا سہارا بنن وچ ضرور کامیاب ہووانگی۔
کالج جان دی تیاری کر منجے تے پے گئی ہاں۔ نیند
اکھاں توں کوہاں دور ہے۔ اکھاں اگے کالج گھم رہیا ہے۔ منجے
تے پاسے ماردی نوں ویکھ ماں نے آواز دتی ہے، ''کرم.....!
پتر سوں جا ہن۔ سویرے چھیتی اٹھنا۔ تیار ہو کے کالج جانا۔''

_________
53

میں اوسدی آواز سن حیران ہوئی سوچدی ہاں، ''ماں من
دیاں جاندی ہے۔ میری اچھا نے ایس اندر کھچ پائی تے میری
پڑھائی لئی من گئی۔''
میں ماں تے ویرے دے پیار بارے سوچدیاں اکھاں بند کر
لئیاں ہن۔ پوری رات جاگو میٹی وچ لنگھی ہے۔ ماں سویرے
اٹھکے دیگ تیار کرن لگی ہے۔ میں تیار ہو رہی ہاں۔
گردوارے جا کے پہلاں ارداس کراؤنی ہے۔ ماں نے پیر گیٹ
توں باہر رکھیا۔ کالی بلی دوڑدی ہوئی اوس دے اگوں لنگھ
گئی۔ اوہ مینوں باہر نکلن توں روکدی بولی ہے، ''پتر! چنگا
شگن نہیں ہویا۔ توں اج کالج نہ جا....!''
اوس دی چنتا ویکھ میں ہسدی ہوئی باہر نکلی ہاں، ''ماں
جدوں کجھ کرنا ہووے۔ ادوں بلیاں دے رستہ کٹن نال کجھ نہیں
وگڑدا۔ بندہ تاں پہاڑ کٹ کے اگے لنگھ جاندا۔''
اوس دا ڈر دور کردیاں میں اگے تر پئی ہاں۔ گردوارے
متھا ٹیک کے نوپر تے سہیلیاں نال کالج جان لئی بس چڑھ گئی
ہاں۔ میں اپنے سپنیاں دے مندر وچ پہنچ گئی ہاں۔ رنگ برنگے
کپڑیاں وچ گھمدیاں کڑیاں تتلیاں لگ رہیاں ہن۔ سبھ دے اپنے
اپنے کھنبھ ہن۔ جنی مرضی انی اچی اڈاری مارن۔ جتھے
مرضی اڈن جاں بیٹھن۔
''پر میں ایہناں کھنبھاں نال بہت اچا تے دور تک اڈنا
ہے.......!'' کڑیاں ولوں دھیان ہٹا میں ڈاکٹر منجیت بارے سوچ
کے یاداں دے پرچھانوے وچوں باہر نکلی ہاں۔
باب 8

اوکھے ہون جاں سوکھے۔ دن لنگھ جاندے ہن۔ پر ویرے
دی بھٹکن۔ ماں دی تڑف۔ میرے لئی اسیہہ ہے۔ ویرے دیاں
اکھاں وچ ودھ رہیا غصہ۔ ماں دیاں خالی اکھاں گہری جھیل بن
گئیاں ہن۔ ایہناں وچ کنے راز، درد تے ادھوریاں آساں ڈبیاں
ہن۔ ادھواٹے سفر دا درد اکھاں وچ تیردا دسدا۔

_________
54

سوچاں 'چ ڈبی ماں ول ویکھن لگی ہاں۔ اوہ الماری وچ
پئیاں کتاباں نوں چنی دے پلے نال صاف کر رہی ہے۔ کتاباں
نوں چن چن کے رکھ رہی ہے۔ اوس نے اک نظر آلے دوآلے
گھمائی۔ الماری وچوں البم کڈھ کے کرسی تے بیٹھ گئی ہے۔
میں سون دا ناٹک کردی ہوئی ویکھ رہی ہاں۔ فوٹو ویکھدیاں
اوسدے چہرے تے خوشی تے غم دے رلویں ملویں بھاو ابھر
رہے ہن۔ اوسنے البم وچوں اک فوٹو کڈھ کے ہتھ وچ پھڑی
ہے۔ فوٹو وچ ماں تے پاپا اکٹھے بیٹھے ہن۔ اوس دیاں اکھاں
وچوں پانی دیاں بونداں فوٹو اتے ڈگیاں ہن۔ شاید فوٹو وچوں پاپا
دا غائب ہو جانا دسن لگا ہے۔
میں ہور نہیں ویکھ سکدی۔ اوس ول پٹھ کر پے گئی ہاں۔
مینوں منجے تے ماں دا بیٹھنا محسوس ہویا ہے۔ اوہ میرے
نال پے گئی ہے۔ مینوں گھمناں دی مائی دیاں گلاں یاد آؤن
لگیاں ہن۔ میں اوس نوں پچھیا، ''میری ماں دکھی کیوں رہندی
ہے ؟'
''دیکھ بھائی بیبا! جے اﷲ بھگوان نے دکھ تے چنتاواں
دتیاں ہن تاں آرام لئی نیند تے آساں وی دتیاں نیں۔ اوس دیاں
ادھوریاں آساں تسیں ہی پوریاں کرنیاں نیں۔'' کہہ کے اوسنے
میرے سر تے ہتھ رکھ دتا۔
مینوں گھمناں دی مائی وچ رب دسدا ہے۔ جس کول بیٹھ
کے گلاں کردیاں ساہاں وچ ٹھہرائ آ جاوے اوہی رب روپ
ہوندا۔ سوچدی نے ماں ول پاسہ پرتیا ہے۔
''ماں تینوں کیہو جہے سپنے آؤندے نے.....!'' میں اوسدے
چہرے ول ویکھن لگی ہاں
اوس نے ہوکا لیندیاں کیہا، ''کوئی دن سن جد میں وی
سپنے ویکھدی سی۔ جاگدیاں اکھاں نال سپنے ویکھ لیندی سی۔
ہن تاں نیند لئی دعاواں منگدیاں رات لنگھ جاندی۔ انیندیاں اکھاں

_________
55

سپنے نہیں ویکھدیاں۔ ترسدیاں رہندیاں کتے نیند آ جے.....!
کوئی سپنا ہی آ جے....!''
اوسنے بانہہ چک کے سر تے رکھ لئی ہے۔ میرے ول
پاسہ پرت بولی ہے، ''تڑفدی آتماں دے کاہدے سپنے...! میری
تاں زندگی ہی انیندی اکھ دا سپنا اے.....!''
''ماں فکر نہ کر.....! تیرے سپنے میرے سپنے نیں۔'' میں
کہن لئی مُونہہ کھولیا پر آواز گلے وچ اٹک گئی ہے
بناں بولے اوس نوں جپھی پا کے سوں گئی ہاں۔.....دور
دور تک پھیلیا سمندر۔ چارے پاسے شانت واتاورن۔ بیڑی وچ
بیٹھی عورت۔ بیڑی سمندر دے وچکار ہے۔ سمندر وچ ہل چل
ہون لگی ہے۔ وڈا بھنور اٹھ رہیا ہے۔ بیڑی گول چکر وچ گھمن
لگی ہے۔ شانت سمندر وچ اٹھیا بھنور اوس نوں اپنے اندر کھچ
رہیا ہے۔ ہولی ہولی سارا سمندر اچیاں لہراں نال اچھلن لگا ہے۔
بدلاں دی گڑگڑاہٹ نال بجلی لشکی ہے۔ عورت ڈونگھے پانی
وچ الوپ ہو رہی ہے۔
میرا ساہ گھٹ رہیا ہے۔ بچن لئی ہتھ پیر مار رہی ہاں۔
مُونہہ وچوں آواز نہیں نکل رہی۔ میریاں چیکاں سن ماں نے ہلا
کے جگایا ہے، ''کرم....کرم....! کیہ گل کڑیئے....! کوئی
ڈراؤنا سپنا ویکھ لیا۔''
میں حیران ہوئی اوس ول ویکھ رہی ہاں۔ سمندر وچ ڈب
رہے چہرے دی پچھان کر رہی ہاں۔ میریاں نظراں ویرے نوں
لبھن لگیاں ہن۔ اندرلے ڈر تے قابو پاؤندیاں ماں نوں پچھیا
ہے، ''ماں ویرا کتھے ہے.....؟''
''اوہ تاں کالج گیا۔'' ماں نے جواب دیندیاں کیہا ہے
کالج دے ناں نے بچپن دیاں یاداں تازہ کر دتیاں ہن۔ ویرے
نوں پڑھنا پسند نہیں سی۔ پر اڈنا سانوں دوہاں نوں بہت چنگا
لگدا۔ ماں نے اوس نوں پڑھاؤن لئی موٹر سائیکل دا سپنا وکھا

_________
56

دتا۔ ایہی اڈن دا سپنا اوس نوں بی.اے. کرا رہیا ہے تے مینوں
ایل.ایل.بی۔
''کرم!'' ماں دی آواز سن میں گردن چک کے ویکھیا ہے
''چل پیٹی وچوں کوئی سوٹ کڈھ کے ویکھ لے۔ دو تن
چھٹیاں نے تینوں۔ مل کے سلائی کر لواں گے۔ روز کالج پا
کے جانا ہوندا۔'' اوہ کہہ کے سٹور ول تر پئی ہے
اوسدے مونہوں سوٹاں دی گل سن میں چھال مار کے اٹھی
ہاں۔ اوس نے پیٹی کھولی ہے۔ میں ڈھکن پھڑیا۔ اوس نے سوٹ
باہر کڈھے ہن۔ سوٹاں وچوں اک پوٹلی ہیٹھاں ڈگی ہے۔ ماں نے
اوس ول دھیان نہیں دتا۔ میں چک کے پاسے رکھ دتی ہے۔ ماں
نے پیٹی بند کر دتی ہے۔
مینوں نواں سوٹ سین دا چاء ہے۔ ماں میرے کول بیٹھی
ہے۔ اسمان وچ ہوئی بدلوائی ویکھ بولی ہے، ''ایہہ رب ذمہ
داراں دی کدے نہیں سندا۔ جدوں کنکاں پکن تے آؤندیاں۔ بدل
چڑھ کے آ جاندا۔''
اوہ بدلاں دی گڑگڑاہٹ سن کے بولی ہے، ''کرم! رات
مینوں بڑا ڈراؤنا سپنا آیا۔ جویں سنگھنا جنگل ہووے۔ دور دور
تک نہ بندہ، نہ بندے دی جات۔ تیہ نال گلا سک گیا۔ کتے پانی
دا ناں نشان نہیں۔ پچھے مڑ کے ویکھیا۔ وڈے وڈے کالے
ڈراؤنے بھوت۔ میں ڈر کے تیز تیز بھجی۔ اڑھک اڑھک کے
ڈگدی۔ پھر اٹھ کے بھجدی۔ ڈر نال برا حال۔ کیہ کراں ؟ گھر
کویں جاواں۔ بچے مینوں اڈیکدے ہونے۔''
باہر زور دی بجلی لشکی ہے۔ ماں دے ڈر نوں ویکھ میں
حونصلہ دیندی بولی ہاں، ''او.....ہ....ہو...! ماں.....! ایویں نہ
گھبرایا کر۔ سپنے سارے دن دیاں چنتاواں ہندے نیں۔''
میں گل کردی چپ ہو گئی ہاں۔ مینوں ویرے اندر سلگدی
بدلے دی اگ محسوس ہون لگی ہے۔ اوہ جو وی کرنا چاہوندا۔
اوسدا طریقہ غلط ہووےگا۔ اسیں دوویں جاندیاں ہاں۔ پر کیہ

_________
57

کریئے....؟ میں اوسدے بھوکھ بارے سوچن لگی ہاں۔ موبائیل
تے رنگ سن کے فون چکیا ہے۔ نوپر گھبرائی ہوئی بول رہی
ہے۔ میں ماں توں دور ہو کے گل سنن لئی اٹھی ہاں۔ ساہمنے
نصیبو مینہہ وچ بھجدی واہو داہی ماں ول بھجی آؤندی ہے،
''سردارنیئے....! منڈے نوں قابو کر۔ سویرے ذیلداراں دا منڈا
جان بجھ کے کھنگھورا مار کے بولیا آئے وڈے سردار۔ سُن
کے چھوٹے سردار نوں غصہ چڑھ گیا۔ اوہنے موٹر سائیکل
وچوں کرچ کڈھ لئی۔ اوہ تاں بھلا ہووے، کولوں لبانیاں دی
جیپ لنگھ رہی سی۔ اوہناں نے وچ پے کے لڑائی روک دتی۔''
ماں دے چہرے دے بدلدے رنگ ویکھ میں سمجھ گئی۔
نصیبو اوہی گل کر رہی ہے، جو نوپر دس رہی ہے۔ میں فون
رکھ ماں کول جا کھڑی ہاں۔
''سردارنیئے.....! دودھ تے پت بڑے سنبھال کے رکھنے
پیندے نیں۔ بھیڑیاں نظراں دوہاں نوں ماڑیاں.....! دوویں ہی
قیمتی پونجی ہندے....! منڈا تاں مورکھ آ۔ کملا....! توں نہ کوئی
گل سنی جواک دی۔ اک تاں پت سردارنیئے.....! مساں دتا رب
نے....۔ سردار توں بعد ہن گھر دا بالی وارث ایہی اے....۔''
اسیں چپ چاپ نصیبو دی نصیحت سن رہیاں ہاں
اوہ ورھدے مینہہ وچ واپس چلی گئی ہے۔ ماں بجھے من
نال منجے تے پے گئی ہے۔ میں مشین پاسے کر دتی۔ کپڑے
لپیٹ کے رکھ دتے۔ کپڑے رکھدیاں دھیان پیٹی 'چوں ڈگی
پوٹلی ول چلا گیا۔ میں ماں ول ویکھیا۔ اوہ گٹکا پھڑ کے پاٹھ
کرن لگی ہے۔ میں اندر جا کے پوٹلی کڈھی ہے۔ اوس نوں
کھول کے ویکھن لگی ہاں۔ اوس وچ دو چٹھیاں ہن۔ اہناں نوں
ویکھ کے میرے اندر دوڑدا خون جمن لگا ہے......۔

_________
58
باب 9

دو چٹھیاں وچوں اک چٹھی ماں نے اپنی سہیلی نوں ہوسٹل
وچ لکھی ہے۔ ایہہ سمیں دے حالاتاں کارن ڈاکخانے نہ پہنچ
سکی۔ اوس نے اپنے کول رکھ لئی ہووے گی۔ ایہناں چٹھیاں
وچ اوسدے اجیہے درد چھپے ہن جیہناں نوں یاد کرنا بہت
اوکھا ہے۔ اسے کرکے ڈونگھیاں لکا دتیاں تاں کہ ایہناں درداں
توں دور رہِ سکے۔
پنڈوری
27/6/1984
پیاری سہیلی منجیت،
ست سری اکال۔
راضی خوشی اپرنت سماچار ایہہ ہے کہ تہانوں پتہ ہے کہ
بھین سکھ دا ویاہ 9 جون دا تہہ ہو چکا سی۔ سبھ تیاریاں ہو
گئیاں۔ پنج جون نوں آکھنڈ پاٹھ رکھیا۔ ست طریق نوں بھوگ پے
گئے۔ اسیں بہت خوش سی۔ بھین نوں مائیے پایا گیا۔ کڑیاں
خوشی خوشی اوس دے ہتھاں تے مہندی لا رہیاں سن۔ گھر
دے اندر باہر ٹینٹ لگ رہے سن۔ گھر وچ مٹھیائیاں دی خوشبو
کھلری ہوئی سی۔ سبھ نویں کپڑے پا کے گھم رہے سن۔
بھین دیاں باہواں سوہنے لال چوڑے اتے کلیریاں نال سج
گئیاں۔ اوس دے سپنے اکھاں وچوں ڈلھ ڈلھ پیندے سن۔ پر
سویر ہوندیاں ہی ساڈیاں خوشیاں ڈگ مگاؤن لگیاں۔ جدوں کجھ
سیانے بندیاں نوں آپس وچ گھسر مسر کردیاں سنیا۔ برات
دوروں آؤنی سی۔ پنجاب وچ کرفیو لگ چکا سی۔ ہر پاسے جان
دا خطرہ۔ حلوائی تے لاگی سوچاں وچ سن۔ پتہ نہیں برات
کدوں، کنی تے کویں پہنچے گی۔ تیاریاں کس حساب نال کیتیاں
جان۔

_________
59

ہولی ہولی سبھ دے چہرے اتردے گئے۔ بھین وار وار
مہندی والے ہتھاں نوں ویکھدی، پھر دروازے تے نظر ٹکاء
لیندی۔ سچیں پچھے تاں اوہ مونہوں کجھ نہیں بولدی سی۔ پر
اوس دی بند زبان بہت کجھ کہہ رہی سی۔ شام تک اڈیکدے
رہے۔ اخیر سبھ مہمان اپنے گھراں نوں مڑن لگے۔ اسیں ہر دن
برات نوں اڈیکدے۔ بھین دے سپنے ہر روز ٹٹدے۔ آخر اٹھ دناں
بعد برات تردی ہوئی پہنچی۔ بھین دے ہتھاں دی مدھم ہوئی
مہندی، باہواں دا چوڑا سبھ خوشی وچ مہکن لگے۔ بہت ساریاں
کھجل کھاریاں توں بعد اوہ اپنے سوہرے گھر پہنچ ہی گئی۔
میں تینوں ایہہ چٹھی ایس لئی لکھ رہی ہاں کہ تسیں کوئی
شکوہ نہ رکھنا کہ تہانوں ویاہ وچ نہیں سدیا۔ اوس سمیں حالات
اجیہے سن کہ کسے دے وس نہیں سی۔ ایہہ گھٹناواں پتہ نہیں
کنے کو گھراں وچ واپریاں ہون گیاں۔ جلدی ملن دی آس وچ۔
تیری سہیلی،
جس۔
چٹھی پڑھ میں کالھی نال ماں ول تر پئی ہاں۔ پر بنھاں
بولے واپس بیڈ تے آ بیٹھی ہاں۔ اکھاں اگے ساری گھٹنا گھم
گئی ہے۔ ماسی نوں پھر کیہڑا سکھ ملیا۔ قہر دے بدل اجے سر
تے منڈرا رہے سن۔ اوسدے پورے پریوار نال اک ہور
تراسدی واپری۔ جھوٹھے مقابلے وچ پورا پریوار ختم کر دتا
گیا۔ ماسی بارے سوچدیاں مینوں ماما یاد آ گیا۔ جس نوں اسیں
کدے نہیں ویکھیا۔ مامے دی عمر 11 12 سال دی سی۔ اوہ
گھر توں باہر کھیڈن گیا۔ پر گھر اوسدی لاش آئی۔ نانا جی دے
چچیرے بھراواں نے اوس نوں زہر کھوا دتی۔ اوہناں نے
دھوکھے نال زمین اپنے ناں کروا لئی سی۔ پھر اوہناں نوں بے
وارث کرکے باقی زمین تے اکھ دھر لئی۔ نانا جی نے باقی
پریوار دی سرکھیا لئی کسے نال دشمنی لین دا حوصلہ نہ کیتا۔

_________
60

بیتیاں گھٹناواں نے من اداس کر دتا ہے۔ دوسری چٹھی
پڑھن دی ہمت نہیں ہے۔ میں بیڈ دی ڈھوء توں ماں تے پاپا دی
فوٹو چک کے ویکھن لگی ہاں۔ فوٹو وچوں اوہ غائب ہو گئے
ہن۔ ماں دی فوٹو پوری کرن لئی پاپا نوں لبھ رہی ہاں۔ پر اوہ
دور جا رہے ہن۔ میں ویرے دی فوٹو رکھ کے فوٹو پوری کرن
لگی ہاں۔ اوس نے اپنی فوٹو کھوہ لئی ہے۔ میریاں پھٹیاں اکھاں
اکلی بیٹھی ماں ول تک رہیاں ہن۔ اوسدیاں اکھاں وچلی رڑک
مینوں پست کر رہی ہے۔
ہارن دی آواز سن میں فوٹو رکھ کے ویکھیا۔ ویرا واپس آیا
ہے۔ ماں بنھاں کجھ بولے رسوئی وچ کم کرن لگی ہے۔ میں
فون تے آیا نوپر دا میسیج پڑھن لگی ہاں سپنے اوہ نہیں ہندے
جو نیند وچ دیکھے جان۔ سپنے اوہ ہن جو تہاڈی نیند اڈا دین۔
ماں دی آواز سن کے فون رکھ دتا ہے۔ رسوئی وچ اوس
کول جا کھڑی ہاں۔ اوہ بنھاں ویکھے بولی ہے، ''اج پھر دودھ
ابل گیا۔''
اوہ دکھی ہوندی گیس دے دوآلے پھیلیا دودھ صاف کرن
لگی ہے۔ میں دوہاں دے انترمن دی لڑائی نال گلاں کرن لگی
ہاں۔ اوہ ویرے نال ناراض ہے۔ ویرے دیاں بھاوناواں پرکھیاں
نال جڑیاں ہن۔ اوسدا من اوہناں دیاں نشانیاں رلدیاں ویکھ دکھی
ہوندا ہے۔ ایہی دکھ اوسدے اندر غصے دا بھامبڑ بن بلدا ہے
ساہمنے کھڑی ماں دی خاموشی ویکھ دل وچ رگ بھریا
ہے۔ میں اوس نوں جپھی پا لئی ہے۔ اوہ سوچاں وچوں باہر نکل
بولی ہے، ''کرم تیری دادی دے رشتے داراں وچ اک ماں بڑی
دکھ بھری موت مری سی۔ اوہ اپنے پتر نوں غلط راہاں تے
جاندا ویکھدی رہی۔ پر کجھ نہ کر سکی۔''
کہہ کے اوہ چپ ہو گئی ہے۔ میریاں اکھاں ساہمنے اوہ
'خاموش ماں' دی چٹھی گھمن لگی ہے۔ میں بنھاں بولے اوسدی
گل سنن لئی کھڑی ہاں۔

_________
61

''کرم......! کیوں نہ رندیپ نوں باہرلے ملکھ بھیج دیئیے۔
بتھیری دُنیا جا رہی اے۔'' کہہ کے اوہ سوچاں دے اتھاہ ساگر
وچ ڈبکیاں لاؤن لگی ہے
میں حیرانی نال اوس ول ویکھیا ہے۔ اوس دی گل نے
میرے اندر اتھل پتھل پیدا کر دتی ہے۔ اوسدے سوالاں دے
جواب اوسدے اندر پئے ہن۔ اوہ ویرے اندرلی کڑتن جاندی ہے۔
ویرے اندر بچپن توں ذیلداراں پرتی اگ بھڑک رہی ہے۔ اوہ
اوس نوں کسے ماڑی گھٹناں توں بچاؤنا چاہوندی ہے۔ ویرے
دی ناراضگی پاپا نال وی ہے۔ پاپا نے گھریلو لوڑاں اتے ذمہ
واریاں نبھاؤن لئی زمین نوں سہارا بنا لیا۔ زمین ذیلداراں کول
گہنے رکھ دتی۔ ہولی ہولی زمین دا کافی حصہ ذیلداراں دے
قبضے وچ ہو گیا۔ پھر اہناں دے کہن تے شراب دے ٹھیکیاں
وچ حصہ پا لیا۔ پر اتھے وی پاپا دی کم پرتی ورتی انگہلی
دھوکھا دے گئی۔ ٹھیکیاں وچ پائے حصے نے زمین دا وڈا
حصہ ذیلداراں دی ملکیت بنا دتا۔
جدوں ویرا زمین اتے کسے ہور دی ملکیت ویکھدا ہے۔
اوس اندر بدلے دی اگ بل اٹھدی ہے۔ ماں نوں اندسدا خطرہ
دسدا ہے۔ اوہ من ہی من اوس نوں کسے انہونی توں بچاؤن دیاں
ویونتا گھڑ رہی ہے۔ ویرا چھت تے کھڑ زمین ول ویکھدا
رہندا ہے۔ پنڈ دی نیانئی توں دوسرے پنڈ دی حد تک پہنچی
زمین۔ زمین دوآلے لگے سفیدیاں دی قطار۔ دادا جی جس زمین
دی نشان دیہی سفیدیاں ول اشارہ کرکے کردے۔ اج اتھے ٹانویں
ٹانویں رکھ وکھائی دیندے ہن۔ زمین اتے ذیلداراں دی کوٹھی
دی نیہہ ویرے دے بھوکھ دیاں نیہاں ہلا رہی ہے۔ ریتا بجری
دے ٹرک دھرتی نوں لتاڑدے لنگھدے ہن۔ اوس نوں سارا بھار
اپنی ہک تے محسوس ہوندا ہے۔
اوس دی حالت سمجھ میں ماں دی گل نال سہمت ہو گئی
ہاں۔ ساری رات سوچاں وچ لنگھی ہے۔ ویرے نال گل کرن

_________
62

دیاں ویونتاں گھڑھدیاں۔ سویرے اٹھدیاں ماں نے مینوں رسوئی
وچوں آواز ماری ہے، ''میں نوپر دی ممی نال شہر جانا۔ توں
رندیپ نال اجے گل نہ کریں۔''
ماں نوں اڈیکدیاں دوپہر ہو گئی ہے۔ شہروں آ کے اوسنے
دسنا شروع کیتا ہے، ''میں نوپر دی ممیں نال پنڈت کول گئی
سی۔ اوہ کہندا دیپ دے بھاگاں 'چ بہت سکھ ہے۔ اوسدی محنت
نال زمین واپس مل جاوے گی۔ اوہدی قسمت وچ زہاز دا سفر
لکھیا....۔''
اوس دیاں گلاں سندیاں میں سوچ رہی ہاں۔ ایہہ پنڈت، ملاں
ملانے کجھ نہیں کر سکدے۔ من وچ اچھا ہے تاں کجھ وی ہو
سکدا ہے۔ پر میں ماں دا وشواش نہیں توڑ سکدی۔ 'اچھا' کہہ
کے گل ختم کر دتی ہے۔
اوہ تھکی ہون کرکے آرام کرن لگی ہے۔ پر اوس نوں
اندرلا یدھ منجے تے نہیں پین دے رہیا۔ اوہ میرے کولوں
کسے صلاح دی آس نال بولی ہے، ''پتر! نوپر دی ممی کہندی
پہلاں سارا خرچہ گھروں کرنا پینا۔ پھر تاں اوہ آپ کماؤن لگ
جاوے گا....۔''
میرے کول ایس چنتا دا کوئی جواب نہیں۔ اسیں ڈونگھے
خیالاں وچ غوطے کھان لگیاں۔ گیٹ دے کھڑاک نال مُونہہ
چک باہر ویکھیا۔ نصیبو اندر آ رہی ہے۔ مینوں اوسدیاں گلاں
پسند نہیں۔ اٹھ کے رسوئی وچ آ گئی ہاں۔
''سردارنیئے.....! اک منڈے دی دس پیندی۔ باہروں آیا اے۔
کڑی دا رشتہ کر دے۔ سروں بھار اترے، ساری عمر دا۔'' اوہ
ماں دے نیڑے ہو گلاں کر رہی ہے
''پر نصیبو عینی چھیتی پیسے دا پربندھ کرنا کیہڑا
سوکھا....!'' ماں نے مجبوری دسدیاں کیہا ہے
''چھڈ سردارنیئے.....! پیسے دی گل نہ کر۔ پیسہ تاں آپے
جڑ جاندا۔ کوئی نہ....۔ اک کلا دھی دے نہ لا تا سمجھیں.....!''

_________
63

اوسنے بڑی لاپرواہی نال ماں نوں کلا ویچن دی صلاح دے
دتی ہے
شام نوں چھت تے کھڑ کے ماں پیلی ول ویکھن لگی
ہے، ''پھلاں دا باغ، پھلاں دی کھیتی.....! دار جی دا کشمیر
ویکھدیاں ہی ویران ہو گیا.....۔''
اوس نوں اپنے آپ نال گلاں کردیاں ویکھ میں چھت تے
گئی ہاں۔ باہوں پھڑ ہیٹھاں اتار لیائی ہاں۔ اوس کول وی ویرے
نوں باہر بھیجن دا رستہ زمین ہی ہے۔
''سیانے کہندے سیانپ نال نہ ورتو تاں کھوہ وی خالی ہو
جاندے نیں۔ جٹ نے اک وار زمین نوں ہتھ پا لیا۔ سمجھو واڈھا
لگ گیا۔'' اوہ دکھی ہو کے بول رہی ہے
''ماں مینوں پتہ ہتھوں نکلیا سماں تینوں کنا تنگ کردا۔ پر
چنگی سوچ نال سوچو تاں زمین جائیداد اوکھے ویلے کم آؤن
والے سند ہندے۔ کجھ غلطیاں دے ہرزانے بھگتنے پے جاندے
نیں۔ پر ویرے دا سپنا تیرے سپنیاں دی پورتی ہو سکدا۔'' مے
ماں نوں نراشا وچوں باہر کڈھن لئی کیہا ہے
''پر کرم...! رندیپ نے زمین گہنے رکھن دی گل کدے
نہیں سننی۔ الٹا کلیش کھڑا ہو جانا۔'' اوسدی اگلی چنتا نے مینوں
وی ڈرا دتا ہے
''ماں توں فکر نہ کر.....! رب تے بھروسہ رکھ۔ میں گل
کراں گی ویرے نال۔'' میں وشواش نال اوس دا ساتھ دین بارے
سوچدی ہوئی بولی ہاں
اوس دیاں اکھاں وچ پانی بھر آیا ہے۔ اوسنے اپنا ہتھ میرے
سر تے رکھ دتا ہے۔

_________
64
باب 10

مینوں اپنے سر اپر کوئی بھار محسوس ہو رہیا ہے۔
بیابان جنگل۔ موت ورگی چپ۔ پتہ نہیں ہلدا۔ پشو پنچھی ڈر
کے چھپ گئے ہن۔ درخت نالوں وڈا چمگدڑ ساہمنے کھڑا ہے۔
میں ڈر کے بت بنی کھڑی ہاں۔ بچن دا کوئی حیلہ نہیں۔ کوئی
وی حرکت اوس نوں اکساؤندی ہے۔ میرے ول ویکھ کھنبھاں
نوں پھڑ پھڑاؤندا ہے۔ ڈر نال دھڑکن تیز ہو گئی ہے۔
پھڑ.....پھڑ.....پھڑ.....! کھنبھاں دی زوردار آواز نال میری
اکھ کھل گئی ہے۔
''اک ہور نقصان.....۔ پہلے کم پورے نہیں ہندے۔ اتووں
ہور سر چڑھ آؤندے۔ آپ تاں ذمہ واریاں توں ویلھے ہو.....۔''
ماں نے گل ادھوری چھڈ دتی ہے۔
اوہ ان پچھاتے دکھ توں ڈر رہی ہے۔ اوس دے غصے دا
کارن کولر ہے۔ کولر دے پیچ ڈھلے ہون کرکے فر نکل گئے
ہن۔ سپنے وچلی آواز چمگدڑ دی نہیں کولر دی سی۔ ماں نے
بھج کے بند کیتا۔ میرا دھیان اوس دی ادھوری گل دوآلے گھمن
لگا ہے۔ سارے دکھاں دا کارن پاپا دی کمی ہے۔ اوہ ہوندے تاں
اوہ وی بے فکر ہوندی۔ ذمہ واری دی تھاں حکم کردی۔ اسیں
عام بچیاں وانگ وڈے ہندے۔ اک بندے دی غیر حاضری گھر،
رشتیاں اتے جیون اتے کیہ اثر کردی ہے۔ ایہہ تاں ماں ہی
جاندی ہے۔ اوسدے من دے خیال ڈونگھی پیڑ بن رہے ہن۔ میں
اٹھ کے بیڈ دی ڈھوء وچوں پوٹلی کڈھ لئی ہے۔ پاپا دی ماں دے
ناں لکھی آخری چٹھی پڑھن لگی ہاں
کنڈیالی
11/11/2005
......جس،

_________
65

ایس خالی تھاں نوں بھر کے میں تینوں کسے بھرم
بھلیکھے وچ نہیں رکھ سکدا۔ کیونکہ تیرے ناں نال میں کدے
کسے سانجھ نوں جوڑیا ہی نہیں۔ اک دنیاوی رشتہ نبھاء دتا۔
بس ایس دیاں دو نشانیاں ساڈی سانجھ دا پھل ہن۔ ساڈی دوہاں
دی تراسدی ساڈے ادھورے سپنے ہن۔ میرا سپنا میری روح دا
ساتھی مینوں ملیا۔ پر سماج دیاں ورجنتاواں نے ساڈے اک ہون
دی کدے حامی نہ بھری۔ میرے وانگ تیرے وی کجھ سپنے
ہون گے۔ ایہہ تاں سنبھاوی گل ہے۔ اک پڑائ سبھ دے جیون
وچ آؤندا ہے۔ جدوں من وچ اک ساتھی دا اکش اگھڑدا ہے۔ سبھ
نوں اوہ ساتھی مل جاوے ایہہ ناممکن ہی نہیں نہ ممکن وی
ہے۔
میرا دوجا سپنا فلمیں جگت وچ جا کے قسمت ازماؤنا سی۔
اتھے وی رشتیاں دے موہ نے روک لیا۔ ایس موہ نے میرے
سپنیا تے روک لا دتی۔ روک لگے سپنے ادھورے ہندے ہن۔
ایہناں ادھورے سپنیاں دے بوجھ نے میرے تے قبضہ کر لیا۔
اوس ادھورےپن وچ سماج نے تینوں میرے جیون دا حصہ بنا
دتا۔ جو خود ادھورا کسے ہور نوں پورا کویں کر سکدا ہے۔
اسے لئی میں تیریاں سدھراں تے کدے پورا نہیں اتر سکیا۔
ایہہ نہیں کہ میں تیریاں سدھراں نوں سمجھدا نہیں سی۔ سمجھ
کے انجان بنے رہن دا بوجھ مینوں دن ب دن ہنیرے ول لجاندا
رہیا۔
اج میں ایس آس نال اپنے ادھورے سپنیاں نوں نال لے کے
باہر نکل رہیا ہاں کہ شاید کسے ہور دُنیا وچ میرے سپنیاں نوں
پناہ مل جاوے۔ مینوں لبھن دی کوشش نہ کرنا۔ ناکامیاں ہی پلے
پین گیاں۔ کیونکہ جس دُنیا وچ میں جا رہیا ہاں۔ اتھوں کوئی
واپس نہیں مڑدا۔

اک ادھورا آدمی،
امر۔

_________
66

چٹھی پڑھدیاں ہنجوآں دی جھڑی لگ گئی ہے۔ ساریاں
گھٹناواں اکھاں اگے گھمن لگیاں ہن۔ پاپا سپنیاں نوں مار کے
کلیش توں بھجن لئی رات دے ہنیرے وچ گھروں باہر نکلے تے
پھر کدے واپس نہ آئے۔ اک ان پچھاتی لاش نہر دی جھال
وچوں ملی۔ ماں نے اوس نوں اپنا سندھور سمجھ کے ساریاں
رسماں پوریاں کر دتیاں۔ کدے نہ مکن والا سلھ پلے بنھ لیا۔
پاپا نے تاں نموشی نہ سہاردیاں آتم ہتیا کر لئی۔ پر ایس دا
خمیازہ ماں نوں بھگتنا پیا۔ روزانہ پولیس دی پچھ گچھ۔ تھانیاں
دے چکر۔ زمین دا جھگڑا۔ ماں نوں نہیں پتہ ذیلداراں نوں کنی
زمین دتی تے کنی تے اوہناں قبضہ کر لیا۔ نانی مشکلاں وچ
اوسدا سہارا بندی۔ اسیں دوویں بھین بھرا کھیڈنا چھڈ من تے
بوجھ لے کے گھمن لگے۔ ایہی گھمنا مینوں گھمناں دی مائی
دی چوکھٹ تے لے گیا۔ میں اوس نال سارے دکھ سانجھے
کرن لگی۔ اوس دیاں گلاں میرا حوصلہ بن جاندیاں۔
''اج سارا حوصلہ اکٹھا کرکے ویرے نال گل کرنی ہے۔''
سوچ کے چٹھیاں ڈائری وچ رکھ دتیاں تے ویرے کول جا بیٹھی
ہاں
اوس نے ٹی.وی. نہیں لگایا۔ کجھ سوچ رہیا ہے۔ میں
بیٹھدیاں ہی گل چھیڑی ہے، ''ویرے توں کدیں سوچیا سپنے
پورے کرن لئی اڈان کتھوں بھرنی اے؟ ''
اوسنے حیرانی نال میرے ول ویکھیا ہے۔ پر بولیا نہیں۔
''توں میری اک گل من۔ شہر جا کے ایجنٹ توں پتہ کرکے
آ۔ باہرلے ملکھ جان دیاں کیہ شرطاں نیں۔ کیہ خرچہ اے۔ جے
تیرا کم بن جاوے۔ آپاں سکھی ہو جاواں گے۔'' کہہ کے اوسدی
رائے اڈیکن لگی ہاں
''کرم......! توں تاں میرے دل دی گل بجھ لئی۔ میں کئی
دناں توں اپنے دوست نال اسے بارے گل کر رہیا سی۔'' میری
گل سن اوہ خوش ہو گیا ہے

_________
67

''ویرے میں نہیں تیرے دل دی گل ماں نے بجھی اے۔ سچ
کہندے نے ماواں تاں ماواں ہی ہوندیاں۔'' ساڈیاں اکھاں وچ پانی
بھر آیا ہے
اوس نے اٹھ کے کول کھڑی ماں نوں جپھی پا لئی ہے۔
خوشی نال آپس وچ صلاحاں کرن لگے ہاں۔ نوپر دے پاپا نال
گل کرکے ماں تے ویرا شہر جان لئی تیار ہو گئے ہن۔ اوہناں
دے شہر جان توں بعد میں سپنیاں وچ گواچ گئی ہاں۔ مینوں
ماں، پاپا، دادا نانا خوش دسن لگے ہن۔ سبھ دی آتما شانت ہو
گئی ہے۔ دن چھپ رہیا ہے۔ ماں تے ویرا واپس آ گئے ہن۔
ایجنٹ نے بی.اے. دا رزلٹ اڈیکن لئی کیہا ہے۔ ویرے دے
دوست نے ماں نوں پوری مدد کرن دی تسلی دتی ہے۔
رات دا سماں ہے۔ میں تے ویرا ٹی.وی. اگے بیٹھے ہاں۔
اپنے اپنے خیالاں وچ گم ۔ اوسنے ٹی.وی. دی آواز بند کردیاں
آکھیا ہے، ''کرم توں بڑے عجیب سپنے دسدی ہوندی ایں۔ اج
کل مینوں وی عجیب جیہا سپنا آؤندا۔''
میں بنھاں بولے حیرانی نال ویکھیا۔ اوہ کتے دور گواچیا
سپنا سناؤن لگا ہے، ''جدوں میں سوندا آں۔ میری آتما دور اڈ
جاندی اے۔ سریر مٹی دی ڈھیری بنیا بیڈ تے پیا رہندا۔ آتما
نوں جدوجہد کرکے واپس بلاؤندا آں۔''
اوہ بے چین ہویا چپ ہو پھر دسن لگا ہے، ''کئی وار دادا
جی انگل پھڑ کے وٹاں تے جاندے نیں۔ ہتھ نال اشارے کردے
نیں۔ میں اوہناں دے اشارے سمجھ نہیں سکدا۔ اوہ مینوں اکلیاں
چھڈ الوپ ہو جاندے نیں۔ میں لبھدا رہِ جانے۔ پر اج میں بہت
ڈر گیا.....!''
''کی ہویا.......!'' اوس دی ادھوری گل نے مینوں ڈرا دتا
ہے۔
''میری آتما اڈاری مارن چلی گئی۔ پر اوہ واپس نہیں آئی۔
میرے سریر وچ کوئی حرکت نہیں ہوندی۔ باہری دُنیا مینوں

_________
68

آوازاں دے کے اٹھاؤندی ہے۔ مٹی بنیا سریر ہلدا نہیں۔ لوک
مریا سمجھ کے سنسکار کرن لگدے ہن۔ میری چجتنا اوہناں
نوں روکن دا بہت جتن کردی ہے۔ میں ہتھ پیر ہلاؤن دی
کوشش کرداں۔ زندہ ہون دا ثبوت دینا چاہنا۔ لکھ کوششاں نال
وی سریر نہیں ہلدا۔ میں آوازاں ماردا ہاں، مینوں نہ ساڑو۔ اگ
نہ لاؤ۔ کوئی آواز نہیں سندا۔ اوہ سریر نوں مردہ سمجھ کے اگ
لا دیندے ہن۔ جدوں آتما اڈاری لا کے واپس آؤندی ہے۔ اوس
نوں بسیرا کرن لئی سریر نہیں لبھدا۔ اوہ بناں سریر دے بھٹکدی
رہِ جاندی ہے۔'' گل دسدیاں ویرے دا چہرہ پیلا پے گیا ہے
میں اپنا ڈر لکا کے اوس نوں حوصلہ دیندیاں کیہا،
''ویرے! ماں دیاں دعاواں تیرے نال نیں۔ اوہ ہمیشہ تیری تے
تیری اڈان دی رکھیا کرن گیاں۔''
اوس نوں سمجھاؤندی رب اگے ارداس کرن لگی ہاں۔ اک
آس نے اوس اندر کنے سپنے جگا دتے ہن۔ دادا جی دی جائیداد
نوں واپس پاؤنا۔ ماں دیاں اچھاواں۔ اوس دا بدلہ۔ اوہ اڈن لئی
تیار ہے۔ پر کھنبھ مضبوط ہونے چاہیدے ہن۔ کمزور کھنبھ اڈن
توں پہلاں ہیٹھاں سٹ کے زخمی کر دیندے ہن۔ کئی پنچھی وی
ضدی ہندے نیں۔ کھنبھ نکلدیاں اڈن دی کوشش کرن لگ جاندے
ہن۔ اوہ کھنبھ پھیلاؤندے درختاں، کھمبھیاں تے تاراں وچ اڑدے
ہون گے۔ کدے پھٹڑ کدے لہو لہان ہندے ہون گے۔ پھر اٹھدے
ہون گے۔ اک دن اڈنا سکھ دور اسمان وچ اڈاریاں مارن لگ
جاندے ہن۔
میں ویرے دے سپنے دی بنتی بندیاں ماں دے چہرے ول
ویکھیا ہے۔ اوس دے چہرے تے پیسے نوں لے کے بنی چنتا
صاف وکھائی دے رہی ہے۔ اوس دی چنتا سچی ہے۔ میں خیال
نال ہی ڈر گئی ہاں۔
''زمین گہنے پاؤن لئی ویرے نوں کویں مناؤنا.....؟'' ایہہ
سوال دناں توں تیزی نال النگھ رہیا ہے۔

_________
69

_________
70
باب 11

شام توں پنڈ دے ٹرانسفارم وچوں چنگیاڑے نکل رہے ہن۔
ماں جلدی کم نبیڑ رہی ہے۔ اوس نوں ہنیرا ہون دا ڈر ہے۔
اوسدا ڈر پورا ہو گیا۔ ٹرانسفارم وچ دھماکہ ہویا۔ لائیٹ بند ہو
گئی ہے۔ چارے پاسے چپ پسر گئی۔ اسیں پین دی تیاری کرن
لگے ہاں۔ باہر ہنیرے وچ پھیلی چپ ساڈے اندر کھورو پا رہی
ہے۔ اسیں آپو اپنیاں سوچاں وچ غوطے کھا رہے ہاں۔
میں پیسے دے پربندھ دیاں ویونتاں گھڑ رہی ہاں۔ ویرے دا
غصے نال لال ہویا چہرہ اکھاں اگے گھم گیا ہے۔ میں گردن
چک کے ویکھیا۔ اوہ پاسے مار رہیا ہے۔ پھر ماں ول نظر گئی
ہے۔ اوس نال کیتا وعدہ یاد کرکے ہمت آ گئی ہے۔
بینکاں دے قرضے نے زمین دیاں فرداں لال کیتیاں پئیاں
ہن۔ اکھاں ساہمنے شاہنی دا چہرہ آیا ہے۔ میرا بچپن اوس دے
گھر کھیڈدیاں بیتیاں ہے۔ اوہ پیسے دی پیر ہے۔ پر ذیلداراں
وانگ بے ایمان نہیں ۔ اوہی ساڈا آسرا بن سکدی ہے۔
''ایہہ گل ویرے نال کویں کراں....؟'' دن چڑھن دی اڈیک
کردی سوچ رہی ہاں
نیڑلے پنڈوں گردوارے دے گرنتھی دی آواز سن ماں بولی
ہے، ''باہر اجے وی گھپ ہنیرا پسریا پیا۔''
کوئی چانن دی کرن لبھدی اوہ پھر پے گئی ہے۔ اوس
اندرلے ڈر نے باہرلا ہنیرا ہوور سنگھنا کر دتا ہے۔ اوس دے
اندر ٹکاء نہیں۔ اوہ ہنیرے وچ اٹھ کے بہہ گئی ہے۔
دن چڑھیا ہے۔ میں اٹھ کے ویکھیا۔ ویرا ہتھ 'چ ریموٹ لئی
سوچاں وچ کھبھیا ہے۔ ماں پاٹھ کر رہی ہے۔ اوسنے مینوں
اٹھدی ویکھ آس بھری نظر نال ویکھیا ہے۔ میں شانت رہن لئی
ہتھ دا اشارہ کیتا ہے۔ اوس نوں تسلی ہو گئی ہے۔

_________
71

ویرے نال کویں گل کراں۔ اسے گھمن گھیری وچ پوچے
لاؤن لگی ہاں۔ پوچا لاوندی اوس کول بیٹھ گئی ہاں، ''ویرے اک
گل کرنی اے تیرے نال! ماں نوں پیسے دی چنتا........!''
اوہ بناں بولے میرے ول ویکھ رہیا ہے۔ اوسدا جواب اڈیکن
توں بعد پھر بولی ہاں، ''ویرے اوہنوں اپنے ساتھ دی لوڑ
آ....!''
اوسدا ہنگارا اڈیکدی حالات بیان کرن لگی ہاں، ''ویکھ
ویرے! بینک توں قرضہ لے نہیں سکدے۔ نوپر دے مما کجھ
پیسے دین گے۔ نانی وی مدد کرے گی۔ پر سانوں خود وی
پربندھ کرنا پینا.....!''
اوس نوں چپ ویکھ صلاح دیندیاں پھر کیہا، ''پنڈ دی
شاہنی نال گل کریئے.....؟''
اناں کہہ میں ڈر گئی ہاں۔ اوس نوں بولن دا موقع دتے بناں
کالھی نال بولی ہاں، ''ویرے پرکھیاں دی نشانی تیری آس تے
ٹکی اے۔ کوشش کرنا اپنا فرض اے۔ تینوں کسے اگے ہتھ اڈن
دی لوڑ نہیں۔ میں تے ماں اوس نال گل کراں گے۔ کسے نوں
کنوں کن خبر نہیں ہووے گی۔ پر تیری 'ہاں' توں بناں کجھ نہیں
ہو سکدا۔''
اوسدی چپ نے سہمتی دا سنیہا دے دتا ہے۔ ماں نوں کجھ
شانتی ملی ہے۔ اسیں دوویں دوپہر سمیں شاہاں دے گھر تر
پئیاں ہاں۔ بھیڑی گلی وچ ساہمنا گھر شاہاں دا ہے۔ گھر دا
دروازہ ہمیشہ کھلا رہندا ہے۔ شاہنی ساہمنے ورانڈے وچ منجے
تے پئی رہندی ہے۔ اوس دا دُنیا وچ اپنا کوئی نہیں۔ شاہ دی
موت ہو چکی ہے۔ بچہ کوئی نہیں۔ پر لالچ اوس نوں نڑنویں
دے گیڑ وچ پھسائی رکھدا ہے۔ آتما پیسے دے ڈھیر ہیٹھاں دبی
ہے۔ ویاز تے ویاز لاؤندیاں بھورا ڈر نہیں لگدا۔ ہتھ نوٹ
گندے نہیں تھکدے۔

_________
72

بچپن وچ اوس نوں نوٹ گندیاں ویکھ نوپر اوس دی نقل
اتاردی۔ اوہ کاپی پاڑ کاغذاں دا ڈھیر لا لیندی۔ ساڈے ہتھاں وچ
کاغذ دے نوٹ ویکھ شاہنی منجے تے پئی ہسدی۔ اج اوسدی
حالت ویکھ من ہمدردی نال بھر گیا ہے۔ مصیبت وچ پھسیا بندہ
اوس دے دروازے تے جاندا ہے۔ لالچ نے اوسدیاں اکھاں تے
پٹی بنہی ہے۔ اوس دی پٹی ویکھ گھمناں دی مائی دیاں جاگدیاں
اکھاں دسن لگیاں ہن۔ لوک شاہنی نوں خون پینی جوک کہندے
ہن۔ اوس اندر وسدی خون چوسن والی جوک دی رکھوالی
دروازے تے کھڑے دو لٹھیت کر رہے ہن۔
اوسدے لٹھیت بچیاں نوں دبکا مار کے گھر توں دور بھجا
رہے ہن۔ میں آواز سن سوچاں 'چوں نکلی ہاں۔ ماں اوس نال
زمین گہنے رکھ کے پیسے لین دی گل کر رہی ہے۔ اوہ پیسے
نہ ہون دا ڈرامہ کر رہی ہے۔ ماں دے ترلے اوستوں زیادہ دیر
نانہہ نہیں کروا سکے۔ اوسنے ہفتے بعد پیسے دین دا وعدہ کیتا
ہے۔ ماں دے سینے توں مناں مونہیں بھار لہہ گیا۔ ویرے دے
جان دیاں تیاریاں شروع ہو گئیاں ہن۔
نوپر دے پاپا دی مدد نال ویرے دے سارے کم نبڑ گئے
ہن۔ ویزا اپلائی ہو گیا ہے۔ ودیش جان دے دن نیڑے آ رہے ہن۔
ساڈے مناں وچ دوندھ چلن لگییے ہن۔ ماں ڈولدے من نال کہندی
ہے، ''کرم دیپ دے اکھوں اولھے ہون دے خیال نال میرا من
ڈولن لگدا اے! کدی سوچدی آں، زمین کھاوے خصماں نوں۔
نہیں رہندی نہ رہے۔ میرا بچہ میرے کول رہے۔ اکھاں دے
ساہمنے!''
اوس دی بھاوکتا ویکھ میں حوصلہ دین لگی ہاں، ''ماں
جے توں انج کریں گی، ویرے نوں کون سمجھائےگا؟''
اوہ من تے قابو کر چپ ہو گئی ہے۔ تھوڑے دن لنگھن
تے اوسدا من پھر ڈولن لگا ہے۔ اوسدیاں گلاں سن میں دچتی
وچ پھس رہی ہاں۔ سانونں اداس ویکھ ویرا ساڈے کول آ بیٹھا

_________
73

ہے۔ میں جکو تکی وچ بولی ہاں، ''ویرے ماں نوں فکر اے۔
توں گھر توں دور رہِ لوے گا؟ جے نہیں تاں اجے وی پیسے
مڑوا لیندے ہاں۔''
اوسنے سانوں دوہاں نوں کلاوے وچ لے لیا۔ دل کرڑا
کرکے جان دیاں تیاریاں شروع کرن لئی کہہ رہیا ہے۔ ساڈا پیار
اک دوجے دا حوصلہ بن گیا ہے۔ اوسدی خوشی نے اداسی دور
کر دتی ہے۔
ماں تے ویرا تیاریاں لئی گھر توں باہر ہی رہندے ہن۔ ایس
لئی آنٹی نے کجھ دناں لئی نوپر نوں میری مدد لئی بھیجیا ہے۔
ویزا آ جان کرکے ویرا دوستاں نوں ملن شہر گیا ہے۔ ماں نانی
نوں لین گئی ہے۔ میں تے نوپر سامان پیک کرن وچ مصروف
ہاں۔ پیکنگ کردیاں نوپر نوں موہت سر دا فون آیا ہے۔ اوہ
موبائیل لے کے باہر نکل گئی ہے۔ میں اوسدی لمبی گل توں
حیران ہو کے پچھیا ہے، ''نوپر توں سر نال کیہ گلاں کر رہی
ایں.....۔''
''کجھ نہیں چل پیکنگ کریئے۔'' میری گل ٹال اوہ سامان
چکن سٹور وچ چلی گئی ہے۔
اسیں کم ختم کرکے پے گئیاں ہاں۔ اوہ میسج کرن وچ
مصروف ہے۔ مینوں ماں تے ویرے دی غیر حاضری تنگ کر
رہی ہے۔ اوہناں دے آؤن دی اڈیک وچ رات لنگھ گئی ہے۔
ویرا سویرے ہی گھر آ گیا ہے۔ اسیں ماں تے نانی دی
اڈیک کر رہے ہاں۔ ماں تے نانی نوں آؤندے ویکھ ویرا خوشی
نال بولیا ہے، ''نانی تاں اجے تکڑی پئی اوئے.......؟''
اوسنے ہس رہے ویرے دے سر تے ہتھ رکھدیاں کیہا،
''مشکلاں دے اگے نانی ساری عمر تکڑی رہی آ۔ پر زندگی
اگے ہار گئی۔ پتہ نہیں کنا کو چر آں....۔''
''نہ....نانی.....! اجے توں بہت کجھ ویکھنا.....!'' ویرے
نے اوس نوں جپھی پاؤندے ہوئے کیہا

_________
74

''پتہ نہیں.... تہاڈیاں خوشیاں ویکھاں کہ نہ.....۔ پر اپنے
حصے دے شگن ہنے لے لؤ...۔'' نانی نے جھولے وچوں دو
لفافے کڈھ کے میرے تے ویرے دے ہتھ پھڑاؤندے ہوئے کیہا
ہے
''نانی ایس وچ کیہ ہے ؟'' میں لفافہ کھولدے ہوئے پچھیا
''توں آپ ای ویکھ لے....۔'' کہندی ہوئی اوہ منجے تے
پے گئی ہے
ویرا لفافے وچوں پیسے کڈھ کے ماں نوں پھڑا رہیا ہے۔
میں لفافے وچوں نکلے کاغذ پڑھن لگی ہاں۔ اوہناں وچ لکھیا
ہے، ''میں اپنی وصیت ایسے ہتھاں وچ دے رہی ہاں۔ جس دے
پیراں وچ بناں ڈگمگائے دور تک چلن دی طاقت ہے۔ میری اوہ
طاقت میری دھی کرم ہے۔''
نانی دا میرے اتے خود جنا وشواش ویکھ اکھاں بھر آئیاں
ہن۔ میں اوس دے گل لگ گئی ہاں۔ اوسنے باہواں وچ گھٹ لیا
ہے۔ اوہ سانوں بچپن دیاں گلاں سناؤن لگی ہے۔ اسیں اوس توں
بچپن دیاں گلاں سن سن خوش ہندے ہاں۔ پر ویرے دے ودیش
جان دا خیال چہریاں تے اداسی چھڈ جاندا ہے۔ اوسدے سفر
دیاں تیاریاں ہو چکیاں ہن۔ نوپر دے پاپا سبھ دا حوصلہ بن نال
کھڑے ہن۔ نانی ارداس کر رہی ہے۔ ماں ویرے نوں دھیان نال
ویکھدی ہے۔ اوس دا متھا چمدی ہے۔ اوس توں وارے جاندی
ہے۔ اوس دے من دی پیڑ جھلنی اوکھی ہو رہی ہے۔ میں کسے
نوں اداس نہیں ویکھ سکدی۔ ایس لئی ہس ہس گلاں کر رہی
ہاں۔
ترن لگیا ویرے نے ہولی جہی پچھیا ہے، ''کرم.....! اپنیاں
بچپن دیاں فوٹو کتھے نے...؟ توں اوہ سامان وچ رکھ
دتیاں.....؟''
'ہاں' وچ سر ہلا میں رون لگ پئی ہاں۔ اوس نے مینوں
جپھی پا لئی ہے۔

_________
75

_________
76
باب 12

میں کھانا بناؤندی آنٹی انکل بارے سوچ رہی ہاں۔ اوہناں
نے ہمیشہ ساڈا ساتھ نبھایا ہے۔ ویرے دے ودیش جان سمیں
آنٹی دے رشتے داراں نے اوسدے رہن دا، کالج آؤن جان دا، کم
کار لبھن دا پربندھ کیتا۔ اوہناں دے ساتھ نے سانوں بے فکر
رکھیا ہے۔ میں بچپن دے بے فقری والے دن یاد کرن لگی ہاں۔
جدوں میں سکول پڑھن لگی۔ نوپر میری سبھ توں پہلی
دوست بنی۔ میں سکول جان توں پہلاں اوہناں دے گھر جاندی۔
ایس دا کارن آنٹی نوں سوہنا تیار ہوئے ویکھنا سی۔ ہر روز
نواں سوٹ۔ میچنگ لپسٹک۔ ربڑ بینڈ۔ ملدی جلدی جتی۔ آنٹی ہر
رنگ وچ پری لگدی۔ اوہ نوپر نوں وی ہر چیز میچنگ پاؤندی۔
بچپن وچ اوس نال دوستی دا کارن رنگاں نال اتھاہ پیار سی۔
رنگ برنگے پہراوے مینوں اوہناں ول کھچدے۔ وڈے ہوندیاں
ساڈا پیار ودھدا گیا۔ گھریلو رشتے پیڈے ہندے گئے۔ بچپن وچ
پھڑیا ہتھ اج ساتھ بن کے مدد کر رہیا ہے۔
اوہناں دی مدد بارے سوچدیاں مینوں نوپر دے فون اتے
میسج یاد آ گئے ۔ مینوں اوس وچ بدلاء محسوس ہوندا ہے۔ میں
فون کرکے پچھ لیا، ''نوپر! توں موہت سر نوں انے فون کیوں
کردی ایں؟''
''توں نہیں سمجھ سکدی! توں کتاباں پڑھیا کر۔'' اوسنے گل
نوں گنڈھ مار دتی ہے۔
''کیوں توں نہیں پڑھنیاں کتاباں...! اپنا لاء دا آخری سال
اے۔'' گل دی گنڈھ کھولدی میں بولی ہاں
''میرا پڑھنے میں نہیں لاگے دل۔'' اوسنے ہور فون کال
آؤن دی گل کہہ کے فون کٹ دتا ہے

_________
77

میں سوچاں وچ پے گئی ہاں۔ جویں جویں دن لنگھ رہے
ہن۔ مینوں نوپر تے موہت دے رشتے دی سمجھ آؤن لگی ہے۔
کالج وچ کلرک موہت نوں کویتاواں لکھن دا شونق ہے۔ اوس
دیاں کویتاواں کالج میگزین، اخباراں تے رسالیاں وچ چھپدیاں
رہندیاں ہن۔ میں تے نوپر اوسدی کاو پستک دے لوک ارپن تے
گئیاں سی۔ شاید موہت دی ایہی کلا اوس نوں چھوہ گئی تے
اوسدا جھکاء اوس ول گیا ہے۔
''کرم زیادہ سوچاں 'چ نہ پے۔ جو ہونا سی ہو چکا۔'' نوپر
میریاں امیداں توں الٹ بولی ہے
اوسدی آواز سن میں حیران ہوئی ہاں، ''کیوں کیہ ہو گیا!''
''میں تے موہت نے ویاہ کراؤن دا فیصلہ کر لیا۔'' اوہ
گمبھیر ہو گئی ہے
''نہیں! نوپر ایس طرحاں ویاہ کراؤنا سوکھی گل نہیں۔''
میرے چہرے تے ڈر دے بھاو ہن
اوس نوں سمجھاؤندی ہوئی پھر بولی ہاں، ''تیرے مما پاپا
کدے سہمت نہیں ہون گے۔ اوہناں نے تیرے بھوکھ لئی کئی
سپنے بنے ہون گے۔ توں اوہناں نوں توڑ نہیں سکدی۔''
''کرم اسیں فیصلہ کر چکے ہاں۔ ہن ایس ٹاپک تے گل نہ
ہی کریئے۔'' کہندی ہوئی میرے توں دور جا کھڑی ہے
کئی دن ہو گئے ہن۔ اوس نوں غلط قدم چکن توں روک
رہی ہاں۔ آنٹی انکل دا خیال آؤندیاں فون کرکے سمجھاؤندی
ہاں، ''نوپر! پیپراں دے دن سر تے نیں۔ پر توں پڑن ول دھیان
نہیں دے رہی۔''
''کرم ایس وچ میرا کیہ قصور اے۔ مما پاپا ضد کریں
بیٹھے نیں۔ اوہ ویاہ دی منظوری دے دین۔ میں پیپر دین لئی تیار
آں۔'' اوسنے دو ٹک فیصلہ سنا دتا ہے
''نوپر توں موہت نال ویاہ کراؤن دی ضد چھڈ دے۔ ایہہ
صرف کھچ ہے۔ جدوں تیرے سر توں ایس دا بھوت اتریا جیون

_________
78

دی سچائی ساہمنے آئی۔ تیری زندگی نرک بن جاوے گی۔'' میں
پیار اتے غصے نال سمجھا رہی ہاں۔
اوس نے فون کٹ دتا ہے۔ دوپہر ہو گئی ہے۔ میں کئی وار
فون کرن دی کوشش کیتی ہے۔ اوسدا فون بند آ رہیا ہے۔ کیوں؟
کتے اوسنے اوہی تاں نہیں کر لیا جو چاہوندی سی۔ سوچدیاں
میرا سریر کمب گیا ہے۔
''امیر ماں باپ دی اکلوتی اولاد تکلیفاں بھری زندگی کدے
سہن نہیں کر سکیگی۔'' میں خود نال گلاں کر رہی ہاں
من بے چین ہو رہیا ہے۔ آنٹی نوں فون کیتا ہے۔ اوسنے
فون کٹ دتا۔ میرا فکر ودھ گیا ہے۔ میں ماں نال نوپر دے گھر
تر پئی ہاں۔ ساہمنے آنٹی انکل شہر ولوں آ رہے ہن۔ اوہ
گھبرائے ہوئے ہن۔ اسیں اکٹھے گھر اندر وڑے ہاں۔ میں نوپر
نوں لبھن دی کوشش کر رہی ہاں۔
''کرم! نوپر دا کجھ پتہ نہیں۔ اسیں سارے پتہ کر آئے آں۔''
آنٹی دیاں اکھاں وچ بیبسی جھلک رہی ہے
انکل نیویں پا دھرتی ول ویکھ رہے ہن۔ ماں اوہناں نوں
حوصلہ دے رہی ہے۔ نوپر دی زندگی داء تے لگی ہے۔ میری
ہمت ٹٹ گئی ہے۔ فکر اتے ڈر نال جھمبے چہرے ویکھ نوپر
اتے غصہ تے ترس آ رہیا ہے۔ نانی دی سکھیا یاد کردی ہاں،
''جدوں بندہ حوصلہ ہار جاندا۔ ساریاں اندریاں کم کرنا بند کر
دیندیاں نیں۔''
میں آنٹی انکل دی طاقت بنن لئی کھڑی ہو گئی ہاں۔ اوہناں
نوں روندیاں اکلے نہیں چھڈ سکدی۔ ماں نے مینوں رات اوہناں
کول رکن نوں کیہا ہے۔ ایہہ رات جیون دی سبھ توں لمبی رات
ہو گزری ہے۔
سویر ہوندیاں خبر پنڈ وچ جنگل دی اگ وانگ پھیل گئی
ہے۔ جنے مُونہہ انیاں گلاں۔ جیہڑی پرورش مثال سی۔ اوہ مہنا

_________
79

بن گئی۔ ماں باپ ولوں دتی آزادی تے سوال اٹھن لگے۔ آنٹی
انکل لئی دُنیا دا ساہمنا کرنا اوکھا ہو گیا ہے۔
میں نوپر دا پتہ کرن دی کوشش کر رہی ہاں۔ پر اوسنے
اپنا پتہ کسے نوں نہیں دسیا۔ میں سوچاں وچ اوس نال گلاں
کردی ہاں، ''نوپر توں ایہہ فیصلہ سوچ سمجھ کے کردی۔ پہلاں
پیراں تے کھڑی ہوندی۔ آنٹی انکل نوں موہت نوں سمجھن دا
موقع دندی۔ تیرا کالھ وچ لیا فیصلہ راہاں دے کنڈے نہ بن
جاوے۔''
میں ماں دے گل لگ رون لگی ہاں۔ نانی میرا سر اپنی گود
وچ رکھدی ہوئی بولی ہے، ''ویاہ بڑا پوتر رشتہ ہوندا جو نویں
رشتے جوڑدا ہے۔ رشتے توڑ کے نویں گھر دی اوساری نہیں
ہوندی۔''
مینوں آنٹی انکل دے اندروں رشتے جوڑن دا نگھ محسوس
ہوندا ہے۔ ماں نوں پچھ کے اوہناں نوں ملن جاندی ہاں۔ اوہناں
اندر ٹٹے رشتیاں دی چبھن پیڑ پیدا کردی ہے۔ اوہ نوپر نال بہت
ناراض ہن۔ پر مینوں اوہناں دے اندر دبیا پیار دسدا رہندا ہے۔
اوہ اکھاں دے اتھرو اندر ہی پی جاندے ہن۔ گھر توں باہر
نکلدے جھجکدے ہن۔ سماج دا ساہمنا کرن توں ڈردے ہن۔ ٹٹے
سپنیاں دے سدمیں نے اوہناں نوں توڑ دتا ہے۔
پیپراں دے دن نیڑے آ رہے ہن۔ لاء دا آخری سال ہے۔
میرے اندر طوفان چل رہے ہن۔ نوپر دا سپنا وار وار یاد آؤندا
ہے۔
پر اوسدے سپنیاں وچلا کالا لمبا کوٹ کلی اتے ہی ٹنگیا رہِ
گیا ہے.......۔

_________
80
باب 13

سنگراند دا دن ہے۔ ماں کئی مہینیاں توں گردوارے دیگ
کراؤن جاندی ہے۔ اوس دی تسلی میری خوشی ہے۔ ویرا
خطریاں توں دور ہے۔ اپنے سپنیاں نال اڈ رہیا ہے۔ اوس دا فون
آ رہیا ہے۔ میں خوش ہو کے پچھیا ہے، ''ہیلو ویرے! کیہ حال
آ۔ کویں چل رہی سٹڈی؟''
''ودھیا! پر کم کرن لئی گھٹ سماں دیندے نیں۔ میں تاں کم
ودھ کر لیننا۔'' اوس نے کالھی نال کیہا
''نہ ویرے! پڑھن ول دھیان دے۔ سٹڈی ضروری اے۔'' میں
اوسدے لالچ نوں محسوس کرکے ڈر گئی ہاں
''بھینے میرا جی کردا، کوئی جادو دی چھڑی مل جائے۔
گول گول گھما کے چھو منتر بولاں تے میرے ساہمنے دھن
دولت دا ڈھیر لگ جاوے! پر.....!'' اوس اندر پیسے دی کھچ
بول رہی ہے
کول کھڑی ماں نوں اوس نال گل کرن دی کالھ ہے۔ اوس
نے فون پھڑ لیا ہے۔ اوہ اوس دی کمائی دیاں گلاں سن خوش ہو
رہی ہے۔ مینوں اوس دے پیسے دی دوڑ وچ شامل ہون دا شک
ہون لگا ہے۔ چنگے ماڑے خیال آؤن لگے ہن۔ منجے تے پے
گئی ہاں۔ خیالاں وچ ویرا بیڈ تے پیا ہے۔ میں اوسدے
سرھانے ہیٹھ پیا موبائیل چکن لئی ہتھ ودھایا ہے۔ سرھانے
ہیٹھوں موبائیل دی تھاں پستول ہتھ وچ آ گیا۔ میں ڈر نال کنمب
کے اٹھ بیٹھی ہاں۔
ماں فون رکھ کے نانی نال گلاں کر رہی ہے، ''بی جی
رندیپ نے چھیتی ہی سارے سپنے پورے کرکے وکھا دینے
نیں۔''

_________
81

''چنگی گل اے۔ پر دھیان رکھیں۔ کالھی 'چ کوئی غلط ٹوآ
نہ پٹ بیٹھے۔'' نانی نے ماں نوں سمجھاؤندے ہوئے کیہا ہے
اوسدے مونہوں نکلے ایہہ شبد فکر دا سنکیت دے رہے
ہن۔ ویرے دیاں کئی گلاں ماں نوں فکرمند کرن لگیاں ہن۔
اوہ میرے کول آ بیٹھی ہے۔ میں بنھاں سوچے بولی ہاں،
''کیوں ماں....؟ کیہ ہویا...؟ کوئی ڈراؤنا سپنا ویکھ لیا
پھیر....۔''
''بڑا ڈراؤنا سپنا!'' اوسدی گل سن میں مسکرائی ہاں
اوہ سپنا سناؤن لگی ہے، ''جویں کالی رات ہووے۔ ہنیرا
کمرہ۔ کمرے وچ پئی وڈی تجوری۔ دھن دولت دی بھری۔ اتے
دو کالے ناگ بیٹھے۔ وڈے وڈے فن پھیلائی۔ میں ڈر کے دوویں
ناگ مار دتے۔ کمرے وچ چانن ہو گیا۔ دوویں ناگ شاہ تے
شاہنی بن گئے۔ سارے پاسے خون ہی خون۔ پیراں وچ مجھ
کھلری پئی۔ میں اوس وچ دھسدی جا رہی ہاں۔ میرے ہتھ خون
نال بھجے ہن۔''
سپنا سنا اوہ ہتھاں ول ویکھدی ہے۔ اوسدے چہرے دا
رنگ اڈدا جا رہیا ہے۔
''مینوں بڑا ڈر لگ رہیا۔ رندیپ ٹھیک ہووے۔ اج کل کجھ
زیادہ ہی کالھی 'چ رہندا۔ ماں دیاں آندراں نیں۔ دل گھبرا جاندا۔
اکھاں توں دور بیٹھا۔ ربا میرا بچہ ٹھیک رہے۔'' اوہ اپنے آپ
نال گلاں کردی ہتھ جوڑ رہی ہے
میں اوس نوں حوصلہ دیندی بولی ہاں، ''ماں ایویں نہ ڈریا
کر۔ ویرا خوش آ۔ میں تیرے ساہمنے آں۔ اجے وی فکر کریں
گی تاں خوشیاں دا مُونہہ کدوں ویکھینگی۔''
اوہ چپ ہے۔ نانی دی آواز سن اٹھ کے چلی گئی ہے۔ اوسدا
ڈر اتے ویرے دا سبھاء مینوں کھڑکدے ہن۔ کالھی نال ویرے
نوں فون ملا لیا ہے۔ گلاں کرکے اوس اندر چل رہیا یدھ باہر
کڈھاؤن دی کوشش کردی ہاں۔ اوہ ٹال مٹول کر رہیا ہے۔ میں

_________
82

اوس نوں کجھ لکاؤن دا موقع نہیں دے رہی، ''ویرے سانوں
تیرا بڑا فکر رہندا۔''
''کیوں ؟'' اوس نے سوال کیتا ہے
''توں ساڈے توں کجھ لکا رہیا ایں۔'' میں پیار نال بولی ہاں
''او نہیں بھینے۔ تیرا وہم آ۔'' اوہ گل نوں ٹالدا ہے
''ویرے خون دے رشتے کہن لئی نہیں ہندے۔ ہزاراں میل
دور رہِ کے وی نیڑے رہندے نیں۔'' میں نرمائی نال بولی ہاں
اوسنے جواب نہیں دتا۔ میں ہور پیار نال بولی ہاں، ''کوئی
مشکل ہے تاں دس۔ گلاں دے حل چپ کرکے نہیں لبھدے۔''
اوہ بھاوک ہو گیا ہے، ''کرم تینوں پتہ اے۔ مینوں زمین
چھڈاؤن دی کنی کالھ آ۔ اتھے لوکاں نوں پیسہ اکٹھا کرن دے
جگاڑ کردے ویکھیا۔ میں وی اک جھٹکے وچ امیر بنن دا سپنا
ویکھن لگا۔''
اوہ کجھ دیر چپ رہِ پھر بولیا ہے، ''پتہ ہی نہیں لگا کدوں
اوس دوڑ وچ شامل ہو گیا۔ میں اک بزرگ میم نال ویاہ کروا لیا۔
اوس نے اپنی کروڑاں دی وصیت میرے ناں کر دتی۔ بدلے وچ
مینوں اوسدے جیوندے رہن تک اوسدی دیکھ بھال کرنی پوے
گی۔ اوس نوں چھڈ نہیں سکاں گا۔ اوسدی موت توں بعد جائیداد
دا وارث میں بنانگا۔''
اوس دیاں گل سن میں ٹھنڈی ہوندی جا رہی ہاں۔ اوسنے
اگے دسنا شروع کیتا ہے، ''جلدبازی وچ فیصلہ کر بیٹھا۔ لالچ
وچ سکے دا اک پاسہ ویکھیا۔ جویں جویں دن لنگھ رہے نیں۔
میرے اندر اوس لئی نفرت بھر رہی اے۔ اوسدا ساتھ زہر لگن
لگا اے۔ اوس توں چھٹکارا پاؤن دے طریقے سوچدا رہنا۔ جی
کردا اوہدا گلا گھٹ دیواں۔''
اوس دی آواز بھاری ہو رہی ہے، ''میتھوں تیری تے ماں
دی جدائی برداشت نہیں ہوندی۔''

_________
83

اوہ چپ ہو گیا ہے۔ میریاں اکھاں اگے ہنیرا چھا رہیا۔
جدائی دی گل سن رون نوں جی کردا ہے۔ پھر ماں تے ویرے
نوں سنبھالن دیاں ذمہ واریاں دا خیال آؤندا ہے۔ خود تے قابو
پاؤندی اوس نوں سمجھاؤندی ہاں، ''ویرے کیتا تاں توں غلط آ۔
پر جو ہونا سی ہو گیا۔ ہن سمجھداری توں کم لے۔ کوئی ہور
غلطی نہ کریں کہ لینے دے دینے پے جان۔ غصے تے قابو
رکھ۔ پڑھائی ول دھیان دے۔ سمیں نال سبھ ٹھیک ہو جاوے گا۔''
اوس نوں حونصلہ دیندی ہوئی درد نوں اندر ہی اندر پی
گئی ہاں۔ اوسدے گسیخور سبھاء بارے سوچ کے پیر لڑ کھڑا
گئے ہن۔ اوس نوں پھر فون کرن دا کہہ کے فون بند کر دتا
ہے۔
میں اوس نال روز گل کردی ہاں۔ اوہ پڑھائی دے بہانے
زیادہ سماں باہر گزاردا ہے۔ پر سمجھوتے انوسار میم دی
نگرانی ضروری ہے۔ اوہ سوچاں وچ الجھیا رہندا ہے۔ میں
اوس نوں شانت رہن لئی سمجھاؤندی رہندی ہاں۔
اوہ ماں نال گھٹ گل کردا۔ ماں دے پچھن تے میں
اوسدے مصروف ہون دا بہانہ لا دیندی ہاں۔ پر سچ کنی کو دیر
لک سکدا۔ ماں نوں شک ہون لگا ہے۔ اخیر مینوں سبھ کجھ
دسنا پے گیا۔ اوہ تڑفدی ہے۔ گروآں اگے نک رگڑدی ہے۔
جھولی اڈ اڈ خیر منگدی ہے۔ سکھنا سکھدی ہے۔
اوسدی حالت ویکھی نہیں جاندی۔ نانی اوس نوں
سمجھاؤندی ہے، ''ایہہ سکھاں سکھنیاں ڈرے ہون دی نشانی
ہوندیاں۔ بندہ رب توں ڈردا اے۔ پر رب بندے نوں دکھ دے کے
خوش نہیں ہوندا۔ دکھ بندہ اپنے کماں نال آپ سہیڑدا۔''
اپنے آپ نوں سنبھالدی ہوئی میں بولی ہاں، ''ماں پہلاں
اپنے آپ نوں سنبھال۔ اوس نوں مصیبت وچوں کڈھن دا راہ آپاں
لبھنا اے۔ ہتھ تے ہتھ رکھ کے بیٹھے رہن نال رب نے کوئی
چمتکار نہیں کرنا۔''

_________
84

اوسنے مینوں گھٹ کے سینے نال لا لیا ہے۔ ہن جدوں
ویرے دا فون آؤندا ہے۔ میں جان بجھ کے پاسے ہو جاندی ہاں۔
ماں ہی اوس نال گل کردی ہے۔ شاید میں سچائی توں بھجن دی
کوشش کر رہی ہاں۔ کئی دناں توں اوس نال گل کرن لئی دچتی
وچ پھسی ہوئی ہاں۔ حوصلہ کرکے اوس نوں فون ملایا ہے۔
''کرم میں بعد وچ فون کرداں۔'' اوہنے کالھ وچ جواب دے
کے فون کٹ دتا ہے
میں چنتا وچ دوبارہ فون ملایا ہے۔ اوس نوں میری چنتا
تے ڈر کھٹک گئے ہن۔ اوس نے جواب دتا ہے، ''کرم میں میم
نوں سمندر کنارے گھماؤن لیایا ہاں۔ جی تاں کردا ڈونگھے
سمندر وچ ہمیشہ لئی ڈوب دیواں۔''
اوسنے غصے نال بولدیاں فون کٹ دتا ہے۔ میں بت بنی
سوچن لگی ہاں۔ پھر فون دی رنگ وجی ہے۔ سکرین تے
اوسدا نمبر آ رہیا ہے۔ ڈردیاں خود نال بولی ہاں، ''ہن تاں گل
کیتی سی۔ ہن پھر کیوں فون آ گیا۔ رب خیر کرے!!''
میں ڈردی نے فون چکیا۔ اوہ غصے نال بولیا ہے، ''اج تاں
بچ گئی۔ پر انج کنے کو دن بچے گی....!''
میری زبان بند ہو گئی۔ فون رکھ اتھے ہی کونے وچ بیٹھ
گئی ہاں۔ ماں تے نانی گھبرا گئیاں ہن۔ میں اوہناں نوں ساری
گل دس دتی۔ نانی ارداس کرن لگی ہے۔ ماں چپ کرکے پے
گئی ہے۔ مینوں ہنیرے وچ کئی پرچھاویں جان بچاؤن لئی جدو
جہد کردے نظر آ رہے ہن۔

_________
85
باب 14

ایل.ایل.بی. دا رزلٹ آیا ہے۔ ویرے نوں فون کرکے دسیا۔
اوہ خوش ہے۔ پریکٹس شروع کرن لئی کہہ رہیا۔ پر میرا من
اداس ہے۔ پہلی وار نوپر توں بناں رزلٹ دی خوشی منا رہی
ہاں۔ اوسدی کوئی خبر نہیں۔ اوس نے سارے رشتے توڑ دتے
ہن۔ آنٹی انکل دا جینا اوکھا کر دتا۔ اج اوہ وی اداس ہوئی ہووے
گی۔ من وچ سوچ رہی ہاں۔ موبائیل دی رنگ وجی ہے۔ میں اؤن
کرکے کن نال لایا۔ اگوں آواز آئی ہے، ''ہیلو! کرم مائی ڈیئر
فرینڈ!''
مینوں آواز سن کے وشواش نہیں ہو رہیا، ''نوپر توں!!''
خوشی نال اچھلی ہاں۔ زبان بند ہو گئی ہے۔ اک دوجے
نوں محسوس کرن لگیاں۔ پھر دوواں نے رونا شروع کر دتا۔
ہولی ہولی گلے شکوے دور ہو گئے۔ بچپن والا پیار محسوس
ہون لگا ہے۔ اوہ بہت گلاں کرنیاں چاہوندی ہے۔ اوس نوں مما
پاپا دی یاد ستاؤندی ہے۔ اوس دی اداسی اداس کر رہی ہے۔ میں
ماں نوں دسیا۔ اوس نے آنٹی نال گل کیتی ہے۔ اوہ انکل دے
غصے توں ڈردی ہے۔ پر اوہناں دی سہمتی نال میں نوپر نوں
ملن دا وعدہ کر لیا ہے۔ آنٹی دی ممتا اوس نوں روک نہیں
سکی۔ اوسنے مینوں انکل توں چوری نوپر دی پسند دیاں چیزاں
تے کپڑے لفافے وچ پا کے دتے ہن۔
''بچپن توں من مرضی تے ضد نال ہر گل منواؤن والی
نوپر دی زندگی کویں گزر رہی ہووے گی ؟ '' ایس سوال اتے
فکر نال میں سکوٹری تیز کر دتی ہے؟
اوہ کالج کنٹین وچ بیٹھی ہے۔ مینوں ویکھ کے کالھی نال
اٹھی ہے۔ اسیں اک دوجی نوں جپھی پا کے ملیاں۔ ہتھاں وچ ہتھ

_________
86

لے گلاں کرن لگیاں ہاں۔ اوس دیاں گلاں توں پتہ لگ رہیا اوہ
جیون توں سنتشٹ نہیں۔ اوس دے من نوں چین نہیں ہے۔
''نوپر سچ دس! توں اپنے فیصلے توں سنتشٹ ہیں۔'' میں
سدھا سوال کر دتا ہے
کجھ دیر چپ رہن توں بعد اوہ بولی ہے، ''کرم! موہت دا
پریوار بڑا سدھارن جیہا اے۔ اوہ سانجھے پریوار وچ رہندے
نیں۔ اوہناں دیاں لوڑاں محدود ہن۔ مینوں اوس ماحول وچ گھٹن
محسوس ہوندی سی۔ میری خوشی لئی موہت نے الگ گھر
کرائے تے لے لیا۔ اوہ میری ہر اچھا پوری کردا۔''
اوسدی گل سُن کے میں سوچیں پے گئی ہاں، ''موہت
چادر وچ رہِ کے پیر پسارن والا انسان ہے۔ اوس دن کیہ
ہووےگا جدوں اوہ نوپر دیاں وڈیاں اچھاواں پوریاں کرن توں
اسمرتھ ہو گیا؟''
مینوں آؤن والے خطرے دی آہٹ سنائی دین لگی ہے۔ کافی
گلاں کرن توں بعد اسیں پھر ملن دا وعدہ کرکے اٹھیاں ہاں۔
گھر آ کے ماں اتے آنٹی نوں سبھ گلاں دسیاں ہن۔ اوہ اداس ہو
گئیاں۔ میں آنٹی نوں نوپر نوں مل کے سمجھاؤن لئی کیہا ہے۔
پر اوہ انکل توں بناں کوئی کم نہیں کرنا چاہوندی۔
آنٹی دے کہن تے میں اوس نوں ملدی رہندی ہاں۔ ہمیشہ
خوش رہن والی نوپر فقراں وچ ڈب چکی ہے۔ سوہرے گھر
دیاں تنگیاں ترچھیاں دیاں گلاں کردی دکھی ہوندی ہے۔ اوس
نے اپنی آزادی دفن کر لئی ہے۔ موہت فون کرکے نوپر نوں
سمجھاؤن لئی کہندا ہے۔ اوہ پتنی اتے پریوار دیاں ذمہ واریاں
وچکار پھس چکا ہے۔ میں سبھ توں چوری اوہناں دے نبیڑے
کر رہی ہاں۔ نوپر نوں مما پاپا کول رہندیاں موہت نوں ملن دی
کالھ سی۔ ہن اوس کول رہندیاں مما پاپا نوں ملن دی کالھ ہے۔
اوس دیاں گلاں سن مینوں ڈراؤنا سپنا یاد آ رہیا ہے....نوپر
ڈونگھے سمندر وچ غوطے کھا رہی ہے۔ کنارے اوسدی پہنچ

_________
87

توں دور ہو رہے ہن۔ دریا وچ بیڑی تیر رہی ہے۔ دوجے پاسے
چپو تیر رہیا ہے۔ اوس نوں سمجھ نہیں آ رہی۔ پہلاں چپو پھڑے
جاں بییڑی۔ کسے فیصلے تے نہیں پہنچ رہی۔ پانی دی وڈی
چھل آئی تے اوس نوں نال روڑھ کے لے گئی۔
میں گھبرا کے اوس نوں فون کیتا ہے، ''ویکھیں ہن کوئی
ہور غلطی نہ کریں!''
اوہ ہس کے بولی ہے، ''کرم فکر نہ کر۔ میں بہت خوش
ہاں۔ موہت نے لون اپلائی کیتا۔ اسیں جلدی نویں کوٹھی وچ جا
رہے ہاں۔''
اوسدی خوشی نال میں خوش نہیں ہوئی۔ میں اوس نوں
بچپن توں جاندی ہاں۔ ایہہ خوشی نویں اچھا دا جنم ہون تک بنی
رہے گی۔ اچھا جاگدیاں ہی بھٹکنا شروع ہو جاوے گی۔ ماں دا
فکر، ویرے دی چنتا، نوپر دے سپنے، موہت دا بوجھ، آنٹی دی
اداسی میرے اتے بھارو پین لگے ہن۔ میں ایس بوجھ وچوں
نکلنا چاہوندی ہاں۔ خود نوں کسے کم وچ رجھیا رکھنا چاہوندی
ہاں۔ ماں نال گل کرکے وکالت دی پریکٹس کرن بارے سوچن
لگی ہاں۔ اوس نے انکل نال صلاح کیتی ہے۔ انکل نے کجھ
وکیلاں دا پتہ کیتا ہے۔
''کرم تیری آنٹی دا فون آ رہیا۔ گل کر لے۔'' ماں فون
پھڑاؤندی بولی ہے
''بیٹا تیرے انکل نے ایڈووکیٹ امن نال گل کیتی ہے۔ توں
اوس نال رہِ کے پریکٹس کر سکدی ایں۔ نال کمپٹیشن دی تیاری
وی کردی رہی۔'' آنٹی دس رہے ہن
میں ماں تے ویرے نال گل کیتی ہے۔ اوہناں دی سہمتی نال
انکل نے مینوں امن نال ملا دتا۔ ایڈووکیٹ امن کالج وچ میرا
سینئر رہِ چکا ہے۔ اوس نے پریکٹس لئی ہاں کر دتی ہے۔ سویر
توں شام تک کم وچ رجھی رہن کرکے بہت سارے فقراں توں
دور ہاں۔ من شانت رہن لگا ہے۔

_________
88

''کرم آفس توں آؤندی نوپر نوں مل آویں۔ تیری آنٹی فکر
کردی اے۔'' سکوٹری اتے بیٹھی نوں ماں نے کالھی نال کیہا
ہے
میں ہاں وچ سر ہلا کے چل پئی ہاں۔ امن ڈسٹرک کورٹ
وچ کیس فائیل کرن جا رہیا ہے۔ میں اوس نوں جان بارے پچھ
کے آفس وچوں کالھی نال نکلی ہاں۔
مینوں ویکھ کے نوپر خوش ہو گئی ہے۔ پر اوسدا چہرہ
اتریا ہویا ہے۔ موہت گھر نہیں۔ میں اوس اندر اڈ رہے وا
ورولے پھڑن دی کوشش کرن لگی ہاں۔ میں بیٹھدیاں ہی پچھیا،
''توں میرے توں کجھ نہیں لکا سکدی۔ میں تاں مانسک یدھ
لڑدے انساناں وچ رہِ کے وڈی ہوئی آں۔''
''حالاتاں نے اوسدی مانسک شکتی کمزور کر دتی۔ اوہ
بولی ہے، ''کرم میں بندشاں والی چاردیواری وچ نہیں رہِ
سکدی۔''
''کیوں ؟ توں تاں کہہ رہی سی۔ نویں کوٹھی وچ جا رہے
آں؟'' میں پچھیا ہے
''موہت دے گھر والیاں نے لون پاس نہیں ہون دتا۔'' اوہ
غصے نال بول کے چپ ہو گئی ہے
اوس نوں چپ ویکھ میں اوسدا ہتھ پھڑ لیا۔ اوہ پھر بولی
ہے، ''میرے اندر عجیب خیال گھمدے رہندے نیں۔ جے تینوں
کجھ دن پہلاں دی گل دساں تاں توں شاید مینوں معاف نہ
کریں!''
اوہ ادھوری گل کرکے چپ ہو گئی ہے۔ اوس دا حوصلہ
ودھاؤن لئی میں اوسدے موڈھے تے پیار نال ہتھ رکھیا۔
اوسنے بولنا شروع کیتا ہے، ''کرم! میں موہت توں دور رہنا
چاہوندی آں۔ من وچ اوس توں چھٹکارا پاؤن دیاں ویونتاں
گھڑدی رہندی آں۔''

_________
89

اوسدی گل سن میریاں اکھاں اڈیاں رہِ گئیاں۔ بلھ سیتے
گئے ہن۔ اوہ بول رہی ہے۔ ''میرے خیال مینوں غلط راہاں ول
دھکن لگدے نیں۔ اک رات میں ستے پئے موہت دے سینے وچ
تکھا خنجر کھبھو دتا۔ سارے پاسے خون پھیل گیا۔ ڈر وچ کجھ
نہ سجھیا۔ اوس نوں اک اٹیچی وچ بند کر دتا۔ جدوں اٹیچی نوں
ہتھ پایا۔ میرے ہتھ خون نال لال ہو گئے۔ ہتھاں اتے کدی مہندی
تے کدے خون دسن لگا۔ ٹوٹی تے جا کے ہتھ دھوتے۔ اکھاں
اتے پانی دے چھٹے مارے۔ ہوش آؤن تے اپنے آپ نال نفرت
ہون لگی۔ اکلی بیٹھی روندی رہی۔ جدوں موہت گھر آیا۔ میری
جان وچ جان آئی۔ پھر سمجھ آئی کہ ایہہ سبھ میرے دماغ وچ
ہو رہیا۔ کجھ دن اوس لئی پیار بھرے خیال آؤندے ہن۔ پھر اوہی
ویونتاں گھڑن لگدی آں۔ کرم! موہت میرا پیار اے۔ میں اوس
بارے اجیہا کویں سوچ سکدی آں....!''
اوس دیاں گلاں سن میریاں نساں وچ خون جم گیا ہے۔
اوس اتے کھجھ آ رہی ہے۔ گھمناں دی مائی دی گل یاد آ رہی
ہے، ''جدوں اچھاواں من تے قابو کر لیندیاں نیں۔ ادوں پیار
دیاں بھاوناواں دفن ہون لگدیاں نیں۔''
اوس کول صبر تے حوصلہ نہیں ہے۔ جو سوچ لیا۔ ادوں
ہی پورا کرنا ضروری نہیں ہوندا۔ ایہی گل ایس نوں سمجھ نہیں
آ سکدی۔
''ویکھ نوپر! موہت نوں توں آپ چنیا۔ ایہہ فیصلہ تیرا سی۔
اپنا پیار تے پریمی توں خود سنبھالنا۔'' میں دلاسہ دیندیاں اوس
نوں جپھی پا لئی ہے۔
اوہ کجھ نہیں بولی۔ میں اوسدا چہرہ اپنے ول گھما کے
بولی ہاں، ''نوپر شام ہو رہی اے۔ میں لیٹ ہو جاواں گی۔ اپنا
دھیان رکھیں۔ جلدی ملن آوانگی۔ توں میری اک گل من۔ پہلاں
سٹڈی پوری کر۔ باہر نکلین گی۔ من اداس نہیں ہووےگا۔''

_________
90

اوہ چپ ہے۔ میں اوس نوں حوصلہ دے کے خود نویاں
چنتاواں دا بوجھ چک گھر آ گئی ہاں۔ گھر آ کے کجھ نہیں بولی۔
سبھ نوں ٹھیک کہہ کے ٹال دتا ہے۔ مینوں اچھاواں ساہمنے
رشتیاں دا ٹٹنا سمجھ نہیں آ رہیا۔ میں نانی نوں جپھی پا کے
اوس نال پیندیاں پچھیا ہے، ''نانی اچھاواں ختم کرن لئی اندریاں
نوں مارنا پیندا؟''
''اندریاں مار کے کدے اچھاواں نہیں مک سکدیاں۔'' اوس
نے میرا سر پلوسدے ہوئے کیہا
گھمناں دی مائی وی ایہی کہندی ہے، ''جدوں آتماں ترپت
ہوندی اے۔ پھر سارے آرام فکے لگدے نیں۔''
''صبر رکھ کے سمیں نال ترنا پیندا۔'' مینوں گھمناں دی
مائی تے نانی اک ہوئیاں محسوس ہو رہیاں ہن
''چل سوں جا ہن۔ سویرے چھیتی اٹھنا ہوندا۔'' نانی مینوں
تھاپڑدی بولی ہے
اٹھدیاں ہی موہت دا فون آ رہیا ہے۔ اوہ مینوں ملنا چاہوندا
ہے۔ میں فکر وچ آفس پہنچی ہاں۔ ہن نوپر نے پتہ نہیں کیہ کیتا
ہونا...؟ اوسنے آؤندیاں ہی شکایتاں دی لسٹ میرے اگے رکھ
دتی۔ اوہ پریشان ہویا بول رہیا ہے، ''کرم سکھ سہولتاں ساہمنے
ساڈا پیار پھکا پے چکیا۔ اوس نوں رہن لئی وڈا گھر، گھر وچ
ساریاں سکھ آرام دیاں وستاں، گھمن لئی کار چاہیدی۔ میری
مالی حالت اوس دے ساہمنے ہے۔ پر اوہ کجھ نہیں سننا
چاہوندی۔ اوس دیاں اچھاواں نے میری زندگی نرک بنا کے
رکھ دتی اے۔''
دوہاں نوں سمجھاؤنا میرے وس توں باہر ہو رہیا ہے۔
گھمناں دی مائی دی کہی گل میری امید دی کرن سی، ''سمندر
کنڈھے بنیا ریت دا گھر پانی دی لہر روڑھ کے لے جاندی اے۔
پر اگلے پل اتھے نواں گھر اوسریا دسن لگدا۔''

_________
91

پر نوپر دی ضد تے غصہ گھر نوں اوسریا نہیں رہن دین
گے۔ مینوں بچپن دی گھٹنا یاد آؤندی ہے۔ اسیں مٹی وچ گھر
بناؤن کھیڈدیاں۔ نوپر ضد نال بنے ہوئے گھر پیر مار کے ڈھاہ
دندی۔ باقی کڑیاں وی پیر ماردیاں اچی اچی گاؤندیاں، ''ہتھاں
نال بناواں گے پیراں نال ڈھاواں گے۔''
نراشا نے میرا حوصلہ ڈھاء دتا ہے۔ میں تھکی ہوئی گھر
پہنچی ہاں۔ نصیبو ویڑھے وچ دو بچیاں نوں لے کے بیٹھی ہے۔
اوہ ماں نوں دس رہی ہے، ''سردارنیئے ایہہ میری پوتی کمو
تے دوہتا دیپو نے...! شہر رہندے...! میں ایہناں نوں تہاڈیاں
گلاں سناؤندی آں....۔ وڈے ہو کے تیرے نیانیاں ورگے سیانے
بنن...؟''
اوہ میرے ول ویکھ کے مسکرائے ہن۔ میں پرس وچوں
ٹافیاں کڈھ کے دتیاں ہن۔ ماں نے کجھ سوچ کے پچھیا، ''نصیبو
نیانے پڑھدے نے...؟''
''ہاں.....سردارنیئے... دوویں پڑھدے نے شہر۔'' اوہ دسدی
ہوئی فخر محسوس کر رہی ہے
'''چنگی گل آ۔ وڈے ہو کے اچے نیویں راہاں 'چوں لنگھنا آ
جاندا۔ گھر پریوار سانبھن دی سمجھ آ جاندی آ....۔'' ماں دی
ادھوری گل سن میں نوپر نوں سمجھن دی کوشش کرن لگی
ہاں۔
میریاں سوچاں وچ اوسدے پیار تے نفرت دا نواں ہی روپ
ابھرن لگا ہے۔
گھمناں دی مائی تاں کہندی ہے، ''عورت پیار لٹاؤن لگیاں
کول کجھ نہیں رکھدی۔ پھر نوپر......۔''

_________
92
باب 15

چکڑ بھریا کچا راہ۔ آلے دوآلے ڈھٹھے ہوئے گھر۔ گڈیاں
تے پیراں دیاں پیڑاں نے چکڑ ہور چیکنا کر دتا ہے۔ میں تری
جا رہی ہاں۔ اک اجاڑ عمارت وچ وڈا درخت ہے۔ درخت دوآلے
پکا تھڑا۔ سکے پتیاں نال بھریا۔ میں پتے اکٹھے کرن لگی ہاں۔
جنے پتے اکٹھے کردی ہاں۔ انے ہور کھلردے جاندے ہن۔
ایہہ کیہ سپنا ہویا۔ میری اچھا ہوندی زندگی نوں سنوارن
والے سپنے آؤن۔ خوش حال زندگی بارے سوچ کے مینوں امن
دا خیال آیا ہے۔ اوس دا ساتھ محسوس ہون لگا ہے۔ اکھاں بند
کرکے اوس بارے سوچن لگی ہاں۔ سپنے سجاؤندیاں خیال آیا،
''اج امن نے لیٹ آؤنا۔ آفس میں کھولنا۔''
کم یاد آؤندیاں ٹائم ویکھیا ہے۔ کالھی نال اٹھ کے تیار ہون
لگی ہاں۔ آفس وچ پہنچ کے امن دی خالی کرسی کھٹک رہی
ہے۔ دوپہر ہو گئی ہے۔ اوس نوں اڈیکدی دروازے ول ویکھدی
ہاں۔ اوس توں بنھاں کھالیپن دا احساس ستا رہیا ہے۔ خیالاں وچ
اوس نوں آس پاس محسوس کرن لگی ہاں۔ اکھاں اگے اوسدا
چہرہ گھمن لگا ہے۔ بلھاں تے مسکراہٹ پھیل گئی ہے۔
خیالاں وچ ڈبی نے ساہمنے ویکھیا۔ امن کھڑا مسکرا رہیا ہے۔
اوس نوں ویکھ ہوش وچ آئی ہاں۔ من دی بھٹکن تے قابو
کردیاں کم کرن لگی ہاں۔ اپنے آپ نوں سمجھاؤندی ہاں، ''کرم!
کوئی فریب تینوں بھٹکا نہیں سکدا۔ تیرے رستے وچ پیار ناں دا
کوئی پڑائ نہیں۔ توں بہت دور جانا۔''
اگلے ہی پل من گلابی سدھراں پالن لگدا ہے۔ اپنے آپ توں
ہارن لگدی ہاں۔ زندگی دی لمبی لڑائی وچ سہارے دی لوڑ
محسوس ہوندی ہے۔ جس اگے من دے بھار لاہ سکاں۔ سبھ کجھ
بھلا کے پیار دے رنگ وچ رنگی جاواں۔ ماں دی خالی فوٹو

_________
93

پچھا کرن لگی ہے۔ اوس دی فوٹو وچ اپنے آپ نوں ویکھن لگی
ہاں۔ فوٹو وچلی خالی تھاں بھرن لئی ساتھی دی تلاش کرن لگی
ہاں۔ تلاش پوری ہو گئی ہے۔ میرے نال امن بیٹھا ہے۔ میں اوس
دے پیار ساہمنے ہار گئی ہاں۔ کناں وچ آواز گونجی ہے، ''ہارنا
کمزوری ہے۔''
''میں کمزور نہیں۔'' خیالاں دے سنسار وچوں نکل کے
اپنے آپ نوں کیہا ہے
آنٹی دا فون آ رہیا ہے۔ میں فون چکیا ہے۔ فون کٹیا گیا۔
سکرین تے ویرے دا نمبر فلیش ہون لگا ہے۔ میں گھبرا کے
فون چکیا۔ میرے بولن توں پہلاں ہی اوہ کالھی نال بولیا ہے،
''کرم میں کجھ دن فون نہیں کر سکدا۔ میم توں کھہڑا چھڈاؤن
لئی میں شہر تے کالج بدل لیا اے۔ تسیں فکر نہ کرنا۔ موقع ملن
تے میں آپ فون کراں گا۔''
میری گل سنے بنھاں ہی اس نے فون کٹ دتا ہے۔ میں
پتھر بنی بیٹھی ہاں۔ سمجھ نہیں آ رہی۔ الجھن وچ پھسی ہاں۔
آنٹی دا فون پھر آ رہیا ہے، ''کرم! جلدی گھر آ بیٹا۔ نوپر موہت
نال لڑ کے گھر واپس آ گئی اے۔''
اوس دی گل سن پیراں ہیٹھوں زمین کھسکن لگی ہے۔ اوہ
گھبرائی ہوئی ہے۔ میں کوئی جواب نہیں دتا۔ اوسنے فون کٹ
دتا۔ میں کرسی تے ڈھوء لائیں نڈھال بیٹھ گئی ہاں۔
''کرم! میں کجھ مہینیاں لئی ودیش جا رہیا۔'' امن دی آواز
سن میں تربھک کے کرسی توں اٹھی ہاں
''اصل وچ میری میرز دی گل چل رہی۔ ایس لئی ودھ سماں
وی لگ سکدا۔'' میں فٹیاں اکھاں نال اوس ول ویکھ رہی ہاں
اوس دی گل سن کے دماغ نے سوچنا بند کر دتا۔ کن سننا
بند کر رہے ہن۔ گلے وچوں آواز نہیں نکل رہی۔ کرسی دا
سہارا لے کے کھڑی ہاں۔

_________
94

''کجھ ضروری فائیلاں نیں۔ جیہڑیاں جلدی نبیڑنیاں نیں۔
میرے پچھوں آفس دی ساری ذمہ واری تیری ہووے گی۔'' اوس
نے ٹیبل تے فائیلاں رکھدیاں حکم دتا ہے
اوس دا حکم سن میرا دل ٹکڑے ٹکڑے ہو کے بکھر گیا
ہے۔ دماغ وچ ماں اتے نانی دیاں گلاں گھمن لگیاں ہن، ''بیزی
مینوں عجیب جیہا سپنا آیا! اک تنگ پہاڑی رستے تے ریل
دی پٹڑی وچھی اے۔ اوس اتے اک انجن کئی ڈبے کھچی لجا
رہیا۔ اچانک رستہ تنگ ہون لگا۔ ڈبے پہاڑاں وچ نپیڑے جان
لگے۔ اک ڈبے وچ کرم آ۔ اوہنے ڈبے وچوں باہر چھال مار
دتی۔ ڈگدیاں ہویا اوسدا ہتھ درخت دی ٹاہنی نوں پے گیا۔ اوہ بچ
گئی۔''
''مصیبتاں دے پہاڑ ٹٹ رہے نیں۔ سبھ کرم دا ای مُونہہ
تکدے نیں۔ اوس نے بچ کے نکلنا ای ہویا۔'' سپنا سن کے نانی
نے جواب دتا
اوسدی سیانپ مینوں تک رہی ہے۔ میری چپ کسے نوں
دکھائی نہیں دے رہی۔ خیالاں وچوں نکل امن ول ویکھ کے
مسکراؤن دی کوشش کر رہی ہاں۔ جھوٹھی مسکراہٹ دا
مکھوٹا پا کے کم کرن لگی ہاں۔ آفس وچوں نکلدیاں ایہہ مکھوٹا
راہ وچ کدھرے ڈگ پیا۔ اوس دی تھاں ماں دی خالی فوٹو نے
مل لئی ہے۔
گھر پہنچ کے ماں دا چہرہ ویکھن لگی ہاں۔ اوہ میرے نال
نوپر دی گل کرن لگی ہے۔ میں اوس نوں وچوں ہی ٹوک کے
کیہا، ''ماں مینوں آنٹی نے دس دتا۔''
اوہ سوچاں وچ ڈب گئی ہے۔ میں حوصلہ کرکے بولی ہاں،
''ماں اک گل ہور سن۔ مینوں تیرے ساتھ دی بہت لوڑ اے۔ وعدہ
کر سن کے ڈولیں گی نہیں۔''

_________
95

اوہ ڈریاں وانگ میرے ول ویکھ رہی ہے، ''ویرے نے میم
توں چوری کالج تے شہر بدل لیا اے۔ آپاں اوس نال گل نہیں کر
سکدیاں۔ ٹائم ملن تے اوہی فون کریا کرے گا۔''
اوہ حقی بکی ہو گئی ہے۔ میں چپ ہاں۔ بولن لئی کجھ نہیں
بچیا۔ اک دوجے توں اپنا اندر لکا رہیاں ہاں۔
نانی دا حوصلہ سانوں ڈگن توں بچا رہیا ہے۔ ویرے دا فکر
گھر دے ماحول وچ گھمن لگا ہے۔ نوپر دے سپنیاں دا سورگ
ٹٹ گیا ہے۔ سوچاں نے اکھاں وچلی نیند اڈا دتی ہے۔ میں
شیشے وچ اپنا چہرہ ویکھ ڈر جاندی ہاں۔ کتے میریاں اکھاں
وی انیندیاں.....۔ نہیں میں انیندیاں اکھاں نال سپنے نہیں
ویکھنے۔ میں تاں گھمناں دی مائی وانگ جاگدی اکھ نال سپنے
ویکھنے ہن۔
''جاگدیاں اکھاں دے سپنے سبھ دیاں خوشیاں وچوں وکھائی
دیندے نیں۔'' اک آواز کناں وچ گونجی ہے
میرے آلے دوآلے تاں کوئی وی خوش نہیں۔ سوچاں وچ
نانا جی دیاں چٹھیاں دی لڑی ترن لگی ہاں۔ ساہمنے منزل دس
رہی ہے۔ وچکار اگ دا دریا ہے۔ میں چٹھیاں کھول لئیاں ہن۔
چٹھیاں پڑھدی اگ دے دریا وچ وڑ گئی ہاں۔ اگ دا دریا الوپ
ہون لگا ہے۔ ماں، پاپا، نانی، آنٹی، ویرے تے نوپر دیاں ادھ
موئیاں سدھراں دی اگ نے باہری اگ نوں ٹھنڈا کر دتا ہے۔
میں ذمہ واریاں نبھاؤن دا وعدہ کیتا ہے۔ ہن ایہناں توں بھج
نہیں سکدی۔ سوچاں دی پنڈ لے کے آفس جاندی ہاں۔ آفس توں
کدوں گھر آ جاندی ہاں۔ کجھ پتہ نہیں لگدا۔
موسم بدل رہیا ہے۔ ٹھنڈ ودھن لگی ہے۔ نانی ٹھنڈ کارن
اندر بیٹھی ہے۔ میں اوس کول بیڈ تے آ پئی ہاں۔ ماں الماری
وچ پئیاں کتاباں صاف کرکے رکھ رہی ہے۔ کتاباں وچوں اک
کاغذ ہیٹھاں ڈگا ۔ اوس نے ویکھیا نہیں۔ نانی نے ماں نوں پچھیا
ہے، ''پت باہر ہنیرا ہو گیا؟''

_________
96

''اجے تاں شام ہے بی جی۔'' اوہ باہر ویکھدی ہوئی بولی
ہے
اوہناں دیاں گلاں سندیاں لگا جویں سارا ہنیرا میرے اندر
اکٹھا ہو رہیا ہے۔ ہنیرے وچ امن میرے کول کھڑا ہے۔ میں
اوس ول ویکھ کے مسکرائی ہاں۔ اوس دا ہتھ میرے ول ودھ
رہیا۔ میں اپنے ہتھاں ول ویکھیا۔ ہتھاں تے مہندی نہیں۔ باہاں
وچ چوڑا نہیں۔ میں سہاگن نہیں ہاں۔ کنجھ ہو سکدی ہاں ؟ میں
تاں اک پریمکا.....۔
میں گھبرا کے کھڑکیاں دروازے بند کر دتے ہن۔ اک
دروازہ کھلا رہِ گیا۔ اٹھ کے ویکھدی ہاں۔ ہتھاں تے مہندی
لگن دا خیال آؤندا ہے۔ ہتھاں ول ویکھدی ہاں۔ ہتھ گندے ہن۔
ایہناں تے مہندی کویں لاواں۔ ٹوٹی تے جا دھون لگی ہاں۔
دھوتے ہتھ اجے وی گندے ہن۔ سوچ کے پھر دھون لگدی ہاں۔
''کرم خالی ہتھاں نوں کنی کو وار دھووینگی....؟'' نانی
میریاں حرکتاں ویکھ بولی ہے
اوس دی گل سن کے بیٹھ گئی ہاں۔ کتاباں وچوں ڈگے
کاغذ دا خیال آیا ہے۔ اوس نوں چک کے سرھانے ہیٹھ رکھ لیا۔
خیالاں دی ہنیری وچ سونا جاگنا بھل گئی ہاں۔ ادھی رات اٹھ
کے اوہی کاغذ کڈھ پڑھن لگی ہاں۔ اوس نوں پڑھدیاں سریر
سن ہو گیا ہے۔ روندی روندی سوں گئی ہاں۔ ویرے اندر اٹھدے
ابال شبد بن کے اکھاں اگے تیر رہے ہن۔
سپنیاں نوں تاش دے پتیاں وانگ بکھردے ویکھ رہی ہاں۔
اڈ کے آفس پہنچن دی تمنا ختم ہو گئی ہے۔ صرف فرض باقی
ہن۔ کدے کدے لگدا ساریاں چنتاواں ختم ہو گئیاں جاں سوچن
شکتی ختم ہو گئی ہے۔ شکتی ہین ہو اک تھاں کھڑ گئی ہاں۔
سوچاں کھہڑا چھڈ رہیاں ہن۔ بناں بولے کئی کئی گھنٹے گزار
دیندی ہاں۔ رشتے بھر رہے ہن۔ سبھ کجھ ہتھاں وچوں کر رہیا
ہے۔ میں کسے نوں خوشیاں نہیں دے سکی۔ ایہہ ٹٹ بھج مینوں

_________
97

توڑ رہی ہے۔ رشتیاں دی انیندی اکھ دے سپننے میرے اتے
بھارو ہو گئے ہن۔
مینوں ویکھ ماں ٹھنڈے ہوکے بھردی ہے۔ اوہ جان گئی
ہے کہ گجھیاں سٹاں میرا خون ساڑ رہیاں ہن۔ اوسدے سپنے
پورے کرن دے داعوے کرن والی خر رہی ہے۔ ویرے دی
کوئی خبر نہیں۔ نوپر میرے نال کوئی گل نہیں کردی۔ آنٹی ماں
نوں میرے نال فکر والیاں گلاں کرن توں روکدی ہے۔ میری
اداسی سبھ نوں ستاؤندی ہے۔ ماں اسدا حل لبھن پنڈت کول
جاندی ہے۔
کئی دناں بعد آفس آئی ہاں۔ بہت کمزوری محسوس ہون
لگی ہے۔ آفس بند کر دوپہر توں پہلاں گھر نوں چل پئی ہاں۔
گھر پہنچن تک سریر ٹھنڈ نال ٹھر گیا ہے۔ ویڑھے وچ تیز
دھپ چمک رہی ہے۔ کندھ نال کھڑا منجا دھپ وچ ڈاہ کے پے
گئی ہاں۔ موڈھیاں توں شال لاہ کے سر تے لپیٹ لیا ہے۔
ماں مینوں آوازاں مار رہی ہے۔ اوسدی آواز بڑی دوروں
آؤندی سندی ہے۔ اوس نے میرے اتے کمبل پا دتا۔ دھپ اگے
لنگھ گئی ہے۔ مینوں ہور ٹھنڈ محسوس ہوئی ہے۔ میں اٹھی ہاں۔
ماں نے بلایا ہے۔ میں جواب نہیں دتا۔ منجے تک مسّاں پہنچی
ہاں۔ منجے تے ڈگدیاں ہی نیم بے ہوشی وچ چلی گئی ہاں۔
میرا سریر مٹی دی ڈھیری بن گیا۔ آتما کتے دور اڈدی جا
رہی ہے۔ اندروں سریر تڑفن لگا ہے۔ ایس تڑف دا احساس
ڈونگھے پانی وچ ڈبدے جسم وانگ ہے۔ جو جان بچاؤن لئی
زور زور دی ہتھ پیر ماردا ہے۔ جدوں ساریاں کوششاں ناکام ہو
جاندیاں ہن تاں ڈونگھے پانی دے ہیٹھاں ہی ہیٹھاں ڈبدا جاندا
ہے۔ تڑفدا سریر کسے نوں اڈیک رہیا ہے۔ اوس نوں وشواش
ہے کہ آتما ضرور واپس آئیگی۔ اوسدی روح دا کوئی ساتھی
اوس نوں لبھدا ہویا اوس کول لے آئیگا۔ آتما دی واپسی دا خیال
آؤندیاں ہی اک ہتھ بے جان سریر ول ودھیا ہے۔ ہتھ دی چھوہ

_________
98

نال سریر وچ حرکت ہوئی ہے۔ بند دھڑکن چل پئی ہے۔ نیم بے
ہوشی وچ ہی روح دا ساتھی ساہمنے کرسی تے بیٹھا دس رہیا
ہے۔ اکھاں کھل گئیاں ہن۔ کرسی ول ویکھیا۔ کرسی خالی ہے۔
سریر نوں ہتھ نال ٹوہن لگی ہاں۔ سریر کمبن لگا ہے۔ کول پئی
رجائی کھچ کے اپر لے لئی ہے۔ نگھ نال سریر گرماؤن لگا
ہے۔ ہوش واپس آؤن لگی ہے۔ کرسی تے بیٹھے آدمی نوں یاد
کرن لگی ہاں۔ ایہہ ہتھ ودھاؤن والا کون ہے ؟ کتھوں آیا ؟ اوہ
کیوں آیا ؟ کئی سوال دماغ وچ گھمن لگے ہن۔ میں ہتھ پھڑن
والے نوں سوال پچھ رہی ہاں۔ پر اوہ جواب نہیں دے رہیا۔ میں
سوالاں وچ ڈبن لگی ہاں۔ اکھاں اگے ہنیرا آؤن لگا ہے۔ واپس
پرتی ہوش پھر گم ہون لگی ہے۔

_________
99
باب 16

ہوش حواس کدوں توں گم ہن۔ مینوں یاد نہیں۔ پر کجھ دناں
توں آلے دوآلے ترے پھردے لوک محسوس ہون لگے ہن۔ کجھ
گلاں سنائی دیندیاں ہن۔ خود نوں دور کھڑی ویکھ رہی ہاں۔ اپنا
ہی سریر پہچان نہیں سکدی۔ ہڈیاں دی مٹھ بنی ہسپتال وچ پئی
ہاں۔ مریضاں دیاں درد بھریاں آوازاں سن کمب جاندی ہاں۔
بھیانک کرلاہٹاں کناں وچ پیندیاں ہن۔ کن ساں ساں کرن لگدے
ہن۔ متھا ٹس ٹس کردا ہے۔
''سسٹر دشا! ساہمنے بیڈ والے مریض نوں دو دن بعد
ڈسچارج کرنا ہے۔ اوسدا بخار ٹھیک ہے۔'' نزدیک توں آئی آواز
اوس نوں سمجھا کے اگے تر پئی ہے
''او.کے. ڈاکٹر کافر۔'' دشا نے جواب دتا ہے
''مسٹر دھرم۔ ڈاکٹر کافر نے تہانوں دو دن بعد ڈسچارج
کرن لئی کیہا ہے۔'' کہہ کے اوہ میرے نزدیک آ رہی ہے
''سسٹر ایس لڑکی نوں کیہ بیماری اے۔ ایہدیاں اکھاں وچ
کنی بے چینی اے۔ جویں کسے جھوٹھ سچ دی تلاش کر رہیاں
ہون۔'' پچھوں کوئی انجانی آواز سنائی دتی ہے
دشا میرے نزدیک آؤندی اتھے ہی رک گئی ہے۔ انجانی
آواز پھر آئی ہے، ''دروازے دے کھڑاک نال اسدا بے جان
سریر حرکت وچ آؤندا محسوس ہوندا۔ ایہہ کسدی اڈیک کردی
اے۔''
''جو اسدی ایس حالت دا ذمہ وار ہے۔'' دشا نے بے رخی
نال جواب دتا ہے
''اوس نوں ایس دی حالت دا پتہ؟ کوئی آیا ملن ؟'' آواز نے
اتسکتا نال پچھیا ہے

_________
100

''زندگی پت جھڑ دے پتیاں وانگ ہوندی اے۔ دوبارہ ملن
لئی بہار نوں اڈیکنا پیندا۔'' دشا دی آواز گمبھیر ہو گئی ہے
مینوں اپنے متھے تے کسے دا ہتھ رکھیا محسوس ہویا
ہے، ''کرم! گلاں کردیاں پتہ نہیں لگا۔ میں اپنا درد سنا رہی سی
جاں تیرا۔ مینوں پتہ توں بولدی کجھ نہیں۔ پر سندی ضرور
ایں۔''
میرے متھے تے آئے وال پاسے کردیاں اوہ پھر بولی
ہے، ''رشتے طاقت بننے چاہیدے نیں۔ کمزوری نہیں۔ اوہ لوک
بزدل ہندے جیہڑے پیار وچ مردے نیں۔ مرنا بہت سوکھا ہے۔
مشکل تاں جینا ہوندا۔''
دشا دیاں گلاں سن میرے اندر ہل چل ہون لگی ہے۔ ایہہ
شبد پہلاں سنے محسوس ہون لگے ہن ''کمزوری ٹھوکر کھا
کے ڈگن وچ نہیں، ڈگ کے نہ اٹھن وچ ہوندی اے.....۔''
کوئی جانی پہچانی آواز میرے اندر گونجن لگی ہے۔ بہت
سارے چہرے اکھاں اگے گھمن لگے ہن۔ میں اوہناں آوازاں
اتے چہریاں نوں پہچانن لگی ہاں۔
دشا دے فون تے رنگ وجی ہے۔ اگوں گل کرکے کسے
نے فون کٹ دتا۔ اوہ اپنے آپ نال گلاں کرن لگی ہے، ''ٹھیک
اے! میں تینوں ڈسٹرب نہیں کراں گی۔ جدوں توں کہے گا۔ ادوں
فون کراں گی۔ پر اپنے دل دا کیہ کراں۔ ایہہ سارے وعدے بھل
جاندا۔ تینوں اکلیا دکھی کویں چھڈاں۔ پر توں ایہہ گل سمجھدا
وی تاں نہیں.....۔''
اوہ دل دا بھار ہولا کردی بول رہی ہے، ''کرم! کدے کدے
جی کردا اپنے دل دی گل کسے نال سانجھی کراں۔ کہندے دکھ
دسن نال گھٹ جاندے نیں۔ زندگی مینوں کئی وار دھوکھا دے
چکی اے۔ پیار نے دوجی وار میرے جیون وچ دستک دتی اے۔
اوس دیاں خوشیاں میرے جیون دا مقصد نیں۔ پر اوہ میرے

_________
101

اندرلی کوملتا نوں نہیں سمجھدا۔ پیار دی قدر نہیں کردا۔ ڈردی
آں کتے سمجھوتیاں دا بنھ نہ ٹٹ جاوے۔''
اوس دی گل سن مینوں زوردار جھٹکا وجیا ہے۔ اوہ کیہ
بول رہی ہے۔ میں سننا بند کر دتا ہے۔ اکھاں اگے نوپر تے
موہت گھمن لگے ہن۔ اوہناں دے پیار وچ پیدا ہوئی دیوار یاد
آئی ہے۔ اوہناں نوں ملن لئی اٹھن دی کوشش کرن لگی ہاں۔ پر
سریر ساتھ نہیں دے رہیا۔
اوس نوں یاد کردیاں ویرے دے خیال آؤن لگے ہن۔ اوس
دیاں کتاباں وچوں ڈگی چٹھی اوسدے دل دیاں ساریاں رمزاں
کھول رہی ہے۔ اوہ کاغذ میریاں اکھاں اگے گھمن لگا ہے
پیاری بھین کرم،
تینوں ہمیشہ شکوہ رہندا کہ میں دل دی گل نہیں دسدا۔
تینوں کویں دساں کہ میں کھیتاں وچ بہہ کے دادا جی نوں یاد
کردا ہاں۔ امباں دے درخت کدے دادا جی تے کدے پاپا ورگے
لگدے ہن۔ اہناں دی چھاویں منجے تے بیٹھے دادا جی تے
لمے پئے پاپا اج وی میگزین پڑھدے دسدے ہن۔
پر جدوں اتھے ذیلداراں نوں ترے پھردے ویکھدا ہاں۔ جی
کردا اوہناں دے ٹکڑے کرکے امباں دوآلے کھلار دیواں۔
جیہڑیاں تتیاں ہواواں توں بچن لئی دادا جی امباں ہیٹھ پناہ لیندے
سی۔ اوہ ہواواں سینہ چیر میرے اندر وڑ گئیاں ہن۔ اوہناں دا
سلگدے رہنا مینوں چین نہیں آؤن دندا۔ اوہناں دی ہوند دا
احساس میرے نال رہندا ہے۔
سٹور دی کندھ نال کھڑے رنگ برنگے وان دے منجیاں
وچوں اج وی دادی دے ہتھاں دی مہک آؤندی ہے۔ پاپا دا
منجیاں دی پیند کسنا اج وی یاد ہے۔ کئی وار چوری جا کے ہتھ
لا لا ویکھداں۔ شاید پہلاں وانگ پاپا میرا ہتھ پرھے دھکدے
دس جان۔

_________
102

کئی وار باہرلے چونکے وچ ٹٹا چلھا لپدی دادی نظر آؤن
لگدی ہے۔ اوسدے ہتھاں نال لگی گلی مٹی دی خوشبو میرے
اندر پھیل جاندی ہے۔ جی کردا مٹی دی گھانی بنا چونکا پھر
سنوار دیواں۔ اکھاں وچ آؤندا پانی چوری چوری پی جاندا ہاں۔
پاپا نال فوٹواں وچ نیڑے ہو کے بیٹھنا میرے اندر پیار دی
جھنجھنی چھیڑ دیندا ہے۔ ساڈیاں اچھاواں پوریاں کرن دے
تانے بانے بندے اوہ آپ ہی خر گئے۔
ہن توں ہی دس ایہہ گلاں میں کس نال سانجھیاں کراں۔
کون سنیگا میری تے میرے پرکھیاں دی کہانی۔ جدوں کجھ
نہیں کر سکدا تاں ذیلداراں نال ٹکر لے کے لڑن مرن نوں جی
کردا ہے۔

تیرا بھرا،
رندیپ
ویرے دی چٹھی یاد کردیاں اوس نوں ملن لئی دل کالھا پین
لگا ہے۔ دشا دی آواز نے میری چجتنا موڑ لیاندی ہے
''آنٹی! مل آئے ڈاکٹر منجیت نوں!!'' اوہ سٹول توں اٹھدی
بولی ہے
''ہاں۔ اسیں کدے اکٹھیاں پڑھدیاں سی۔'' نزدیک توں آئی
آواز سن کے حیران ہو گئی ہاں
ایہہ تاں ماں دی آواز ہے۔ اوس دی آواز کناں وچ پیندیاں
ہی اوسدے گل لگن لئی تڑپھن لگی ہاں۔ اوسدی آواز وچ پڑھائی
چھٹن دا درد محسوس ہون لگا ہے۔ ڈاکٹر منجیت دی چھپی
انٹرویو اکھاں اگے آ گئی ہے۔
اوہ میرے سر تے ہتھ رکھدی سٹول تے بیٹھ گئی ہے۔
میرے والاں وچ پیار نال ہتھ پھیردی ہوئی بولی ہے، ''کرم
جلدی ٹھیک ہو۔ منجیت کہندی تینوں کوئی بیماری نہیں۔ ایہہ
سبھ مانسک تناء ودھن کرکے ہویا۔ مانسک کمزوری ہولی ہولی
سریرک کمزوری بن گئی۔ اسے کرکے توں ترنا پھرنا تے بولنا

_________
103

بند کر دتا۔ جے تیرے اندر اٹھن دی اچھا تے حونصلہ پیدا ہو
جاوے تاں توں بہت جلدی ٹھیک ہو کے گھر جا سکدی
ایں....۔''
اوس نے بھرے گلے نال میرا متھا چمیا ہے۔ اوس نوں
جپھی پا کے سارے درد ختم کرن نوں دل کردا ہے۔ اٹھنا
چاہوندی ہاں۔ پر اٹھ نہیں سکی۔ مینوں اوسدے ادھورے سپنے
یاد آؤن لگے ہن۔ اوسدے سپنیاں وچ بھرن لئی رنگ اکٹھے
کرن لگی ہاں۔ اک رنگ چکدی ہاں۔ دوجا کھلر جاندا ہے۔
دوسرا اکٹھا کردی ہاں۔ پہلا رنگ اڈ جاندا ہے۔ ماں دیاں اکھاں
ول ویکھ رنگاں پچھے دوڑن لگدی ہاں۔ اسے دوڑ بھج وچ
گوڑی نیند سوں گئی ہاں۔
نیند وچ مینوں کھوکھلیاں اٹاں دا بنیا پرانا کمرہ دسن لگا
ہے۔ کندھاں وچوں بھر بھر کے ساری مٹی باہر نکلی ہوئی ہے۔
اچانک کمرے دی چھت ڈگن لگی ہے۔ میں کدے منجے تے
بیٹھی ماں تے کدے ویرے نوں کدے گھر دے سامان ول ویکھ
رہی ہاں۔ ساہمنے خالی کمرہ وکھائی دے رہیا ہے۔ سبھ نوں
واری واری بچاء کے اتھے لجان لگی ہاں۔ ویرے نوں بچاؤندی
ہاں تاں ماں رہِ جاندی ہے۔ ماں نوں بچاؤندی ہاں تاں سامان رہِ
جاندا ہے۔ سامان سنبھالدی میں اتھے ہی پھس جاندی ہاں۔ ماں
تے ویرا ساہمنے دس رہے ہن۔ اوہناں نوں ملنا چاہوندی ہاں۔ پر
بنھاں چہرے توں دسدیاں دو اکھاں مینوں گھور رہیاں ہن۔
اوہناں نال ملن توں روک رہیاں ہن۔ ڈر نال میرا سریر کمبن لگا
ہے۔
مینوں کمبدی ویکھ ماں گھبرا گئی ہے۔ اوہ ڈاکٹر کافر نوں
بلاؤن لئی دوڑ پئی ہے....۔

_________
104
باب 17

ڈاکٹر کافر ہتھ وچ پھڑی کتاب دا مڑیا پنہ پڑھ کے ماں
نوں سنا رہیا ہے، ''ساڈے اچیت من وچ بہت ساریاں اچھاواں
ستیاں ہوندیاں ہن۔ جو جگائیاں جا سکدیاں ہن۔ جے ایہناں نوں
دباء دتا جاوے تاں مانسک شکتی کمزور ہو جاندی ہے۔ ایہناں
دا مرنا منکھ دے اندرونی من نوں سٹ ماردا ہے۔''
''ڈاکٹر صاحب میرے توں اسدی حالت ویکھی نہیں جاندی۔
سپنیاں پچھے بھجن والی کویں ہار کے نڈھال پئی اے۔ قسمت
بندے نوں کتھوں کتھے لیا کے کھڑا کر دیندی اے۔'' میری چنتا
کر رہی ماں پچھدی ہے
''آنٹی! بندہ اپنی قسمت آپ گھڑدا۔'' دشا نے جواب دتا ہے
''بلکل ٹھیک! نچن نوں من میرا ہے۔ میرا ناچ کوئی کویں
نچ سکیگا۔'' ڈاکٹر کافر نے دشا نال سہمت ہوندیاں کیہا ہے
اوہناں دیاں گلاں سن سریر اندر جھرناہٹ ہوئی ہے۔ مینوں
گھمناں دی مائی دا چہرہ یاد آ رہیا۔ اوسدی آواز کناں وچ پئی
ہے، ''ساڈے اندر کوئی نہ کوئی خوبی لکی ہوندی ہے۔ اوس
نوں جیون دا ادیش سمجھ منزل ول تر پیینا چاہیدا۔ ساڈی
اندرونی طاقت ساتھ دین لگدی ہے۔ پھر اوہی ہوندا جو اسیں
چاہندے ہاں۔''
دشا ماں نوں دوائی لیاؤن بھیج رہی ہے۔ ڈاکٹر کافر میرے
نزدیک کھڑا دشا نال گلاں کر رہیا ہے، ''سسٹر میں ایس نوں
پہلاں توں جاندا ہاں۔ اک کتاب دے لوک ارپن وچ ویکھیا سی۔
میں کوئی ساہت پریمی نہیں۔ کجھ دوستاں نال اتھے گیا سی۔
اتھوں کدے نہ بھلن والی یاد نال لے آیا۔ جدوں وی اکلا بیٹھدا،
ایس دا چہرہ ساہمنے آ جاندا۔ پر دوبارہ ملن دا موقع نہ ملیا۔
سماں بجتن نال اسدی یاد ذہن وچ کدھرے دب گئی۔''

_________
105

''ڈاکٹر صاحب! میں دو دن توں اسنوں ویکھ رہاں۔ بڑی
خوشی تے حیرانی ہوندی کیونکہ ایہہ لڑکی بیمار نہیں اے۔
ایس دیاں اکھاں وچ سپنے تیردے دسدے نیں۔ اکھاں وچلی
چمک سپنیاں نوں پورے کرن والی اے۔'' اوہی انجانی آواز
ڈاکٹر کافر نوں میرے بارے دس رہی ہے
''تسیں ٹھیک کہہ رہے او۔ جدوں ڈاکٹر منجیت ایس نوں
لے کے آئے سی۔ ایس دیاں اکھاں بند رہندیاں سن۔ ہن لمبے
سمیں تک اکھاں کھول کے ویکھدی رہندی ہے۔ حالت وچ کافی
سدھار ہے۔ ایس اندر جیون دی اچھا جنم لے رہی۔ گھریلو
ماحول نال جوڑی رکھن کارن ایس اپر ساریاں گلاں دا اثر ہو
رہیا۔'' ڈاکٹر کافر اوس آواز نال گلاں کر رہیا ہے
ماں دوائی لے کے واپس آ گئی ہے۔ ڈاکٹر کافر دوجے
مریضاں نوں ویکھن اگے لنگھ گیا ہے۔ دشا ماں نوں دوائی
سمجھا کے ڈاکٹر کافر کول جا کھڑی ہے۔ انجانی آواز ماں کول
کھڑی بولی ہے، ''میں گھر جا رہیاں۔ رب کرے! ایہہ جلدی
ٹھیک ہووے۔ تسیں وی گھر جاؤں۔ فکر نہ کرو۔ ایہہ بڑی ہمت
والی کڑی اے۔ ایس نے اجے بہت سارے کم کرنے نیں۔''
اوسدی گل سن میرے اندر انیندیاں اکھاں دے سارے سپنے
پورے کرن دی اچھا پیدا ہون لگی ہے۔
''کرم۔ ایہہ ایڈووکیٹ دھرم اے۔ شہر دا مشہور وکیل۔ توں
جلدی ٹھیک ہو۔ ایہہ تینوں اپنے نال رکھ کے کم سکھاؤنگے۔''
ماں مینوں اوس آواز نال ملاؤندی ہوئی بولی ہے
ایڈووکیٹ شبد سُن کے میرا دھیان امن ول چلا گیا۔ اوس
ولوں سونپیاں ذمہ واریاں یاد آئیاں ہن۔ میں ہتھ پیر ہلاؤن دی
کوشش کر رہی ہاں۔ کجھ سوچ کے مسکرائی ہاں، ''زندگی وچ
اک امن تاں ہونا ضروری ہے۔''
مینوں سپنیاں والی رمز یاد آ گئی ہے۔ میں سپنیاں نال ترن
لگی ہاں۔ ریلوے پلیٹ فارم۔ پلیٹ فارم تے لوکاں دی بھیڑ۔

_________
106

دوروں آؤندی گڈی رکی ہے۔ سارے ڈبے کھچا کھچ بھرے ہن۔
دو بچے اسمانی رنگ دے وستر پہنے۔ سر توں گنجے۔ اکٹھے
خالی ڈبے وچ سوار ہو رہے ہن۔ کھڑکی کول آہمو ساہمنے
بیٹھیے ہن۔ بیٹھدیاں ہی اک مریئم تے اک بال گوپال بن گیا۔
دوویں اک دوجے دے ہتھ پھڑ کے مسکرا رہے ہن۔ گڈی رکی
ہوئی ہے۔
میرے اندر پیار دی پوتر منگ اٹھی ہے۔ بے سمجھ بچپن
ورگا پیار۔ جس دی ٹھنڈی چھاں ماں ورگی ہووے۔ جتھے
سارے گلے شکوے اک نظر وچ بھل جان۔ اک تکنی پیار ہی
پیار پھیلا دیوے۔
ڈاکٹر کافر نوں نزدیک کھڑے محسوس کر سوچاں ٹٹیاں
ہن۔ اوہ اپنے آپ نال گلاں کر رہیا ہے، ''کرم مینوں لگدا تیرا
تے میرا کوئی پرانا رشتہ اے۔ مل کے کئی مہینے یاداں وچ
گزار دینے۔ اچانک دوبارہ مل جانا۔ ایہہ کوئی سبب نہیں۔ میرے
اندرلی کھچ ہی تینوں میرے کول لے آئی ہے۔''
دشا دے آؤن کارن اوہ چپ ہو گیا ہے۔ میں اوسدا چہرہ
ویکھن لئی اکھاں تے زور پایا۔ پر اکھاں بند ہو گئیاں ہن۔ لمبی
بے چینی توں بعد ٹکاء آیا ہے۔ ماں بند اکھاں ویکھ ڈر گئی ہے۔
اوہ دشا نوں آوازاں مار رہی ہے۔ ڈاکٹر کافر چیک کردا بولیا
ہے، ''گھبراؤ نہ۔ ایہہ اسدے ٹھیک ہون دیاں نشانیاں نیں۔''
ماں نوں تسلی نہیں ہوئی۔ اوہ ارداساں کر رہی ہے۔ میں
اکھاں بند کر سپنیاں دی دھرتی تے اتردی جا رہی ہاں! بہت
لمبا رستہ ہے۔ راہ وچ لنگر چل رہیا ہے۔ سادھ فقیر مل بیٹھ
لنگر چھک رہے ہن۔ میں دور بیٹھی ویکھ رہی ہاں۔ من وچ
خیال آیا ہے۔ سادھ وڈا کہ فقیر۔ بنھاں جواب اڈیکیاں اگے تر
پئی ہاں۔ رستے وچ تکھے کنڈے، کنکر، پتھر کھلرے پئے ہن۔
سادھ پاسے ہو نیویں پائیں کھڑا ہے۔ فقیر رستے وچوں کنکر

_________
107

چگن لگا ہے۔ میں فیصلہ کرن دی کوشش کردی ہاں۔ دوروں
اک آواز آؤندی ہے.....!!
''کرم ویکھ تیری آنٹی منجیت تینوں ملن آئی اے۔'' ماں دی
آواز سن سپنا ٹٹ گیا ہے
میں فیصلہ کرن والی آواز سنن دی کوشش کر رہی ہاں۔ پر
مینوں ماں تے آنٹی دیاں گلاں سنائی دین لگیاں ہن، 'جس سبھ
دی زندگی وچ اتراء چڑاء آؤندے نیں۔ تینوں دکھ ہے کہ توں
پڑھائی چھڈ دتی تاں ایہہ سبھ واپریا۔ میں تاں ڈاکٹر بن چکی
سی۔ پریکٹس کر رہی سی۔ میرے سپنیاں نے وی آخری ساہ لین
دا درد ہنڈھایا اے۔''
ماں بنھاں ہنگارا دتے اوسدیاں گلاں سن رہی ہے۔ اوس
لئی فیصلہ کرنا اوکھا ہو رہیا کہ انیندی اکھ دے سپنے دا کارن
کیہ ہوندا ؟ منجیت آنٹی آپ بیتی سنا رہی ہے، ''جس میرے ماں
پیو نے میری شادی بہت وڈے بزنس مین نال کیتی۔ جتھے دُنیا
دی ہر چیز خریدی جا سکدی اے۔ پر اتھے میرے سپنیاں نوں
دم توڑنا پیا۔ مینوں پریوار نال کوئی شکوہ نہیں۔ پر سپنیاں دی
اپنی قیمت ہوندی اے۔ پہلاں پتنی دے فرض نبھاؤن لئی۔ پھر
بچیاں دی دیکھ بھال دے بہانے مینوں پریکٹس توں منع کیتا
جاندا رہیا۔''
کجھ دیر چپ رہِ اوہ پھر بولی ہے، ''میرا مریضاں دی
سیوا کرن دا سپنا چکناچور ہو گیا۔ مینوں لگدا ایس وچ میری
وی غلطی اے۔ میں اپنا سپنا کدے کسے نوں دسیا ہی نہیں سی۔
جاں پھر دسیا ہونا کسے نے سنیا نہیں۔ پھر میری سس نے دُنیا
دیاں سساں توں الٹ سماجک بندشاں نال لڑائی لڑی۔''
آنٹی دی آواز وچلا آتم وشواش مینوں محسوس ہون لگا
ہے، ''اوسنے میرے ہسبینڈ اتے سماج توں کجھ سوالاں دے
جواب منگے۔ گھر گرہستی سنبھالن لئی عورت ہی تیاگ کیوں
کرے ؟ ذمہ واریاں دی آڑ وچ اوس دے سپنے ڈھیہہ ڈھیری

_________
108

کیوں ہون؟ پتی دا سپنا پتنی دے سپنے دی لاش اتے کویں اسر
سکدا؟ کسے کول کسے وی سوال دا جواب نہیں سی۔ اج اپنی
سس دی مدد نال میں ڈاکٹری کھیتر وچ ناں کما سکی آں۔''
آنٹی دی گل سندیاں مینوں رام کتھا یاد آ رہی ہے۔ رام نے
سماج دے کہن تے سیتا دا تیاگ کر دتا۔ سیتا نے کشٹ جھل
کے سارے فرض نبھائے۔ لو کچھ نوں جنم دتا۔ اوہناں نوں
رگھونندن دے سپرد کیتا۔ پھر ادھورے سپنیاں نال دھرتی ماں
دی گود وچ سماں گئی۔ آخر کیوں....؟
''میڈم تہانوں ڈاکٹر کافر بلا رہے نیں۔'' اک آواز سنائی دتی
ہے
منجیت آنٹی نے میرے سر تے ہتھ رکھیا۔ مینوں ویرے دا
ہتھ یاد آیا ہے۔ میں اوسدا وشواش ہاں۔ ماں دی ہمت ہاں۔ نانی
دی دلیر دھی۔ میں ایہہ سبھ کویں بھل سکدی ہاں۔ میرے اندر
جیون دی ترنگ اٹھی ہے۔ میں سبھ نوں ویکھن لئی اتاولی ہون
لگی ہاں۔
فون دی رنگ وجی ہے۔ ماں میرے توں دور ہو گل کرن
لگی ہے، ''ہانجی بابا جی۔ سارا پربندھ ہو گیا۔ ہاں ہاں۔ دوویں
اوسے ناں دے ہن۔ مینوں مسیا دا گرہن یاد اے۔ پرانے مندر لے
کے پہنچ جاواں گی۔ نہیں نہیں کسے نوں پتہ نہیں لگدا۔ بس
میرے بچیاں تے مہر کرنی۔''
اوہ فون سندی ہور دور ہو گئی ہے۔ اوسدی گل سمجھ نہیں
آ رہی۔ میرے اندر ڈر پیدا ہون لگا ہے۔ اوسدا پنڈت کول جانا یاد
آ رہیا ہے، ''کتے پنڈت نے کسے غلط راہ نہ پا دتا ہووے۔''
مینوں شک ہو رہیا ہے۔ اوس نے فون بند کر میرے سر
تے ہتھ رکھیا۔ میں کجھ پچھنا چاہوندی ہاں۔ مینوں اپنی بے
بسی تے غصہ آ رہیا۔ اوہ سر توں ہتھ چکدیاں بولی ہے، ''پت
میں اج رات گھر جانا۔ اپنا دھیان رکھیں۔''

_________
109

اک رہس جیہا سرج اوہ جا رہی ہے۔ میں اوسدے پچھے
جان لئی چھٹپٹاؤن لگی ہاں۔ میرے اندر چل رہیا یدھ کسے نوں
نہیں دسدا۔ تھک کے نیند آؤن لگی ہے۔ اکھاں ماں دا سرجیا
رہس کھولن لگیاں ہن۔ نصیبو دی پوتی کمو تے دوہتا دیپو اوس
نال کھنڈر بنی عمارت ول جا رہے ہن۔ عمارت دے اندر اگ
دیاں لاٹاں نکل رہیاں ہن۔ ہون کنڈ وچ سمگری پیندیاں لاٹاں ہور
اچی ہوندیاں ہن۔ آلے دوآلے ڈراؤنیاں چیزاں کھلریاں ہن۔ کالے
کپڑیاں والا ڈراؤنا آدمیں منکھی کھوپری نوں خون نال نوھا
رہیا ہے۔ کپڑے دی گڈی تکھیاں سوئیاں چبھو کے کول رکھی
ہے۔ نمبو، ہریاں لال مرچاں، سندھور، تکھا خنجر، لکڑاں، لال
تے کالے رنگ دے کپڑے کول پئے ہن۔ ماں بچیاں سمیت
آدمیں دے پچھے کھڑی ہے۔ بچے سہم کے اوسدے پچھے لک
رہے ہن۔ آدمیں پچھے مڑ بچیاں ول ویکھدا ہے۔ اوس دیاں لال
اکھاں ویکھ ماں بچیاں نوں اگ ول دھک رہی ہے۔ بچیاں نے
ماں دی چنی دا لڑ گھٹ کے پھڑ لیا ہے۔ لال اکھاں والے نے
مٹھی بھر کے کجھ اگ وچ سٹیا ہے۔ اوس وچوں اک پرچھاواں
اپر اٹھن لگا ہے۔ بچے مدد لئی ماں ول ویکھ رہے ہن۔
ساہمنے جھاڑیاں وچ ہل چل ہوئی ہے۔ سکے پتیاں دی
سرسراہٹ سن کے ماں ادھر ویکھدی ہے۔ جھاڑیاں پچھے میں
تے ویرا سبھ کجھ ویکھ رہے ہاں۔ ویرا میرا ہتھ پھڑ کے اگ
وچ چھال مارن لگا ہے۔ ماں ڈر نال کمبن لگی ہے۔ اوہ سانوں
اگ توں دور رہن لئی کہندی ہے۔ لال اکھاں والا آدمیں غصے
نال ہور ڈراؤنا ہو گیا۔ اوہ ماں توں بچیاں نوں کھوہن لگا ہے۔
ماں بچیاں نوں بچاؤن لئی ہتھو پائی ہو رہی ہے۔ اوسنے آدمیں
نوں دھکہ مار اگ وچ سٹ دتا ہے۔ بچیاں نوں لے کے بھجن
لگی ہے۔
میں چیک مار کے سبھ نوں دسدی ہاں۔ پر میری آواز
کوئی نہیں سندا۔ میں تڑفن لگی ہاں۔ ماں نوں روکن لئی جدو

_________
110

جہد کر رہی ہاں۔ میرے سریر وچ ہل جل ہونی شروع ہو گئی
ہے۔ وارڈ وچ پئے مریض حیران رہِ گئے ہن۔ میں ماں نوں لبھ
رہی ہاں۔ مینوں تڑفدی ویکھ دشا انجیکشن لین دوڑی ہے۔
انجیکشن لگدیاں ہی اکھاں بھاری ہون لگیاں ہن۔

_________
111
باب 18

ہسپتال دے باہروں چونکیدار دی آواز آ رہی ہے۔ مینوں پنڈ
دی فرنی تے لگا پہرہ یاد آؤندا ہے۔ پہرہ دین دی ڈیوٹی بدلدی
رہندی ہے۔ پہرہ دے کے پوری رات جاگن دا ہوکا دین والا
اگلی ڈیوٹی تک گھوک سوندا ہے۔ کیہ جاگدے رہن دا ہوکا
پدارتھاں اتے منکھی دیہی دی حفاظت لئی ہے ؟ نہیں...........
جاگنا تاں آتما نے ہے۔ میں بند اکھاں نال ہنیرے وچ آتما نوں
ویکھن دی کوشش کر رہی ہاں۔ گھمناں دی مائی دکھائی دیندی
ہے، ''جدوں آتما جاگدی ہے۔ سبھ ہنیرے دور ہون لگدے ہن۔''
اک آواز میرے کناں وچ گونجدی ہے، ''ایہہ بیتیا تے آؤن
والا سماں بندے نوں اج وچ جین نہیں دندا۔''
''پر میں جینا ہیے۔ اوہ وی جاگدے ہوئے۔ گھمناں دی مائی
وانگ۔'' میں گونج رہی آواز تے قابو پا خود نال وعدہ کردی
ہاں
' تے ماں!! جسنے جنم دتا۔ لوریاں سنائیاں۔ سواؤن لئی
راتاں دی نیند وار دتی۔ ترنا سکھایا۔ سپنے بنے۔'' پر گھر گئی
ماں واپس کیوں نہیں آئی، سوچ کے تربک گئی ہاں۔
اکھاں اگے رات دے سپنے دا درش گھمن لگا ہے۔ خود ہی
سوال کرکے جواب دے رہی ہاں۔ ماں اجیہا کجھ نہیں کر
سکدی۔ میرا وہم وی ہو سکدا۔ من نوں تسلی دیندی ساہمنے
دروازے تے نزرا ٹکائی پئی ہاں۔
ماں دے آؤن بارے سوچ کے اوسدے پیار دے ساگر وچ
ڈبکیاں لاؤن لگدی ہاں۔ اڈیک ختم ہوئی۔ اوہ کالھے قدمیں اندر آ
رہی ہے۔ آؤندیاں ہی میرا متھا چمیا ہے۔ میں اپنیاں باہواں اوس
دوآلے لپیٹ لئیاں ہن۔ اکھاں وچوں ہنجو وہِ رہے ہن۔ میرے توں

_________
112

واری جاندی رب اگے ہتھ جوڑ رہی ہے، ''شکر ہے ربا توں
میری ممتا نہیں مرن دتی۔''
میرا ہتھ پھڑ اوہ رون لگی ہے، ''بچیئے! اپنی ماں نوں
معاف کر دے۔''
اوس اندرلی ممتا ویکھ میں خوش ہاں۔ میں اوس توں
ویرے بارے پچھنا چاہوندی ہاں۔ پر آواز نہیں نکل رہی۔ اداس
ہو من ہی من پچھ رہی ہاں، ''ماں ویرے دا کیہ حال اے؟ نوپر
کتھے ہے، اوہ دوویں کویں ہن ؟
ماں بہت خوش ہے۔ اوس دا وشواش جاگ پیا ہے۔ وارڈ وچ
سبھ نم اکھاں نال ویکھ رہے ہن۔ ڈاکٹر کافر میرے کول کھڑا
ہے۔ میں اوس نوں آواز توں پہچان لیا ہے۔ اوہ خوش ہو کے
بولیا ہے، '''یو آر اے بریو گرل۔ ڈونٹ وری۔ توں جلدی گلاں
کرن لگینگی۔ مے بی اج ہی۔ ہو سکدا شام تک۔''
اوسدی گل سن ماں بولی ہے، ''کرم۔ لمبی کمزوری تے
بے سرتی توں بعد تیرے سریر دا چلنا ڈاکٹر صاحب دے
وشواس دا نتیجہ اے۔''
''ہو سکدا میں سبھ کجھ اپنے لئی کر رہیا ہوواں۔'' ڈاکٹر
کافر مسکرا کے بولیا ہے
اوس دی گل سن میں شرما گئی ہاں۔ اوس نے گل ٹالدے
ہوئے مینوں آرام کرن دی ہدایت کیتی ہے۔ میں خود نوں حکم
دے رہی ہاں، ''ہن آرام نہیں کرنا۔ باہرلی دُنیا وچ اڈاری مارنی
ہے۔ سپنے پورے کرنے ہن۔''
دشا نوں آؤندے ویکھ نوپر یاد آ گئی ہے۔ اوس نوں ملن لئی
بے قرار ہون لگی ہاں۔ اوس دا چہرہ نظراں ساہمنے ہے۔ قدم
میرے ول ودھ رہے ہن۔ میں آواز دے کے بلاؤنا چاہوندی ہاں۔
پر میری آواز...؟ کجھ ڈگن دی آواز آئی ہے۔ نوپر دے ہتھاں
وچوں کتاباں دا پیکٹ ہیٹھاں ڈگ پیا ہے۔ آنٹی اوہناں نوں اکٹھا

_________
113

کر رہی ہے۔ میں اکھاں کھول کے اچی آواز وچ بولی ہاں،
''نوپر......۔''
کول کھڑی دشا حیران ہے۔ ڈاکٹر کافر پچھے مڑ کے
ویکھ رہیا ہے۔ ماں دے ہتھاں وچوں دوائی والی شیشی ڈگدی
ڈگدی بچی ہے۔ سارے مریض میرے ول ویکھ رہے ہن۔ میں
پھر بولی ہاں، ''نوپر.....۔''
دوبارہ بولن نال مینوں اپنی ہی آواز سنائی دتی ہے۔ نوپر
نے مینوں جپھی پا لئی ہے۔ سبھ خوش ہن۔ ماں، نوپر، آنٹی،
نانی سبھ بارے پتہ لگ گیا۔ ویرا دور ہے۔ میں کالھ نال ماں نوں
پچھیا ہے، ''ماں ویرا کویں آ؟''
'''اوہ ٹھیک اے۔ توں ٹھیک ہو کے گھر چل۔ فکر والی
کوئی گل نہیں۔'' اوس نے پیار نال جواب دتا ہے
گلاں کردیاں شام ہو گئی۔ سبھ گھر جا رہے ہن۔ ماں منجیت
آنٹی دے گھر گئی ہے۔ میرے لئی اج دیوالی دی رات ورگی
خوشی ہے۔ جتھے ہزاراں رنگاں دے دیوے جگ رہے ہون۔
رنگ برنگی روشنی وچ میں منزل تلاش کرن لئی اکھاں بند کر
لئیاں ہن۔ منزل دسن لگی ہے۔ دھرتی توں بہت اچی ادھ اسمان
وچ پہنچی عمارت۔ رنگ برنگیاں روشنیاں نال چمک رہی ہے۔
سفید دھوآں عمارت نوں من موہک بنا رہیا ہے۔ میں اوس ول
کھچی جا رہی ہاں۔ رستے وچ کئی پہاڑ تے جنگل پار کرکے
اتھے پہنچی ہاں۔ لمبا پوڑیاں والا رستہ عمارت دے سکھر تک
جاندا ہے۔ میں پوڑیاں چڑھن لگی ہاں۔ اپرلی پوڑی توں اک
پرش ہیٹھاں اترن لگا ہے۔ میں اپر جا رہی ہاں۔ اوہ ہیٹھاں آ رہیا
ہے۔ وچکار پہنچ کے اسیں دوویں رک گئے ہاں۔ اک ہی پوڑی
تے اک پاسے اوہ کھڑا ہے۔ دوسرے پاسے میں کھڑی ہاں....۔
''ہیلو مس کرم۔ ہاؤ آر یو۔'' آواز سن میں تربک کے اکھاں
کھولیاں ہن

_________
114

پوڑیاں اتر کے آیا پرش میرے ساہمنے کھڑا ہے۔ میں کلپنا
دے ساگر وچوں نکلی ہاں۔ ایہہ تاں ڈاکٹر کافر ہے۔ میں کوئی
جواب نہیں دے سکی۔
''ہن توں جلدی گھر جا سکدی ایں۔'' اوس نے مینوں خوشی
دی خبر سنائی ہے
''ڈاکٹر صاحب اسدے گھر جان توں پہلاں اپنے احساساں
نوں لفظاں دا روپ دے دیؤ۔ لفظ بہت ضروری ہندے نیں۔
زندگی دا رخ بدل دیندے ہن۔'' منجیت آنٹی آؤندیاں ہی ڈاکٹر
کافر نوں اشارہ کردیاں کہہ رہے ہن
''ایکسکیوز میں۔'' ماں نوں کول آئی ویکھ اوہ دوسرے
مریضاں نوں چیک کرن اگے تر پیا ہے۔
ماں تے منجیت آنٹی گلاں کر رہیاں ہن۔ دشا رٹین چیک اپ
کردی میرے کول کھڑی ہے۔ کجھ سوچدیاں اوسنے مینوں
پچھیا، ''کرم! تینوں ساڈیاں گلاں سندیاں سی ؟''
''سسٹر تہاڈیاں گلاں میرے اندر ہمت جگاؤندیاں سی۔
جیوندے رہن دی اچھا پیدا ہوندی۔ خاص کرکے تہاڈیاں گلاں
سن کے میں اپنی سہیلی نوپر دے پیار نوں زندہ رکھن دیاں
ویونتا گھڑدی۔ اوہناں دے پیار وچ پیدا ہوئی ناراضگی تے
غصہ دور کرن بارے سوچدی۔'' میں نوپر تے موہت بارے
سوچدی ہوئی بولی
''پیار روحاں دا میل ہوندا۔ ایس وچ معافی نہیں ہوندی۔ پیار
بھرے دو بول سارے گلے شکوے بھلا دیندے نیں۔'' اوس پیار
وچ بھجی روح نے جواب دتا ہے
میں من وچ روحاں اتے جسماں دے میل وچوں اتپن ہندے
پیار دی پہچان کرن لگی ہاں۔ مینوں گھر دی دوری ستاؤن لگی
ہے۔ ہسپتال وچ ڈاکٹر کافر، دشا تے ہور لوکاں نال سانجھ بن
گئی ہے۔ پر میں اڈ کے گھر پہنچن لئی بے تاب ہاں۔

_________
115

نویں سویر ہو گئی ہے۔ ہسپتال دے باہروں چڑیاں دی چیں
چیں دی آواز سنائی دتی ہے۔ آواز کناں وچ پیندیاں ہی میں
مسکرا کے انگڑائی لئی ہے، ''ہن ہر سویر میرے لئی نواں
سنیہا لے کے آویگی۔ چنوتیاں دا ڈٹ کے ساہمنا کراں گی۔''
گھر پہنچن دی کالھ نال جلدی اٹھ گئی ہاں۔ ماں جان دی
خوشی وچ آلے دوآلے کئیاں نوں مل رہی ہے۔ پیار دی سانجھ
اجنبیاں نوں اپنا بنا دیندی ہے۔ ڈاکٹر کافر دے چہرے تے
خوشی تے اداسی دے رلویں ملویں بھاو ہن۔ گھر وچ بے
صبری نال اڈیک ہو رہی ہے۔ سبھ ملن آئے بیٹھے ہن۔ ہسپتال
وچوں گھر توردے چہریاں نے اتے گھر وچ اڈیکدے چہریاں
دی خوشی نے میریاں اکھاں بھر دتیاں ہن۔ میں اکھاں صاف
کردی سوچ رہی ہاں، ''جناں دکھ جھلنا سی جھل لیا۔ ہن ایہناں
اکھاں وچ ہنجوآں لئی کوئی تھاں نہیں۔''
میں اکھاں پوجھدیاں ماں نوں پچھیا ہے، ''ماں ویرے دا
فون کدوں آؤنا ؟''
''اوہ تاں ہفتے بعد ای فون کردا۔ اڈیکن توں بنھاں کوئی
چارہ نہیں۔'' نانی نے میری نظر اتاردیاں جواب دتا ہے۔
ماں دا دھیان دروازے 'چوں اندر آ رہی نصیبو وچ ہے۔
میرا حال چال پچھدیاں اوسنے دسیا کہ اوہ رات نوں نانی کول
سوندی سی۔ اوہ گلاں سناؤندی بولی ہے، ''پت اک دن سردارنی
دے کہن تے میں پوتی تے دوہتے نوں نال لے آئی۔ پر جے
اوس دن سردارنی نہ ہوندی تاں نیانے رات دے ہنیرے وچ پتہ
نہیں کدھر نکل جاندے۔ بھلا ہووے سردارنی دا....۔ اوہنے
گھروں باہر نکلدے ویکھ لئے تے گھر موڑ لیائی....۔ جیوندے
رہن ایہدے بچے....۔''
اوسدیاں گلاں سن میرے اندر گرہن والی اوہ رات گھمن
لگی ہے۔ نصیبو دیاں گلاں سن اکھاں پونجھدی ماں بولی ہے،

_________
116

''نصیبو ماں دی ممتا اگے تاں طوفان نہیں کھڑ سکدے۔ پھر
ایہہ تاں ....۔''
میں اوسدی ادھوری گل وچوں اوسدی پیڑ دا اندازہ لا رہی
ہاں۔ اوہ اٹھ کے بچیاں لئی کھان دا سامان لفافے وچ پاؤن لگی
ہے۔ جویں کوئی گناہ بخشا رہی ہووے۔
''سردارنیئے..... کسے سیانے توں پچھ ویکھنا سی۔ کیہ
پتہ کوئی ماڑا سایہ نہ گھر 'چ وڑ گیا ہووے۔'' نصیبو لفافہ
پھڑدی ماں نوں ہولی جہے کہہ رہی ہے۔
''چھڈ نصیبو! ایہہ سادھ سیانے سبھ ٹھگ اکٹھے ہوئے نیں۔
لٹن لگے کسے دی جان لین توں نہیں ڈردے۔'' اوہ ہڈیں ہنڈھائے
تجربے وانگ بولی ہے
میں سبھ سمجھدی ہوئی چپ ہاں۔ اوس دا پچھتاوا اوسدا
معافی نامہ ہے۔ اوہ سبھ توں چوری جس ستھتی دا ساہمنا
کرکے آئی ہے۔ اوس گھٹنا دی تہہ تک پہنچن دا خیال میں
سمیں تے چھڈ دتا ہے۔

_________
117
باب 19

سویرے اٹھدیاں ماں نے اک میگزین دتا ہے۔ میں بنھاں
پڑھے اوسدے پنے پلٹ رہی ہاں۔ میرا دھیان نوپر دی زندگی
بچاؤن دوآلے گھم رہیا ہے۔ نظر اک پنے تے اٹک گئی ہے۔
اوس تے پاکستانی کہانی چھپی ہے، 'مرد شادی کیوں کردا
ہے۔' میں کہانی پڑھنی شروع کیتی ہے۔
''بیٹا رشتے ایویں نہیں توڑے جا سکدے۔ تینوں پتہ جے
مرد نوں صرف عیش ہی پسند ہووے تاں اوہ شادی کرکے خود
نوں کدے نہ بنھے۔ اوہ باہر آزاد رہِ کے اپنی ہوس پوری کر
سکدا ہے۔ کیونکہ اک بیوی دا مہینے دا خرچہ باہرلیاں چار
عورتاں توں ودھ ہوندا۔ پر اوہ بیوی دے آرام لئی گھر بناؤندا۔
اوس اپر لکھاں خرچے کردا۔ اتھوں تک کہ بیوی بچیاں لئی
چمڑی تک ویچ دندا۔'' ماں کہانی وچ بیٹی نوں سمجھاؤندی
ہوئی کہندی ہے
''اوہ ایہہ سبھ کیوں کردا ؟'' بیٹی نے سوال کیتا ہے
''جویں خدا ارباں انسان پیدا کردا۔ اوہناں دے کھان پین دا
پربندھ کردا ہے۔ بدلے وچ لوک اوسدی عبادت کردے ہن۔ جنی
ودھ عبادت ہوندی ہے۔ اوہ اناں ہی ودھ دھیان رکھدا ہے۔ خدا
نے اپنی اوہی طاقت مرد وچ پا دتی ہے۔ اوہ خدا دی طرحاں
سبھ کجھ کرن دی کوشش کردا ہے۔ بدلے وچ بنھاں خدغرضی
دے عزت تے پیار منگدا ہے۔'' میں کہانی پڑھنی چھڈ وچوں ہی
ماں نوں پچھیا ہے ''ماں مینوں نوپر بارے کجھ نہیں دسیا؟ اوہ
وی کجھ نہیں بولی۔ بس اینا ای کیہا، ٹھیک ہو لے، بیٹھ کے گل
کراں گے۔ آخر گل کیہ ہے.......؟''
''ٹھیک کیہا اوسنے۔ توں چنگی طرحاں ٹھیک ہو جا۔''
اوسنے کجھ لکو لین وانگ جواب دتا ہے

_________
118

اوسدی گل سن میں چپ ہو گئی ہاں۔ پر چپ کویں بیٹھاں ؟
میں نوپر نوں فون کرکے گھر بلا لیا ہے۔ زور دے کے پچھن
تے اوہ بولی ہے، ''میں تینوں ہور چنتا نہیں دینی۔ پہلاں ہی
فقراں نے تینوں ہسپتال پہنچا دتا سی۔''
''نہیں نوپر۔ میں مصیبتاں توں ڈر کے ویکھ لیا۔ زندگی
مصیبتاں دا ساہمنا کرکے حل لبھن دا ناں ہے نہ کہ ڈر کے
بھجن دا۔ ایہہ گل میرے توں ودھ کون جان سکدا۔ جدوں میں
ادھ مریاں وانگ بیڈ تے پئی رہندی سی۔ ادوں سمجھ آؤندی
سی، حوصلہ ہار کے پے جانا مصیبت دا ساہمنا کرن نالوں
کتے ڈراؤنا ہے۔'' میری گل سُن کے اوہ چپ ہو گئی ہے
میں پھر پچھیا ہے، ''توں ایہہ دس ہن تیرے تے موہت دے
سبندھ کیہو جہے نیں۔''
''کرم! اسیں طلاق لین دا فیصلہ کر لیا۔'' اوہ رک کے ہولی
جہی بولی ہے
''پر نوپر رشتیاں نوں موقع دینا ضروری ہوندا۔ انے نیڑے
رہِ کے دور ہو جانا چھوٹی گل نہیں۔ توں ایہہ کیہ کیتا؟'' میں
دکھی ہو گئی ہاں
''ایوریتھنگ از رائیٹ ان لو اینڈ وار۔'' اوسنے سخت جواب
دتا ہے
''نہیں نوپر.....! توں غلط ایں۔ وار از نوٹ لو اینڈ لو از
نوٹ وار۔'' میں اوسدا جواب درست کیتا ہے
اوہ چپ ہو گئی ہے۔ میں سمجھاؤندے ہوئے کیہا، ''نوپر
پیار لڑائی نہیں۔ جس نوں جت جاں ہار نال ماپیا جاوے۔ لڑنا
ہے تاں اندرلی برائی نال لڑ۔ اوس برائی نوں ختم کر جس نے
تیرا پیار ختم کر دتا۔''
اوس دی چپ ویکھ میں زیادہ بولنا ٹھیک نہیں سمجھیا۔ گل
بدلن لئی پچھیا ہے، ''توں پڑھائی پوری کرن بارے کیہ سوچیا
؟''

_________
119

''چھڈ یار میرا من نہیں کردا پڑھن نوں۔'' اوہ اداس ہو بولی
ہے
اوسدی اداسی وچوں وچھوڑے دی تڑف محسوس ہوئی
ہے۔ فون تے آنٹی دا میسج آ رہیا ہے، ''نوپر نوں اپنے کول
روک کے رکھیں۔ میں تے تیرے انکل وی پہنچ رہے ہاں۔''
اوہناں دے آؤن تے نوپر اٹھ کے نانی نال گلاں کرن لگی
ہے۔ آنٹی اوس نوں دکھی نہیں ویکھ سکدی۔ انکل ہمیشہ دی
طرحاں چپ ہن۔ شاید اپنی پرورش نوں دوش دے رہے ہن۔ اپنی
راج کماری لئی بنے سپنے پورے نہ کر سکن دا صدمہ جھل
رہے ہن۔ میں آنٹی نوں صلاح دیندے ہوئے کیہا، ''تسیں نوپر
نوں اپنی لڑائی آپ لڑن دیؤ۔ اوس نوں خود فیصلہ کرن دی کھل
دیؤ۔''
آنٹی نے دل تے ہتھ رکھدیاں ڈونگھی آہ بھری ہے۔ ماں
موڈھے تے ہتھ رکھ اوس نوں حوصلہ دے رہی ہے۔ اک ماں
دوجی ماں دے درد توں جانو ہے۔ اوہناں دے جان توں بعد میں
سوچاں وچ گم بیٹھی ہاں۔ نانی مینوں سمجھاؤندی ہوئی بولی
ہے، ''بیٹا مرد تے عورت اک دوجے نوں پورا کرن لئی نیڑے
آؤندے نیں۔ برہماں نے دوہاں نوں ادھی عورت تے ادھا مرد بنا
کے دھرتی تے بھیجیا۔ اوہ اپنا ادھ اک دوجے دے اندروں
لبھدے نیں۔ پر کوئی ورلا ہی پورا ہوندا۔ سبھ ادھورے ہی دُنیا
چھڈ جاندے نیں۔''
نانی دی گل وچ سچائی ہے۔ اک پاسے نوپر ہے، جس پیار
لئی اوسنے سارے رشتیاں نوں ٹھوکر مار دتی۔ اج اوسے نوں
بھلا دینا چاہوندی ہے۔ دوجے پاسے دشا دا گہرائی وچ اتریا
پریم۔ جس لئی اوہ قربان ہون لئی تیار ہے۔ میرے اندر پورن
ہون دی خواہش پیدا ہون لگی ہے۔ اپنی روح دے ساتھی نوں
لبھن لئی کلپنا دے ساگر وچ غوطے کھان لگی ہاں.....۔

_________
120

اک خالی گول چکر۔ اوس دے باہر بیٹھا پرچھاواں۔ اپنا ہتھ
ودھا کے اوس چکر دے اندر کجھ لکھ رہیا ہے۔ دوجے پاسے
اک آدمی تے عورت ہتھاں وچ ہتھ پھڑیں بیٹھے مسکرا رہے
ہن۔ اوہ چکر وچ لکھے نوں پڑھ کے ڈر گئے ہن۔ ہتھاں وچوں
ہتھ چھٹ گئے ہن۔ پر دوجے ہی پل اوہناں نے اک دوجے دے
ہتھاں نوں ہور گھٹ کے پھڑ لیا ہے۔
میریاں اکھاں ساہمنے ڈاکٹر کافر دا چہرہ آ رہیا ہے۔ میں
چکر دے اندر لکھیا یاد کرکے پڑھن لگی ہاں۔ پر لکھت دی
بھاشا سمجھ نہیں آ رہی۔ اپنے سوال دا آپ ہی جواب دین لگی
ہاں، ''لکھن والے نے چکر وچ جو مرضی لکھیا ہووے۔ میرا
پیار روحاں دا ساتھی ہووےگا۔ جے بندہ قسمت آپ گھڑ سکدا
ہے تاں رکاوٹاں دے ہوندیاں پیار وی نبھاء سکدا اے۔''
مینوں ڈاکٹر کافر دے کہے شبد 'کرم اپنا کوئی پرانا سبندھ
ہے' وار وار یاد آؤن لگے ہن۔
میں ہور ڈونگھیاں سوچاں وچ ڈب جاندی جے ماں دی
آواز نہ سندی، ''مینوں رندیپ دی سمجھ نہیں آؤندی۔ اوہ کیہ
کرنا چاہوندا۔''
کنے دناں دیاں دبیاں بھاوناواں نوں باہر کڈھدی اوہ بولی
ہے۔ میں فکر وچ پچھیا، ''کیوں ماں کیہ ہویا۔ سبھ ٹھیک تاں ہے
؟''
''اوہنے کالج تے شہر بدل لیا۔ فون وی اک نمبر توں نہیں
کردا۔ پر اتھوں دے قانون بہت سخت نیں۔ مینوں ڈر لگدا کسے
مصیبت وچ نہ پھس جاوے۔'' اوہ گھبرائی آواز وچ بولی ہے
میں گمبھیر ہو گئی ہاں۔ اوسدا فکر سچا ہے۔ میم اوس دے
خلاف کوئی کاروائی ضرور کرے گی۔ میرا دھیان ویرے ول
کھچیا گیا ہے۔ فون دی رنگ وجی ہے۔ ہیلو کہندیاں ہی اگوں

_________
121

کسے دے خوشی وچ اچھل کے ہیلو کہن دی آواز آئی ہے۔ میں
اچی آواز وچ بولی ہاں، ''ویرے توں.....۔''
میری آواز سن ماں تے نانی میرے کول بیٹھ گئیاں ہن۔ میں
موبائیل دا سپیکر اؤن کر دتا ہے۔ گلاں کردیاں اوہ اداس ہو گیا
ہے۔ اوس نوں لگدا ہے کہ میری بیماری دی وجہ اوہ ہے۔ اوس
نوں حوصلہ دیندے ہوئے میں آکھیا، ''ویرے غلطی کس توں
نہیں ہوندی۔ کئی وار حالات اجیہا موڑ لے لیندے نیں۔ جدوں
دشا خراب ہووے تاں دشا وی خراب ہو جاندی ہے۔ پر توں فکر
نہ کر۔ مینوں صحیح دشا مل گئی ہے۔''
''کرم میں اپنے ولوں پوری محنت نال کم تے پڑھائی کر
رہاں۔ پر من وچ میم دا ڈر بنیا رہندا۔ اپنی پہچان لکا کے کنے
دن رہاں گا۔ اک دن اوہ میری بھال ضرور کرے گی۔ سوچ کے
ڈر جاندا ہاں کہ ایس دا سٹہ کیہ نکلے گا۔'' اوہ انجانا ڈر
محسوس کردا ہویا بولیا ہے
اوس نال گلاں کردیاں میری آتما نے آواز دتی ہے۔ اوہ سن
میں بولی ہاں، ''ویرے توں بے فکر ہو کے اپنے کم کر۔ میم
دی چنتا میرے تے چھڈ دے۔ توں مینوں اوسدا میل ایڈریس
تے فون نمبر بھیج۔ پھر ویکھدے ہاں کہ اگے کیہ کرنا۔''
ماں تے نانی اک وار پھر میرے ول وشواس نال ویکھن
لگیاں ہن۔ پر میں نہ اوہناں نوں کجھ دسیا، نہ ہی اوہناں کجھ
پچھیا ہے۔ میرے چہرے تے دسدا وشواش ساریاں اوکڑاں
دور کرن دی پوڑی ہے۔ میں اوہ پوڑی چڑھن لگی ہاں۔ اٹھ کے

_________
122

الماری وچوں قانون دیاں کتاباں کڈھ کے باہر رکھن لگی ہاں۔
مصیبتاں توں بچن دا راہ ایہناں کتاباں وچوں دی جاندا ہے.....۔

باب 20

پکی سڑک دور تک جاندی دس رہی ہے۔ سڑک دے اک
پاسے رنگ برنگے چھوٹے وڈے کچے گھڑے لائن وچ پئے
ہن۔ لوک آ رہے ہن۔ اپنی پسند دا گھڑا چک رہے ہن۔ میں سڑک
دے دوسرے پاسے کھڑی ہاں۔ ساہمنی پہاڑی اتے گندگی جم
کے کالے ہوئے دھات دے تن بھانڈے مودھے پئے ہن۔ میرا
دھیان اوہناں گندے بھانڈیاں وچ ہے۔ ہولی ہولی اوہناں تک
پہنچدی ہاں۔ دوجے پاسے ڈونگھی کھائی دس رہی ہے۔ میں
وشواش نال اک بھانڈا صاف کرکے سدھا کیتا ہے۔ اوہ اپر تک
بھر گیا ہے۔ میں ہمت کرکے دوسرا بھانڈا صاف کرکے سدھا
کیتا۔ اوہ وی اتوں تک بھر گیا۔ تیجا بھانڈا چکدیاں ڈونگھی
کھائی ول ویکھ ڈر گئی ہاں۔ بھانڈا کالھی نال سدھا کر دتا ہے۔
اک آواز آئی، بھانڈا اجے خالی ہے۔ میں جاگو میٹی وچ خالی
بھانڈے بارے سوچن لگی ہاں۔
ماں اٹھن لئی کہہ رہی ہے۔ پر میں اکھاں نہیں کھول رہی۔
اوہ کول پئی کرسی تے بیٹھ گئی ہے۔ جویں اوس نوں میرے
سپنیاں والی رمز پتہ لگ گئی ہووے۔ سپنا پورا کرن نوں کہہ
رہی ہووے۔ میں اکھاں کھولیاں۔ اوس ول ویکھ مسکرا کے
بولی ہاں، ''ماں بہت دن ہو گئے آرام کردیاں مینوں پریکٹس
کرنی چاہیدی اے۔ کمپٹیشن دی تیاری وی کرنی۔''
اوہ میرے سر تے ہتھ رکھ بولی ہے، ''میں ایڈووکیٹ
دھرم نال گل کیتی سی۔ اوہ کہندا توں جدوں مرضی اوسدے
دفتر آ سکدی ایں۔''

_________
123

میں خوشی نال اٹھ کے بیٹھ گئی ہاں۔ اکھاں وچ خالی بھانڈا
بھرن دی اچھا نے جنم لے لیا ہے۔ میں انکل نال ایڈووکیٹ
دھرم نوں ملن جا رہی ہاں۔ انکل رستے وچ سمجھاؤندے ہوئے
بولے، ''بیٹا! دھرم شہر دا منیا پرمنیا وکیل اے۔ تینوں بہت کجھ
سکھن نوں مِلے گا۔ سمجھ لے سمندر مل گیا۔ ہن تیری اچھا توں
کنا گہرا غوطہ لاوندی ایں۔ کنے موتی چگ سکدی ایں۔''
اوہناں دیاں گلاں سن میں حیران ہاں۔ اینے وڈے وکیل نال
کم کرن دا موقع مل رہیا۔ اسیں آفس پہنچے۔ اوہ کرسی اپر بیٹھا
ہے۔ ہسپتال والی دکھ توں بلکل وکھرا۔ انکل واپس پرت گئے
ہن۔ اوہ میرے نال گھر پریوار سبندھی گلاں کرن لگا ہے۔
بچپن، پڑھائی، ماں پاپا، ویرا، زمین جائیداد تے اخیر میری
بیماری تک دی جانکاری لے لئی ہے۔ اوس نال گلاں کردیاں
اپنت دی بھاونا محسوس ہوئی ہے۔ میں اوسدے نرم سبھاء توں
پربھاوت ہوئی ہاں۔
اوس دیاں گلاں سن میری ہمت ودھ گئی ہے۔ اوسنے اک
فائیل میرے ہتھ پھڑاؤندے ہوئے کیہا، ''توں ایہہ فائیل سٹڈی کر۔
پڑھن توں بعد ضروری نقطیاں سبندھی گلاں کراں گے۔''
اناں کہہ کے اوہ گڈی لے باہر نکل گیا ہے۔ میں فائیل
کھول کے پڑھن لگی ہاں۔ کجھ خاص گلاں ڈائری وچ نوٹ کر
لئیاں ہن۔ اوہ دوپہر توں بعد واپس آیا ہے۔ میری ڈائری پڑھنی
شروع کیتی ہے۔ پڑھدے ہوئے اوسدے چہرے تے مسکان
پھیل رہی ہے۔ اوسنے اپنے بیگ وچوں اک فائیل کڈھ کے ٹیبل
تے رکھدیاں کیہا ہے، ''کرم....! کل جلدی آؤنا۔ توں کورٹ وچ
میرے نال جانا ہے۔''
خوشی تے گھبراہٹ وچ میں ہاں کر دتی ہے۔ اوسنے فائیل
میرے ہتھاں وچ دیندے ہوئے کیہا، ''ہن گھر جا کے ایس کیس
نوں سٹڈی کر۔ بہت کجھ سکھن نوں مِلے گا۔''

_________
124

میں فائیل لے کے گھر آ گئی ہاں۔ رات نوں بیٹھ کے کیس
پڑھن لگی ہاں۔ ایہہ کیس اک تانترک تے اک عورت نال
سبندھت ہے۔ جو کھنڈر عمارت وچ بچیاں دی بلی دی تیاری
کردے رنگے ہتھیں پھڑے گئے۔ پڑھ کے میرا دل دہل گیا۔
کتے ایہہ سوہ دین والی ماں.....! اکھاں اگے گرہن والی رات
گھمن لگی ہے۔
مینوں تانترک دے نال کموں تے دیپو دے معصوم چہرے
نظر آ رہے ہن۔ سوچ کے سن ہو رہی ہاں۔ جے ماں دی ممتا نہ
جاگدی تاں عدالت وچ اوس عورت دی تھاں میری ماں......!
خیال آؤندیاں روح کمب گئی ہے۔
ماں کول کھڑی ہے۔ میرے ول فون ودھاؤندیاں بولی ہے،
''کرم تیری آنٹی دا فون آ رہیا۔''
اگوں آواز آئی ہے، ''کرم کویں رہیا پہلا دن....۔''
''بہت ودھیا آنٹی۔ اک کیس ملیا سٹڈی کرن لئی۔'' میں اوس
نوں دسن لگی ہاں
''ویری گڈ! کس طرحاں دا کیس ہے۔'' اوس نے دلچسپی
لیندیا پچھیا ہے
''اک تانترک دا ہے۔ بچیاں دی بلی نال سبندھت۔'' سُن کے
میرے کول کھڑی ماں دا چہرہ بے رنگ ہو گیا ہے
''بیٹا کتے اوہی تانترک تاں نہیں۔ جیہڑا پنڈت دینا ٹھاکر دی
دُکان تے بیٹھدا۔'' آنٹی نوں کوئی شک ہویا ہے
''آنٹی تہانوں پتہ ہے! دسو پلیز....۔'' میں اتسکتا نال پچھیا
ہے
''بیٹا پنڈت بڑا شاطر دماغ بندہ اے۔ اوہ دھوکھے نال لوکاں
نوں وشواش وچ لے لیندا۔ جدوں مصیبت مارے لوک دوبارہ
اوس کول جاندے ہن۔ اوہ بہانے نال دُکان 'چوں نکل جاندا اے۔
اتھے ہر روز بدل کے بندہ بٹھاؤندا، جیہڑا لوکاں نوں کہندا اے
کہ اوہناں دیاں سمسیاواں دا علاج اوس کول ہے۔ لوک گلاں وچ

_________
125

آ جاندے نیں۔ اوہ اک تانترک نال سانڈھا گانڈھا کرکے لوکاں
نوں ٹھگدے نیں۔ بچیاں دی بلی دیندے، اوہناں دے انگ وی
ویچدے ہن۔'' آنٹی اک ساہ وچ ساری گل دس گئی ہے
''آنٹی تہانوں کویں پتہ....؟'' میں شک کردیاں پچھیا ہے
''نوپر دیاں تکلیفاں دا حل لبھن لئی میں اوس کول پھس
گئی سی۔ پر اوہدے جھانسے 'چوں نکل آئی۔ دوبارہ نہیں گئی۔''
اوس نے سچائی بیان کر دتی ہے
میں ماں ول ویکھیا۔ اوہ ایس کہانی دی چشم دید گواہ ہے۔
پر میں اوسدے پچھتاوے نوں زرم وچ نہیں بدل سکدی۔ اوسدی
چپ نوں چپ ہی رکھانگی۔ ایس دی قیمت میں کیس توں
پرداپھاش کرکے اتارانگی۔
''تھینکس آنٹی۔ تہاڈے توں مینوں بہت کجھ جانن نوں ملیا۔
ہن میں کجھ ضروری کم کرنے نیں۔'' آکھدیاں میں فون کٹ دتا
ہے
میں کیس سبندھی ضروری نوٹس لئے ہن۔ ساری رات
دماغ وچ کیس دیاں گھٹناواں گھمدیاں رہیاں۔ آفس پہنچ کے
سارے نوٹس دھرم نوں دے دتے ہن۔ اوہ پڑھدا ہویا کرسی توں
اٹھیا ہے۔ اوس نوں کیس وچ اوہ ملیا جو اوسنے سوچیا نہیں
سی۔ اوہ خوش ہندے ہوئے بولیا ہے، ''شاباش کرم! توں اک دن
ضرور ناں کمائے گی۔ کمال دے نکتے لبھ کے لیاندے توں!
ایس نال کیس دا رخ ہی بدل جائے گا۔''
اپنی تعریف سن میں خوش ہو رہی ہاں۔ اسیں کورٹ وچ
پہنچے ہاں۔ میں ایڈووکیٹ دھرم دے نال کرسی تے بیٹھی
ہاں۔ تانترک دی ڈراؤنی شکل مینوں لال اکھاں والے آدمی نال
رلدی ملدی محسوس ہو رہی ہے۔ اوسدے نال کھڑی عورت
کدے ماں اتے کدے آنٹی دی شکل وچ بدل رہی ہے۔ ایڈووکیٹ
دھرم نے جج دے ساہمنے تانترک دی ملی بھگت دا پردہ فاش
کیتا ہے۔ اوس دیاں دلیلاں سن تانترک دے پسینے چھٹ رہے

_________
126

ہن۔ ساریاں کڑیاں مل رہیاں ہن۔ جج نے پولیس نوں معاملے دی
تہہ تک پہنچن دے آدیش جاری کر دتے ہن۔
ایڈووکیٹ دھرم پہلے کیس وچ میرے توں پربھاوت ہو گیا
ہے۔ میرا آتم وشواش ودھیا ہے۔ مینوں معاملے دی تہہ تک
پہنچن دی سوجھ بوجھ آ رہی ہے۔ کورٹ توں سدھی گھر آئی
ہاں۔ ماں تے نانی سن کے اسیساں دے رہیاں ہن۔ میری خوشی
دا کوئی ٹھکانہ نہیں۔ سوچاں وچ ساہمنی دیوار تے ٹکٹکی لا
کے ویکھن لگی ہاں۔ دیوار دی لہہ چکی کلی وچ منکھی دند
مسکرا رہے ہن۔ دھیان نال ویکھن لگی ہاں۔ اوہ دند اکھاں تے
مکھوٹا پہنے منکھ وچ بدل رہے ہن۔ میں اوس نوں پہچانن دی
کوشش کر رہی ہاں۔ ویکھدیاں ہی اوہ چہرہ خونخار شیر بن گیا
ہے۔ میں ڈر گئی ہاں۔ اگلے پل میں اندرلے ڈر تے قابو کر
دھیان نال ویکھیا۔ اوہ خونخار چہرہ بلی بن چکیا ہے۔
''کرم سوں جا ہن۔ تھک گئی ہووے گی۔'' نانی دی آواز سن
دیوار توں دھیان ہٹا لیا ہے
بیڈ تے پیندیاں ہی مسکرائی ہاں، ''سچ مچ تھک گئی ہاں۔
کندھاں وچ وی منکھی چہریاں اندر لکے اصلی چہرے دسن
لگے ہن۔''
خیالاں وچ ڈبی ہی سوں گئی ہاں۔ سویرے تیار ہو آفس
پہنچی ہاں۔ دھرم پہلاں ہی آفس وچ بیٹھا ہے۔ مینوں ویکھ بولیا
ہے، ''کرم میں تاں تینوں ہسپتال وچ ہی پہچان لیا سی۔ توں الگ
سمجھ والی لڑکی ایں۔ تیری اسے لیاقت نے تینوں پہلے ہی
کیس وچ سبھ دیاں نظراں وچ لیا کھڑا کیتا ہے۔''
میں تھینکس آکھ چپ ہو گئی ہاں۔ اوہ دسن لگا ہے، ''کیس
پولیس دے حوالے ہو گیا ہے۔ اوہ پچھ گچھ کرکے سازش کرن
والے گروہ نوں گرفت وچ لین گے۔ جوتشی، ڈاکٹر تے ہور
جیہڑے لوک ایس جائلسازی وچ شامل ہن۔ سبھ دے خلاف
چارجشیٹ تیار کرکے کورٹ دے حوالے کرن گے۔ انگاں دی

_________
127

تسکری دا معاملہ ساہمنے آؤن کرکے کیس پیچیدہ ہو گیا ہے۔
لوکاں نوں گمراہ کرنا، سازش کرنی، ثبوت خورد برد کرنے،
بلی دی اوٹ وچ معصوماں دا قتل کرنا، منکھی انگاں نوں
ویچنا۔ کئی گناہ کیتے گئے ہن۔ کارروائی شروع ہو چکی ہے۔
ویکھو ہن کیس کدوں تک چلدا۔''
اوس دیاں گلاں سندیاں میرا دھیان پہاڑی اتے پئے خالی
بھانڈے ول چلا گیا ہے۔ میں اوہ صاف ہویا بھانڈا بھر کے چکنا
ہے۔

_________
128
باب 21

''واہگورو جی کا خالصہ! واہگورو جی کیہ فتح! سادھ
سنگت جی اج کتک مہینے دی سنگراند ہے۔'' گردوارے توں
آئی آواز سن میں اٹھ کے بیٹھ گئی ہاں
''کی گل! اج سویرے ہی اٹھ گئی۔ جھٹ ہور پے لیندی۔ اج
چھٹی آ۔ سویرے اٹھ کے کیہ کرنا بھلاں۔'' کول پئی ماں بولی
ہے
اوس دی حیرانی دور کرن لئی میں جواب دتا، ''ہن تاں اٹھ
گئی ماں۔ دوبارہ نہیں سونا۔ میں پہلاں ای اٹھن وچ بہت دیر کر
دتی۔''
نانی واہگورو دا جاپ کر رہی ہے، ''اٹھن دے کڑی نوں۔
نالے توں وی اٹھ۔ اج توں پربھات پھیری شروع ہو گئی اے۔''
ماں گردوارے جان لئی تیار ہون لگی ہے۔ پربھات پھیری
دے شبداں دی آواز آؤن لگی ہے۔ سنگت دی رلویں تے مٹھی
آواز روح نوں شانت کر رہی ہے۔ میں منتر مگدھ کر رہے
ماحول نوں محسوس کرن لگی ہاں۔ نانی دی گورو چرناں نال
لو لگی ہے۔ اوہ گھر بیٹھی سنگت دے نال شبد گا رہی ہے۔ الٰہی
واتاورن پونا وچ سگندھیاں بخیر رہیا ہے۔ شبد سندیاں دن چڑھ
گیا۔ ماں واپس آ گئی ہے۔ کناں وچ اجے وی مدھر رس گونج
رہیا ہے۔ فون دی رنگ نے میری شانتی اکھیڑ دتی ہے۔
''کرم سویرے شاہنی دا باڈیگارڈ گھر آیا سی۔ شاہنی دا
میسج دین۔'' میرے فون چکدیاں نوپر دسن لگی ہے
''اوہنے سانوں دوہاں نوں بلایا۔ توں تیار رہیں۔ میں آ رہی
آں۔'' اوس نے سنیہا دیندیاں کیہا
''شاہنی دے پیسے اسیں موڑ ای دینے۔ پھر گھر کیوں بلا
رہی اے۔'' میں فون بند کر سوچن لگی ہاں

_________
129

''بھائی میں شاہنی دے گھر کم کرن گئی سی۔ اوہ تینوں
گھر بلا رہی اے۔'' نصیبو نے گھر آؤندیاں ہی سنیہا دتا ہے
اوس نال گل کردیاں نوپر گھر آ گئی ہے۔ ماں دے کہن
تے اسیں شاہنی دے گھر ول تر پئیاں۔ میں گھروں نکلدیاں ہی
سوچ لیا، ''اج میں نوپر نال موہت سبندھی کوئی گل نہیں
کرنی۔''
''کرم تینوں یاد ایس تھاں ڈونگھا ٹویا ہوندا سی۔ اوس
نیڑیوں لنگھدیاں توں مینوں ہمیشہ چوکس کردی۔ میں ہر وار
اپنی لاپرواہی کارن اوس وچ ڈگ پیندی۔ کپڑے گندے کر لیندی۔
توں ہی مینوں باہر کڈھدی۔ ماں دیاں جھڑکاں توں وی
بچاؤندی۔'' نوپر نے بھیڑی گلی وچوں لنگھدیاں اک تھاں رک
کے کیہا
اوہ گل کر چپ ہو گئی ہے۔ پر میں اج وی اوس نوں
بچاؤن لئی اوس جگہ ول ویکھ رہی ہاں۔ بھاویں ہن اتھے کوئی
ٹویا نہیں ہے۔
اسیں گلاں کردیاں شاہنی دے گھر پہنچ گئیاں۔ اوہ ہمیشہ
وانگ منجے تے پئی ہے۔ اسیں کول پئیاں کرسیاں اتے بیٹھ
گئیاں۔ ساڈے ول ویکھ اوسنے گل شروع کیتی ہے، ''بیٹا میں
تہانوں اک ذمہ واری دین لئی بلایا۔ کسے نے سچ ای کیہا کہ
دیر آئے درست آئے۔ ایہہ گل میرے تے پوری ڈھکدی اے۔''
کہندے ہوئے اوسنے سرھانے ہیٹھاں ہتھ ماریا ہے۔ بینک
دی کاپی باہر کڈھی ہے۔ کاپی ساڈے اگے رکھدیاں اوسنے کہنا
شروع کیتا، ''میں ساری عمر منجے تے پے کے لنگھائی اے۔
پر میرے لئی پیسہ سبھ توں اپر رہیا ہے۔ میری آتما پیسے دے
ڈھیر ہیٹھ دبی رہی۔ ایس نے مینوں گنتیاں منتیاں توں چھٹ کجھ
نہیں دتا۔ کنے ہن۔ کنے ہور آ جان۔ کنے ہو جان گے۔ ایس جوڑ
گھٹاؤ وچوں باہر نکل کے کدے نہیں سوچیا کہ میرے کول کیہ
نہیں ہے۔''

_________
130

کجھ پل رک کے اوہ پھر بولی ہے، ''جیوندی رہے کرم۔
جس نے مینوں جین دا راہ دکھایا۔ جے ایہی راہ کئی سال پہلاں
ویکھ لیندی اج اوسدا پھل ملیا ہوندا۔ پر اجے وی ڈلہے بیراں دا
کجھ نہیں وگڑیا۔ سبھ کجھ سمیٹیا جا سکدا۔ میں وی اگلے گھر
مُونہہ دکھاؤن جوگی ہو جاواں۔''
اوہ بنھاں رکے بول رہی ہے۔ اسیں دوویں اوس وچ آئی
تبدیلی توں حیران ہاں۔
''بیٹا ساہاں دا کیہ بھروسہ۔ رڑھدے رہے تاں کئی سال
لنگھ جان۔ نہیں تے گھڑی دا وساہ نہیں۔'' کہہ کے شاہنی چپ ہو
گئی ہے
''آنٹی اسیں تہاڈے لئی کیہ کر سکدیاں۔'' نوپر نے چپ
توڑدیاں پچھیا ہے
''بیٹا میں ایہہ پیسہ چنگے کماں تے خرچنا چاہوندی ہاں۔
میری اچھا کہ تسیں میری مدد کرو۔'' شاہنی نے جواب دتا ہے
اوس دی اچھا سن اسیں چپ ہو گئیاں۔ میرے اندر
ضرورت منداں دی تصویر گھمن لگی ہے۔ کویں پنڈتاں دی
رانی داج دی بھینٹ چڑھ گئی۔ کالج وچ کڑیاں فیس بھرن لئی
اوور ٹائم لا دُکاناں تے کم کردیاں۔ وکاس سکول جان توں
پہلاں اپاہج ہوئے باپ دی تھاں ڈیئری فارم تے جا کے پشو
سنبھالدا۔ نصیبو دا جوان منڈا ٹرالی ہیٹھ آیا۔ پیسے دی تھڑ کارن
سریر دا ہیٹھلا حصہ نقارہ ہو گیا۔ کنیاں زندگیاں خدکشی دی
قطار وچ کھڑیا ہن۔ نوپر دا ہتھ اپنے ہتھ تے محسوس کر میں
سوچاں وچوں نکلی ہاں۔ اوہ میرے دل دیاں دسن لگی ہے،
''آنٹی بہت بدنصیب ہسپتالاں وچ علاج دی تھڑ کارن بیماری نال
جوجھ رہے نیں۔ ایہو جہاں دا پیسہ دے کے علاج کرایا جاوے۔
پڑھن والیاں کڑیاں دی مدد ہو سکدی۔ خدکشی کرن والی زندگی
بچائی جا سکدی۔ قرضے معافی وچ سہائتا کرکے۔ کسے دے

_________
131

سر توں ڈگ رہی چھت دی مرمت کرائی جاوے۔ پڑھن والے
بچیاں دے خرچے اوٹ لئے جان۔''
اوہ گل کرکے میرے ول ویکھن لگی ہے۔ اوس نال سہمت
ہوندی میں بولی ہاں، ''آنٹی نوپر ٹھیک کہہ رہی۔ میں بے گناہاں
نوں عدالتاں وچ رلدے ویکھدی ہاں۔ غریبی کارن اوہناں نال
انصاف نہیں ہو رہیا۔ کورٹاں وچ بھرن لئی فیس نہیں۔ اجیہے
لوکاں دی مدد کرو۔''
''بیٹا ایہہ کم کویں نیپرے چاڑھنا۔ ایہہ ہن تہاڈی ذمہ واری
اے۔'' شاہنی نے سہمت ہندے ہوئے ساری شکتی سانوں سونپ
دتی ہے
''آنٹی اسیں مماں پاپا نال صلاح کرکے لسٹ تیار کراں
گے۔ پھر کوئی چنگا دن ویکھ کے چھوٹا جیہا پروگرام رکھ
کے سہائتا راشی ونڈ دیواں گے۔'' نوپر نے صلاح دتی ہے
''آنٹی لویڑی آ رہی اے۔ کیوں نہ ایہہ کم ادوں کیتا جاوے۔''
میری گل تے شاہنی سہمت ہو گئی ہے
اوس دے نیک کم وچ ساتھ دین دا وعدہ کر اسیں تر پئیاں
ہاں۔ دوویں چپ چاپ بھیڑی گلی پار کر گئیاں۔ گلی دی چپ
نوں توڑدی نوپر بولی ہے، ''کئی وار کسے دی کہی گل جاں
کم کنا اثر کر جاندا۔ ایس دا ثبوت شاہنی نے دے دتا۔''
میں چپ کرکے سن رہی ہاں۔ اوہ پھر بولی ہے، ''کرم
تیری ہمت تے سمجھداری ویکھ میں پڑھائی پوری کرن بارے
سوچ لیا۔''
اوس دی گل سن میں خوش ہو اوس نوں گل نال لا لیا ہے۔
اوسدا فیصلہ پکا کراؤن لئی اوس نوں یاد کرایا ہے، ''نوپر
تینوں یاد اے پنڈت نے اپنی دوہاں دی پیشین گوئی کیتی سی۔ پر
اصل پھل محنت دندی۔ ایہہ گل اسیں دوویں جاندیاں۔ توں اوہ
سبھ پراپت کر جو پچھے چھٹ گیا۔''

_________
132

''ہن میں پچھے مڑکے نہیں دیکھانگی۔'' پرانیاں گلاں یاد
کردیاں اوس دیاں اکھاں وچوں دو ہنجو باہر نکلے ہن۔ مینوں
اوس دیاں اکھاں وچوں بجھی روشنی مڑ جگدی پرتیت ہو رہی
ہے۔ اوہ میرے نال قدم ملا کے ترن لگی ہے۔

_________
133
باب 22

بی جی میرا سپنا دوویں بچے نیں۔ اوہ جھوٹھا نہیں ہو
سکدا۔ مینوں مٹی دا اک دیوا دسدا۔ اوہدے وچ سونے دی کولی
پئی ہوئی۔ اتے چاندی دا ڈھکن رکھیا ہویا۔ کسے نے ڈھکن
کھسکا کے پاسے کر دتا۔ اوس وچوں پھہارے وانگ دودھ چٹی
روشنی باہر نکلی۔ اک سدھی دھار بنھ کے پے رہی۔ دوجی
دیوے وچوں باہر وگن لگی....۔
میں اکھاں بند کرکے نانی تے ماں دیاں گلاں سن رہی ہاں۔
ویرے دا فون آ رہیا ہے۔ میں پوری گل سنے بنھاں اٹھ گئی ہاں۔
اوس دی گل سُن کے اوسدی صحت بارے سوچ کے بولی ہاں،
''ویرے صحت دا وی دھیان رکھیا کر۔''
اوہ ہس کے بولیا ہے، ''توں وی کدیں کدیں دادی اماں بن
جاندی ایں۔ توں مینوں جاگدے رہن دا گر سکھایا۔ ہن سوں کے
سماں برباد نہیں کر سکدا۔''
اوس دی گل سن میرے کناں وچ گھمناں دی مائی دی گل
سچائی بن گونجن لگی ہے، ''جدوں بندے دی روح جاگدی اے۔
پھر اوس نوں باہری سکھ وارتھ لگدے نیں۔''
میں اوس دی انتر آتما دی آواز سندیاں کیہا ہے، ''ویرے
توں کجھ زیادہ سیانا ہو گیا۔''
''بھینے ایہہ سیانپ توں ہیں سکھائی اے۔ توں کنیاں تکلیفاں
جھلیاں۔ اندرلے یدھ اکلی لڑدی رہی۔ میں تیرے وشواش نوں
ٹٹن نہیں دینا۔ دادا جی دا سپنا میرا ادیش ہے۔ میرے سر تے
رکھی پاپا دی پگ ساریاں ذمہ واریاں نبھائیگی۔ ماں دیاں آساں
تے پورا اترنا۔ پر اوہ میم.....۔'' کجھ یاد آؤن کارن اوسنے گل
ادھوری چھڈ دتی ہے

_________
134

''ویرے میم دا فکر نہ کر۔ ایہہ ذمہ واری میری اے۔ میں
ایڈووکیٹ دھرم نال گل کرکے جلدی کوئی راہ لبھدی آں۔''
کہندے ہوئے میں فون ماں نوں پھڑا دتا ہے
آفس جان لئی تیار ہوندیاں کئی ترکیباں سوچ رہی ہاں۔
سوچدی ہوئی آفس پہنچ گئی ہاں۔ مینوں ویکھ کے ایڈووکیٹ
دھرم بولیا ہے، ''کی گل کرم کوئی پریشانی اے۔''
''ایس بندے نوں چہرہ پڑھنا آؤندا۔'' اوسدا سوال سن کے
میں من وچ سوچیا ہے۔
اوس دی گل سن میں ویرے بارے دس دتا ہے۔ میری گل
سن اوس نے کیہا، ''کرم توں ٹھیک کہہ رہی ایں۔ ایہہ لوک
اصولاں دے پکے تے دل دے صاف ہندے۔ تینوں وچ پے کے
میم نال گل کرنی چاہیدی۔ اک گل یاد رکھ تینوں شرطاں تے
چنوتیاں دا ساہمنا کرنا پے سکدا۔''
اوس دی گل دا جواب میری انتر آتما نے دتا ہے،
''مشکلاں نال لڑن دی طاقت میرے وچ بہت ہے۔''
گل کویں تے کتھوں شروع کراں ؟ میم نال گل کرن دیاں
سوچاں سوچدی گھر آ گئی ہاں۔ اکھاں بند کرکے پے گئی
ہاں..... گول چونک توں چار رستے چار دشاواں وچ نکل رہے
ہن۔ تن رستیاں تے بھیڑ ہی بھیڑ۔ اوس بھیڑ وچ پھس کے
رکے ہوئے لوک۔ پچھے مڑ مڑ کے ویکھ رہے ہن۔ کوئی
چونک پار نہیں کر رہیا۔ میں اوس بھیڑ دا حصہ بنی کھڑی ہاں۔
کھڑی کھڑی چوتھے رستے ول ویکھدی ہاں۔ اوہ رستہ خالی
ہے۔ اوس رستے تے تن چار بندے تر رہے ہن۔ میں بھیڑ
وچوں نکل کے اوس رستے تے ترن لگی ہاں۔ چوتھے
رستے تے پیر رکھدیاں سریر حلقہ محسوس ہون لگا ہے۔
دور کھڑا ویرا میرا راہ ویکھ رہیا ہے۔
اوس دا خیال آؤندیاں میں اکھاں کھول لئیاں ہن۔ اوس نوں
بچاؤن لئی نواں راہ لبھ کے صحیح دشا وچ چلنا ہے۔ موبائیل

_________
135

تے ٹائم ویکھیا۔ ڈائری وچوں ویرے دا لکھایا فون نمبر کڈھ
کے میم نوں فون کرن بارے سوچیا ہے۔ نمبر ڈائل کردیاں ذہن
وچ نمبراں دی تھاں شبداں دی تصویر بنن لگی ہے۔ میں فون
بنھاں ملائے کٹ دتا ہے۔ اک آواز کناں نال ٹکرائی ہے، ''بولن
نالوں شبد لکھ کے گل رکھنی زیادہ پربھاوشالی ہوندی ہے۔''
مینوں ماں دیاں چٹھیاں یاد آئیاں ہن۔ لکھے ہوئے احساس
آتماں نوں چھوہ لیندے ہن۔ دل وچ دھڑکن پیدا کر دیندے ہن۔
رشتیاں دی تصویر کھول کے ساہمنے رکھ دیندے ہن۔ میں کاغذ
تے پین چک کے چٹھی لکھنی شروع کر دتی ہے

انڈیا
اکتوبر 2016

ڈیئر میڈم جینی،
ست سری اکال۔
میں ایہہ چٹھی پنجاب دے چھوٹے جہے پنڈ کنڈیالی توں
لکھ رہی ہاں۔ تسیں مینوں نہیں جاندے۔ پر میں تہانوں پہچاندی
ہاں۔ مییں رندیپ دی چھوٹی بھین کرمجیت ہاں۔ سبھ توں پہلاں
میں تہاڈے کولوں اوسدیاں ساریاں غلطیاں دی ہتھ جوڑ کے
معافی منگدی ہاں۔ آس ہے جدوں اوس دے ایس ووہار پچھے
چھپی اصلیت توں جانو ہووونگے۔ اوس نوں معاف کرن بارے
اک وار ضرور سوچونگے۔
میڈم میرے گھر وچ میں تے میری ماں رہندے ہاں۔ پاپا دی
ڈیتھ ہو چکی ہے۔ آرتھک مندحالی کارن سر تے بہت قرضہ
چڑھ گیا۔ حالاتاں کارن بہت سارے لوکاں نال دشمنی پیدا ہو
گئی۔ ماں نے ویرے نوں دشمناں توں بچاؤن اتے آرتھک تنگی
توں بچن لئی ودیش بھیجن بارے سوچیا۔ پھر اسیں ہور قرضہ
چکیا۔ بڑیاں کٹھنائیاں نال اوس نوں ودیش بھیجیا۔ ادھر اوس
نوں غلط لوکاں دا ساتھ مل گیا۔ اوہناں نال مل کے اوسنے جلدی

_________
136

پیسہ کماؤن دا راہ لبھنا شروع کر دتا۔ جس دا نتیجہ تہاڈے
ساہمنے ہے۔
میڈم میرا چٹھی لکھن دا ادیش تہاڈے توں رحم دی بھیکھ
منگنا ہے۔ سانوں ہمیشہ اک دوجے دا فکر لگا رہندا۔ چنتا کارن
میں کئی مہینے مانسک تناؤ دا شکار رہی ہاں۔ پلیز! تسیں
ساڈیاں مجبوریاں سمجھ کے اوس نوں اپنے ایگریمینٹ توں
آزاد کرن دی کوشش کرنا۔ بدلے وچ میں تہاڈی ہر مدد کرن لئی
تیار ہاں۔

تہاڈی کھماں دی اڈیک وچ،
کرمجیت کور۔
چٹھی لکھ کے پرس وچ رکھی ہے۔ میم بارے سوچن لگی
ہاں، ''چٹھی پڑھ کے اوہ کیہ فیصلہ کرے گی ؟''
فیصلے دا خیال آؤندیاں ٹیبل تے پئی طلاق دے کیس دی
فائیل تے نگاہ پئی ہے۔ فائیل چک کے کھولی ہے۔ جس
انوسار پچھلے پندراں سال توں پتی پتنی وچکار کھچوتان چل
رہی ہے۔ دو بچے وڈے ہو رہے ہن۔ اوہناں دے سبندھاں وچ
کوئی سدھار نہیں ہویا۔ اخیر الگ ہون دا فیصلہ کیتا ہے۔ کیس
پڑھدیاں مینوں نوپر دے رشتے دا ڈر ستاؤن لگا ہے، ''کتے
اوہناں نوں زبردستی ملاؤن دا سٹہ اجیہا نہ نکلے۔ پہلاں ہی
سوچ سمجھ کے فیصلہ کر لینا چاہیدا۔''
میں آنٹی انکل نال ایس بارے گل کرن دا من بنا لیا ہے۔
ماں دی صلاح لین لئی اٹھ کے اوس کول چلی ہاں۔ اوہ بی جی
نوں کہہ رہی ہے، '' مینوں تاں نوپر دا فکر لگا رہندا۔''
''جدوں بندہ دنیاوی چیزاں نوں ودھ پیار کرن لگ جاندا۔
ادوں رشتیاں دا پیار پھکا ہو جاندا۔ اوس دی کمزوری اوس دیاں
اچھاواں نیں۔ جو اوس دیاں دشمن نیں۔'' نانی نے سیانپ نال
جواب دتا ہے۔

_________
137

اوس دی گل سندیاں میرے خیال پچھے مڑ گئے ہن۔ میں
تے نوپر گڈیاں پٹولیاں نال کھیڈ رہیاں ہاں۔ ماں گڈیاں لئی رنگ
برنگے کپڑے تیار کرکے دے رہی ہے۔ آنٹی نے سانوں کپڑے
سنبھالن لئی لوہے دیاں دو الماریاں لیا کے دتیاں ہن۔ اسیں اپنی
اپنی گڈی دے کپڑے الماری وچ رکھ رہیاں ہاں۔ سانوں کھیڈدیاں
ویکھ منجے تے بیٹھی نانی مسکرا رہی ہے۔
''نانی! کرم نوں چیزاں سنبھالنیاں نہیں آؤندیاں۔ میری
الماری ویکھو کویں کپڑیاں نال بھری پئی ہے۔'' نوپر نانی کول
میری شکایت کر رہی ہے
اوسنے الماری وچ کپڑے سوہنے سجا کے الماری گھٹ
کے بند کر دتی ہے۔ میں اپنی الماری ول ویکھیا۔ سارے کپڑے
الماری دے اتے ڈھیری لگے ہن۔ الماری خالی ہے۔ میں خالی
الماری دا دروازہ بند کردیاں پچھے مڑ کے نانی ول ویکھیا۔ اوہ
مسکرا رہی ہے۔ میں کجھ نہیں سمجھ رہی۔
نانی دے کھنگھن دی آواز سن کے خیالاں وچوں نکلی ہاں۔
مینوں اوسدی سیانپ بھری مسرکاہٹ دا رہس اج سمجھ آ رہیا
ہے۔ میں خیالاں وچ نوپر نوں الماری خالی کرکے چوتھے
رستے تے نال چلن لئی تیار کرن لگی ہاں۔

_________
138
باب 23

دھرم آفس وچ بیٹھا کرسی نوں گول گھما رہیا ہے۔ کرسی
وچوں نکلدی چیں چیں دی مدھم آواز میرا دھیان کھچ رہی ہے۔
اوسدے اندر کوئی منصوبہ بندی چل رہی ہے۔ اوسدا میرے ول
ویکھنا مینوں رڑک رہیا ہے۔ اپنے دماغ وچوں فالتو خیال کڈھن
لئی بولی ہاں، ''کسے کیس بارے سوچ رہیا ہونا۔''
اوس ولوں دھیان ہٹا فائیلاں پھرولن لگی ہاں۔ دھرم نے
ٹیبل تے پئی بیل وجائی ہے۔ میں سر اپر چک کے ویکھیا۔ اوہ
مینوں بلا رہیا ہے۔ میں نیڑے پئی کرسی تے بیٹھ گئی ہاں۔
اوسنے ویرے دی گل چھیڑدیاں پچھیا، ''کرم توں رندیپ دی
مدد بارے کیہ سوچیا ؟''
میں اپنے من دی گل کسے نوں نہیں دسی۔ چٹھی بارے
اجے کسے نوں نہیں پتہ۔ پھر انجان آدمیں نوں کیوں دساں۔ ایہہ
سوچ کے چپ ہاں۔ میری چپ پچھے لکیا سچ جانن لئی اوہ پھر
بولیا، ''میری مدد دی لوڑ ہووے تاں بے جھجک کہنا۔ میں
ہمیشہ تیرے نال کھڑا ہاں۔''
اوس دی اپنت ویکھ میں دور دی سوچے بنھاں ہی بولی
ہاں، ''اصل وچ میں میم نوں چٹھی لکھی اے۔ اوس دے جواب
دی اڈیک کر رہی آں۔''
اوس نوں دس کے میں حیران ہاں کہ دسن وچ کالھی کیوں
کیتی۔ اوسنے شک کردیاں کیہا ہے، ''ہو سکدا تینوں میم کول
جانا پے جاوے۔''
مینوں اوس دی گل وچ سچائی لگ رہی ہے۔ میں من نال
گلاں کرن لگی ہاں، ''جے اجیہی ستھتی آئی تاں میں انتظار
کرن والی مورختا نہیں کرنی۔''

_________
139

من نوں سمجھا پھر بولی ہاں، ''میں لوڑ پین تے اجیہا
فیصلہ وی لواں گی۔''
میریاں بھاوناواں تے جذبہ محسوس کر اوسنے مینوں 'گڈ
لک' کیہا ہے۔ میں اٹھ کے فائیلاں سنبھالن لگی ہاں۔ گھر واپس
آؤندیاں ویزا اپلائی کرن والے نیماں دی جانکاری لین بارے
سوچ رہی ہاں۔ پر ایہہ گل کسے نوں نہیں دسنی۔ اپنا ارادہ پکا
کردی گھر پہنچی ہاں۔ ماں گھر دے کماں وچ رجھی ہوئی ہے۔
اوس نوں صاف صفایاں کردی ویکھ میں پچھیا ہے، ''کی گل
ماں کوئی خاص مہمان آ رہیا۔''
''تیری منجیت آنٹی نے ملن آؤنا۔'' اوہ خوشی وچ دس رہی
ہے
میں خوشی تے حیرانی نال اوس ول ویکھیا۔ اوہ پھر بولی
ہے، ''کرم توں کل آفس نہ جائیں۔ اوسنے کیہڑا روز آؤنا۔''
منجیت آنٹی دے ناں نال میرے چہرے تے مسکراہٹ
پھیل گئی ہے۔ مینوں ڈاکٹر کافر دی یاد آؤن لگی ہے۔ نوپر دی
کہی گل 'پیار وچ چہرہ بے وجہ مسکراؤن لگدا' یاد آ رہی ہے۔
مییرے چہرے دی مسکراہٹ ویکھ ماں بولی ہے، ''اکلی بیٹھی
ہس رہی ایں۔ کیہ یاد آ گیا۔''
''ایویں کوئی گل یاد آ گئی۔'' میں اپنے آپ نوں سنبھالدی
ماں نال کم وچ ہتھ وٹاؤن لگی ہاں
ویرے دا فون آؤن کرکے اوس نال گل کردی باہر نکل آئی
ہاں۔ اوس نوں میم ولوں بے فکر رہن دا وشواش دے رہی ہاں۔
اوس دی محنت تے قرضہ اتارن دی کالھ بارے سوچدیاں من
وچ خیال آیا ہے، ''کی پتہ شاہنی ساڈا قرضہ وی معاف کر
دیوے۔''
اگلے ہی پل اوسدی غیرت دا خیال آیا ہے، ''نہیں نہیں! میں
اوسدی غیرت نوں داغ نہیں لگن دینا۔ قرضہ تاں واپس کرنا
ہے۔ بھاویں شاہنی اوس نوں اگوں دان ہی کر دیوے۔''

_________
140

سوچاں وچوں نکل کے ویرے توں میم دی میل آئی ڈی
منگی ہے۔ فون بند کرکے خود نال صلاح کرن لگی ہاں۔ پھر
فون چک کے میم نوں ہتھ نال لکھی چٹھی ٹائیپ کرن لگی ہاں۔
اپنا ایڈریس، آئی.ڈی. تے فون نمبر وی لکھ کے میل کر دتا
ہے۔ ذمہ واری توں ویلھی ہو منجیت آنٹی دے آؤن دی اڈیک
کرن لگی ہاں۔
ماں بہت خوش ہے۔ اوہ بڑی بے صبری نال اڈیک کر رہی
ہے۔ اڈیک تاں مینوں وی ہے۔ وار وار گیٹ ول ویکھ رہی ہاں۔
گیٹ اگے گڈی رکی ہے۔ کالھی نال جا کے گیٹ کھولیا ہے۔
ڈاکٹر کافر گڈی وچوں باہر نکل رہیا ہے۔ میں حیرانی تے
گھبراہٹ نال بت بنی کھڑی ہاں۔ کجھ پلاں بعد اڈے ہوش واپس
آئے ہن۔ اپنے آپ اتے قابو کر اوہناں نوں اندر لے آئی ہاں۔
میرے اندرلا چور اوہناں دا ساہمنا کرن توں ڈر رہیا ہے۔
من وچ ڈاکٹر کافر دی تصویر بن چکی ہے۔ اوس نال بہت
ساریاں گلاں کرنیاں چاہوندی ہاں۔ پر اسیں چپ چاپ اک
دوجے ول ویکھ کے مسکرا رہے ہاں۔ مینوں آنٹی دی گل یاد آ
رہی ہے، ''احساساں نوں شبداں 'چ پرونا ضروری ہوندا۔''
''کرم بیٹا اگے کیہ کرن بارے سوچیا ؟'' منجیت آنٹی دی
آواز سن میں خیالاں وچوں نکلی ہاں
''آنٹی۔ بہت ساریاں ذمہ واریاں نیں۔ بہت ساریاں سمسیاواں
دے حل لبھنے۔ بہت سارے سپنے پورے کرنے نیں۔ سپنیاں دی
قیمت کیہ ہوندی اے۔ ایہہ تہاڈے توں ودھ کوئی نہیں سمجھ
سکدا۔'' میں ماں تے ویرے بارے سوچدیاں جواب دتا ہیے۔
اوہ حیرانی نال میرے ول ویکھ رہی ہے۔ سوچ رہی ہووے
گی کہ میں ہستپال وچ اوہناں دیاں ساریاں گلاں سن رہی سی۔
اوس نے پیار نال میرے سر تے ہتھ رکھیا ہے۔ ڈاکٹر کافر
وی میرا حوصلہ ودھاؤن لئی بولیا ہے، ''کرم ہر مشکل دا ڈٹ
کے مقابلہ کریں۔ رستے تاں اپنے آپ بندے جان گے۔''

_________
141

اوہناں دا واپس جانا من اداس کر رہیا ہے۔ میں اکلی بیٹھی
بیتے پل اکھاں اگے گھما کے خوش ہو رہی ہاں۔ فون تے
ہوئی وائیب ریشن نال میں میل باکس کھولیا۔ میم دا میسج آیا
ہے۔ میں کالھی نال پڑن لگی ہاں۔
کرمجیت کور،
یو آر ریئلی این انٹیلجنٹ گرل۔ میں رندیپ دے دھوکھے
نوں کدے معاف نہیں کر سکدی۔ پر تیری چٹھی پڑھ کے اپنے
فیصلے بارے دوبارہ سوچیا ہے۔ ایگرمینٹ کینسل نہیں ہو
سکدا۔ پر میں اوس وچ تبدیلی کر سکدی ہاں۔ ایز یو نو ایوری
اینڈ از آ نیو بگننگ۔ میں رندیپ دے خلاف کجھ نہیں کراں گی۔
پر مینوں تیری مدد دی لوڑ پوے گی۔ ایس لئی میں تینوں
سپانسرشپ بھیج رہی ہاں۔ توں ویزا اپلائی کر۔ ایگرمینٹ وچ
کیہ تبدیلی ہووے گی ایہہ اگلی میل وچ لکھاں گی۔ وانٹس ٹو
سی یو سون۔''

جینی۔
''اوہ مینوں کیوں بلا رہی ہے؟'' میرے ذہن وچ اک سوال
ابھریا ہے
''ویرا سرخئت ہے۔ اوسدا کوئی نقصان نہیں کرے گی۔''
ایہہ خیال آؤندیاں ہی اوسدی آزادی دا رستہ نظر آؤن لگا ہے
خیالاں وچ ویرے نوں آزاد پنچھی وانگ اڈاریاں ماردا
ویکھن لئی اکھاں بند کر لئیاں ہن۔..... دور دراڈے گھر وچ
لٹک رہیا پنجرہ۔ پنجرے وچ قید سندر پنچھی۔ اوہ باہر نکلن لئی
تڑف رہیا ہے۔ پنجرے دیاں دیواراں چھٹپٹاؤندے کھنبھ زخمی
کر رہیاں ہن۔ ساہمنے بیٹھا مالک اوس نوں لہو لہان ہندے ویکھ
رہیا ہے۔ پنجرے دے باہر اک چھوٹا پنچھی چوغا چگ رہیا
ہے۔ مالک اوس نوں ویکھ کے مسکراؤندا ہے۔ اوسنے اٹھ کے
پنجرے دا دروازہ کھول دتا ہے۔ پنچھی پنجرے دی قید وچوں
نکل کے اسمان وچ اڈاریاں مارن لگا ہے۔ آزاد پنچھی نوں ویکھ

_________
142

میں مسکرا رہی ہاں۔ پنجرے دے کھلے دروازے ول دھیان
جاندیاں گھبرا کے بولی ہاں، ''پنجرے دا دروازہ کھلا کیوں
ہے...؟''
کسے بھاوی ہونی بارے سوچ کے میرے بلھا تے پھیلی
مسکراہٹ گواچن لگی ہے۔

_________
143
باب 24

میں آفس جان لئی گردوارے والی گلی وچوں نکل مین روڈ
تے سکوٹری چڑھائی ہے۔ ساہمنے نصیبو کھڑی ہے۔ اوسنے
ہتھ دے کے رکن لئی کیہا ہے۔ میں سکوٹری روکی ہے۔
اوسدے ہتھ وچ بند چٹا لفافہ پھڑیا۔ اوہ لفافہ میرے ول ودھاؤندی
ہوئی بولی ہے، ''آہ نوپر نے دتا، تینوں پھڑاؤن لئی۔''
میں لفافہ پھڑدیاں اوسدے مُونہہ ول ویکھ رہی ہاں۔ پھر
لفافہ گھما کے ویکھیا۔ کجھ سوچدی ہوئی بولی ہاں، ''موہت لئی
کجھ لکھیا ہونا۔''
آپ ہی سوال جواب دے کے لفافہ پرس وچ رکھیا ہے۔ آفس
وچ پہنچی ہاں۔ دھرم آفس توں باہر نکل رہیا۔ اوہ میرے کول
رکدیاں بولیا ہے، ''کرم میں کورٹ جا رہاں۔ توں طلاق دا کیس
سمجھن دی کوشش کر۔''
میں کرسی تے بیٹھدیاں فائیل کڈھ کے پڑھن لگی ہاں۔
پڑھدیا اکھاں اگے فلمیں کورٹ دا سین گھمن لگا ہے۔ کلپنا وچ
کیس جتن لئی دوہاں پاسیاں دے وکیل دوشنبازی کر رہے ہن۔
اک دوجے نوں نیواں دکھاؤن لئی گھٹیا الزام لاؤندے ہن۔ میریاں
اکھاں اگے نوپر دا چہرہ آ رہیا ہے۔ اوس دی یاد نے سویر والا
لفافہ یاد کروا دتا۔ پرس وچوں لفافہ کڈھیا۔ اوس وچوں اک کاغذ
نکلیا۔ جس تے لکھیا ہے
ڈیئر کرم،
میں تینوں بہت کجھ کہنا ہے۔ بہت سوچن توں بعد فیصلہ
کیتا کہ اپنیاں بھاوناواں دی سچائی لکھ کے دساں۔ مینوں تے
موہت نوں الگ ہویاں کئی مہینے گزر گئے ہن۔ سبھ نے سانوں
اکٹھے ہون لئی بہت سمجھایا ہے۔ اخیر سبھ نے فیصلہ لین دی
ذمہ واری سانوں ہی سونپ دتی ہے۔ کرم موہت دی دوری نے

_________
144

میرے اندر کدے وی تڑف پیدا نہیں کیتی۔ توں سچ کیہا سی۔
مینوں اوس نال پیار نہیں، صرف کھچ سی۔ پیار تاں روحاں دا
میل ہوندا۔ مینوں اوس نال نہیں اوسدیاں لکھتاں نال پیار سی۔
جو تھوڑچرا سی۔ رمانٹک پل بھاری ہون لگے۔ میں اوسدی
متاثر کن شخصیت ول کھچی گئی۔ جدوں جیون دی سچائی
ساہمنے آئی۔ موہت لکھنا بھل گیا۔ میں پیار کرنا بھل گئی۔ اوس
نال گھٹ گھٹ کے زبردستی والا جیون نہیں جی سکدی۔ اپنی
غلطی سدھارنا چاہوندی ہاں۔ جیون وچ کجھ کرنا اتے منزل
تے پہنچنا چاہوندی ہاں۔ ایس لئی بھوکھ بارے سوچ کے
امتحاناں دی تیاری کر رہی ہاں۔ منزل تے پہنچ کے روح دا
ساتھی مینوں ضرور مِلے گا۔

یوئرز
نوپر۔
چٹھی پڑھ میں لمبا ساہ لیا ہے، ''نوپر میں ایہہ سچائی
جاندی سی۔ میرا فرض ہے کہ تیرا ساتھ دیواں۔ مینوں موہت نال
گل کرنی چاہیدی ہے۔''
من وچ چل رہے خیالاں نال موہت نوں فون ملایا ہے۔ اوس
نے فون نہیں چکیا۔ اوسدا میسج آیا ہے، ''میں شہر توں باہر
ہاں۔ واپس آ کے گل کراں گا۔''
میں کدے اوہناں دوواں بارے تے کدے طلاق دے کیس
بارے سوچ رہی ہاں۔ دھرم واپس آ گیا ہے۔ اوسنے کیس بارے
گل بات شروع کیتی ہے۔ گلاں کردیاں میں نوپر تے موہت دے
رشتے دی گل شروع کیتی ہے۔ میری گل سن اوسنے کیہا،
''اگر اوہناں دا فیصلہ اکٹھے نہ رہنا ہے تاں اوہناں دا ساتھ دینا
چاہیدا۔ پر عدالت سمجھوتے دا موقع ضرور دیوےگی۔ جس وچ
اوہ اکٹھے رہن گے۔ اصل فیصلہ اوس توں بعد ہووےگا۔''
میں اوسدی گل سن رہی ہاں۔ اوہ نوپر دی گل ختم کرکے
مینوں پچھن لگا ہے، '' کرم میم دا کیہ جواب آیا ؟''

_________
145

اوسدے سوال نے مینوں کش م کش وچ پھسا دتا ہے۔ دسن
جاں نہ دسن دے چکر وچ گھمن لگی ہاں۔ میرے بولن توں
پہلاں اوہ بولیا ہے، ''میری صلاح ہے توں ویزا اپلائی کر۔
ضرورت پے سکدی ہے۔
میں بنھاں سوچے ہی بول پئی ہاں، ''جینی میم دا جواب آ
چکا۔ اوسنے وی ویزا اپلائی کرن لئی کیہا۔''
ایڈووکیٹ دھرم دے چہرے تے مسکراہٹ پھیل رہی ہے۔
ایس طرحاں لگ رہیا جویں اوہ سبھ کجھ پہلاں ہی جاندا ہووے۔
اوہ کالھی نال بولیا ہے، ''ویری گڈ۔ میں وی کئی دناں توں ویزا
اپلائی کرن بارے سوچ رہیا ہاں۔ ہن اپنے نال نال تیرے بارے
وی پتہ کر لیناں۔''
اوس نے فون چک نمبر ڈائل کیتا ہے۔ فون کن نال لاؤندیاں
مینوں فائیلاں سنبھال کے گھر جان نوں کہہ دتا ہے۔
میں جلدی آ جان کارن نوپر نوں ملن دا من بنا لیا ہے۔
مینوں ویکھدیاں ہی اوہ میرے گل لگ گئی ہے۔ اج اوہ پہلاں
والی بجھی ہوئی نوپر نہیں۔ اوس اندر وشواش ہے۔ ہمت اتے
طاقت ہے۔ مینوں کرسی تے بٹھاؤندی ہوئی اوہ بولی ہے،
''کرم میری چٹھی پڑھی؟''
میں 'ہاں' آکھ چپ ہو گئی ہاں۔ اوہ پھر بولی ہے، ''کرم میں
اپنی غلطی دہراؤنا نہیں چاہوندی۔ پڑھے لکھے پریوار وچ جنم
لے کے اپنے ہی کیریئر نوں ٹھوکر مار دتی۔ اک جھٹکے وچ
سبھ دے ارماناں دا گلا گھٹ دتا۔ بچپن وچ اکٹھیاں ویکھے
سپنے بھل گئی۔ پر ہن میرا فیصلہ اٹل ہے۔ تیرے قدماں نال قدم
ملا کے چلانگی۔ تیرا سوے وشواش میری پریرنا ہے۔''
اوس دی گل سن کے میں بولی ہاں، ''میں تیرے دل دی گل
سمجھدی ہاں۔ پر موہت نال گل کرنی وی ضروری ہے۔ تینوں
اوس نوں مل لینا چاہیدا۔''

_________
146

اوسنے کوئی جواب نہیں دتا۔ میں بھاوناواں نوں پاسے
رکھدیاں کجھ سوچ کے آکھیا، ''اک کوشش کرنی ضروری ہے۔
عدالت وی ایہہ حکم دیندی ہے۔ جے دوہاں دا اک ہی فیصلہ
ہویا۔ طلاق دا کیس فائیل کر دیواں گے۔''
اوس نال گل کرن توں بعد آنٹی انکل نوں مل کے ساری
گل دس دتی ہے۔ اوہناں نوں میرے فیصلے تے وشواش ہے۔
میں گھر آ کے لمیں پے گئی ہاں۔ مینوں پئی ویکھ ماں نے
پچھیا ہے، ''کی سوچ رہی ایں۔''
''ماں ہن میں سوچدی نہیں۔ صرف کردی آں۔ سوچن دا
نتیجہ تیرے ساہمنے بھگتیا۔ کجھ پلے نہیں پیا۔'' میں وشواش نال
کیہا
اوہ میرے ول ویکھ رہی ہے۔ میں دسن لگی ہاں، ''میں
نوپر نوں مل کے آئی آں۔ سبھ دا فیصلہ طلاق ہے۔ اوسے بارے
سوچ رہی سی۔''
اوسدے بولن توں پہلاں ویرے دا فون آ گیا۔ میں سپیکر
اؤن کرکے فون ماں نوں پھڑا دتا۔ اوہ گل کردی ویڑھے وچ
چلی گئی ہے۔ میری سوچ ویرے اتے میم دے ایگرمینٹ دوآلے
گھمن لگی ہے۔ اوس دا مینوں بلاؤنا من وچ کھٹک رہیا ہے۔ پر
ویرے دیاں خوشیاں دا خیال سارے ڈر دور بھجا دیندا ہے۔ ماں
گلاں کردی اندر آ گئی ہے۔ اوہ کہہ رہی ہے، ''اوہدی گل ہوندی
رہندی میم نال۔ اوسے کرکے مینوں تیرا فکر نہیں رہندا۔ رب
میری دھی دے سارے سپنے پورے کرے۔''
''ماں میں ہمیشہ چاہنا کرم اپنی منزل تک پہنچے۔ پر اک
سپنا مینوں ڈرا دندا۔ دسن نوں جی نہیں کردا۔ پر کہندے برا سپنا
دسن نال سچ نہیں ہوندا۔'' ویرا چنتت ہوندا کہہ رہیا ہے
''کی سپنا.....۔'' ماں نوں ڈری آواز وچ بولدیاں ویکھ میرا
دھیان اوس ول گیا ہے

_________
147

اوہ چپ ہو گئی ہے۔ ویرا سپنا سنا رہیا ہے، ''ہڑھاں کارن
سارا چار چفیرا جل تھل ہویا پیا۔ ندی چھلاں مار رہی۔ ندی
کنارے لوکاں دی بھیڑ۔ جو ندی پار کرن لئی کھڑے ہن۔ کوئی
ڈردا پار کرن دی ہمت نہیں کر رہیا۔ کرم اوسے بھیڑ وچ کھڑی
ہے۔ اوسدی منزل ندی دے دوجے کنارے ہے۔ اوہ ندی پار کرن
دا فیصلہ کر چکی ہے۔ ندی وچوں وڈا گول چکر چین وانگ
گھمدا باہر آ رہیا ہے۔ اوس تیز گھمدے دینت ورگے چکر نوں
ویکھ سبھ لوک سہم گئے ہن۔ کرم اوس چکر ول ویکھدی سوچ
رہی ہے۔ اوسنے چھال مار کے چکر نوں ہتھ پا لیا۔ اوس نال
لمکن لگی۔ اوس نوں لمکدی ویکھ کئی لوک کوشش کرن لگے
ہن۔ بہت سارے لوک ندی وچ رڑھن لگے ہن۔ اوہ چکر دے نال
گھمدی ندی وچ دور نکل جاندی ہے۔ اکھاں کھلدیاں میں بری
طرحاں ڈر گیا۔ کتے کرم کسے مصیبت وچ نہ پھس جاوے۔''
سپنا سندی ماں میرے ول ویکھ رہی ہے۔ میں اوس توں
فون پھڑ لیا۔ میں ویرے نوں میم نال ہوئی ساری گل دس دتی
ہے۔ اوہ بولیا ہے، ''بھینے ڈر لگ رہیا اے۔''
''ویرے کسے چنگے اتے ماڑے نتیجے دا ڈر مینوں روک
نہیں سکدا۔ میرے فیصلے نال سبھ دے سپنے جڑے نیں۔ توں
چنتا نہ کر سبھ ٹھیک ہووےگا۔'' اوس نوں حونصلہ دے میں
فون کٹ دتا ہے
فون کٹدیاں ہی میم دا میسج آیا ہے، ''میریاں کجھ شرطاں
ہن جو تینوں پوریاں کرنیاں پین گیاں۔''
میریاں اکھاں اگے لٹکدے خالی پنجرے دا کھلدا بند ہوندا
دروازہ گھمن لگا ہے۔

باب 25

سویرے اٹھن سار فون دی میل باکس کھولدی ہاں۔ من وچ
جینی دیاں شرطاں دا فکر رہندا۔ اپروں بھاویں نہ دساں۔ پر ڈر
تاں لگدا ہے۔ فون تے میسج آیا ہے۔ ڈردی ڈردی میل چیک

_________
148

کرن لگی ہاں۔ اوس نے سپانسرشپ بھیجی ہے۔ اک میل ہور آ
گئی ہے۔ میں پڑھن لگی ہاں۔ جیوں جیوں پڑھ رہی ہاں۔ دھڑکن
تیز ہو رہی ہے۔ متھے دیاں نساں ٹس ٹس کرن لگیاں ہن۔ اک
اک شبد اکھاں اگے تیردا جا رہیا ہے۔ آخری لائن وار وار پڑھ
رہی ہاں، 'ویٹنگ فار یوئر ییس۔'
اوسدیاں شرطاں پڑھدیاں سریر قابو توں باہر ہو رہیا ہے۔
سنبھلن لئی اکھاں بند کر لئیاں ہن۔ وچاراں دا ہڑ آ گیا ہے۔ میم
دیاں شرطاں ویزا اپلائی.....ماں دے سپنے.....ویرے دی
آزادی.... نوپر تے موہت دا ٹٹدا رشتہ....ڈاکٹر کافر توں دوری
.... پنڈ دی مٹی توں ٹٹنا.... میرے سپنیاں دی منزل.....۔ میری
'ہاں' جیون دا پورا نقشہ بدل کے رکھ سکدی ہے۔ رشتیاں توں
دوری میری سبھ توں وڈی کمزوری ہے۔ اوہی رشتے تیاگ
کے ست سمندر پار جانا زندگی لئی چنوتی بن گیا ہے۔ خیالاں
دے بھنور وچ ڈبن توں بچن لئی اٹھ کے آفس لئی تیار ہون لگی
ہاں۔ آفس پہنچ کے کسے کم وچ دھیان نہیں لگ رہیا۔ دھرم نے
خالی پئی کرسی تے بیٹھدیاں پچھیا ہے، ''کرم میم دا کوئی
میسج....؟''
من دے بوجھ نے چپ نہیں رہن دتا۔ اوس دے پچھدیاں ہی
دس دتا ہے، ''اوس نے سپانسرشپ بھیجی اے۔ اوس دیاں کجھ
شرطاں نیں۔ جس انوسار اتھے جانا ضروری ہے۔''
مینوں ویرے دے نال نال نوپر دی وی چنتا ہے۔ ایس لئی
میم دی گل ختم کر نوپر دے کیس بارے پچھن لگی ہاں۔ اوہ دے
کہن تے موہت نوں ملن لئی میسج کیتا ہے۔ دھرم گل کرکے
دوجی کرسی اتے جا بیٹھا ہے۔ میرے اندر بہت سارے کم
نپٹاؤن دی کالھ ہے۔ میں وار وار موہت دا میسج ویکھ رہی ہاں۔
اوس دا میسج آ رہا، ''اسیں تیرے ساہمنے بیٹھ کے فیصلہ کراں
گے۔ ملن دا سماں پکا کرکے دس دینا۔ میں پہنچ جاواںگا۔''

_________
149

میں موہت دا میسج نوپر نوں بھیج دتا ہے۔ اوس نے ملن
لئی 'ہاں' کر دتی ہے۔ میں موہت نوں سلور پارک وچ ملن دا
میسج بھیج دتا ہے۔ آفس وچ سارا دن ٹٹدے بندے سپنیاں دی
گھمنگھیری وچ لنگھیا ہے۔ سبھ دے سپنے بندیاں میرے سپنے
ٹٹدے جا رہے ہن۔ ٹٹیاں تنداں مینوں لپیٹ رہیاں ہن۔ اوہناں وچ
لپٹ کے ہولی ہولی اکھاں توں اولھے ہوندی جا رہی ہاں۔ اسے
ادھیڑ بڑ وچ فون تے میم دا آیا میسج ویکھیا ہے۔ اوہ میرے
فیصلے بارے پچھ رہی ہے۔ اناں وڈا فیصلہ لینا میرے وس توں
باہر ہو رہیا ہے۔
الجھیاں تنداں نال آفس توں تر پئی ہاں۔ رستے وچ نوپر
نوں ملن دا خیال آیا ہے۔ اوس دے گھر اگے رک گئی ہاں۔ میں
آنٹی انکل نوں موہت تے نوپر دے ملن دی گل دسی ہے۔ اوہ
ایس میٹنگ لئی سہمت ہن۔
گھر پہنچ کے اکھاں بند کرکے لمی پئی ہاں۔ بند اکھاں وچ
ہر رشتہ اپنے حصے دا سنگھرش کردا وکھائی دین لگا ہے۔ ہر
یدھ دا نواں نتیجہ۔ ہر نتیجے توں بعد نویں چنوتی۔ نویں امید نال
مشکل دا ساہمنا کرن لئی تیار۔ میں حونصلہ کرکے ماں تے
نانی نال گل کرن دا فیصلہ کیتا ہے۔ اوس دیاں شرطاں والی
چٹھی لکاؤندی ہوئی ساری گل دس رہی ہاں۔ اوہ چپ بیٹھیاں
ہن۔ میں فیصلہ لیندیاں کیہا ہے، ''ماں میم نے سمجھوتے دا
کاغذ کینسل کرن لئی مینوں اتھے بلایا۔ مینوں ایمرجینسی وچ
کسے وی سمیں اوس کول جانا پے سکدا۔''
میری گل سن اوہ چنتت ہو گئیاں ہن۔ میں اوہناں نں
سمجھاؤندی ہوئی بولی ہاں، ''میرے جان نال ویرے دا بچاء ہو
سکدا۔ اوسدی رہائی دا ایہی طریقہ اے۔''
ویرے دی آزادی بارے سوچ اوہناں نے سہمتی دے دتی
ہے۔ میں ویرے نوں میسج بھیج دتا ہے۔ میسج پڑھ اوسدا فون آ
گیا ہے، ''کرم میم نال تیری گل ہوندیاں ہی میں اپنی پچھان

_________
150

لکاؤن توں بچ گیا۔ تیرا ایگریمینٹ کینسل کرن جانا مینوں پوری
طرحاں آزاد کر دیویگا۔ پر اندروں ڈر وی لگ رہیا۔''
اوس دی گل سن مینوں جینی دیاں شرطاں دا ڈر ستاؤن لگا
ہے۔ اکھاں اگے پنجرے دا کھلا دروازہ گھمن لگا ہے۔ ڈر تے
قابو پاؤندی نے کیہا ہے، ''ویرے ایس توں بنھاں ہور چارہ وی
نہیں.....۔''
اوہ چپ ہو گیا ہے۔ میں بولی ہاں، ''کوئی کم کرنا تاں دس
دیویں۔ ماں نوں اکلیا کم کرنے اوکھے ہو جان گے۔''
''کرم میں تیرے کھاتے وچ پیسے بھیجے نیں۔ تیرے توں
جنے لین دین نپٹائے جاندے۔ اوہ ختم کردے۔ میرے من نوں وی
کجھ تسلی ہووے۔'' اوہ سوکھا ساہ لیندا بولیا ہے
''توں اگے توں پیسے ماں دے کھاتے 'چ پائی۔'' کہہ کے
میں چپ ہو گئی ہاں
''کیوں توں کیہڑا ایتھے پکی رہن جانا۔ ایتھے رہِ کے
پریکٹس کرن بارے تاں نہیں سوچن لگی!'' اوہ مخول کرن لگا
ہے
''ویرے جے ودھ گھٹ دن لگ گئے تاں ماں نوں پریشانی
نہیں آؤنی چاہیدی۔'' میں اوسدی تسلی لئی کہہ دتا ہے
اوہ چپ چاپ سن رہیا ہے۔ میں رک کے بولی ہاں، ''اک
گل ہور سن! توں پڑھائی ختم کرکے پنڈ واپس آ جائیں۔ تیرا
اتھے رہنا بہت ضروری اے۔''
''اوہ تاں میں آپ ہی آ جانا۔ پر توں انج کیوں کہہ رہی ایں۔''
اوس نے کالھی نال پچھیا ہے
میں حوصلے نال بولی ہاں، ''ویرے تیرا ادیش زمین
چھڈاؤنا ہے۔ جو پورا ہو جاوے گا۔ سبھ دے سپنے پورے
کرنے تیرا سپنا سی۔ توں محنت نال پورا کر رہیا ایں۔ تیرا سپنا
پورا کرنا میرا.....۔''

_________
151

میری گل پوری سنن توں پہلاں ہی اوہ بولیا ہے، ''کرم
میری بریک ختم ہو گئی۔ آپاں پھر گل کراں گے۔''
اوسنے فون کٹ دتا ہے۔ ماں تے نانی کول بیٹھیاں ساری
گل سن رہیاں ہن۔ میں جان بجھ کے ساری گل اہناں دے
ساہمنے کیتی ہے۔ اہناں نوں کسے بھلیکھے وچ نہیں رکھنا
چاہوندی۔ گل ختم ہون توں بعد نانی ماں نوں کہہ رہی ہے،
''چنگا اے! رندیپ پنڈ آ کے اپنی زمین جائیداد سنبھالے۔''
ماں خوش ہے۔ اوس نوں ویرے دی واپسی دا یقین ہو گیا
ہے۔ اوہ دوویں ہتھ جوڑ بولی ہے، ''شکر ہے داتیا نیک اولاد
سبھ نوں دیویں۔ کئی وار دھیاں اوہ کم کر وکھاؤندیاں جو پت
وی نہیں کر سکدے۔''
اوس نے مینوں جپھی پا لئی ہے۔ میں اوسدے گل لگ گئی
ہاں۔ مینوں الجھناں نے گھیر لیا ہے۔ ماں توں دور ہون بارے
سوچ کلیزا مُونہہ نوں آ رہیا ہے۔ بچپن وچ ویکھیا سپنا اج سمجھ
آ رہیا۔... گھر دے ویڑھے وچ اگے دو درخت۔ نویں گھر دے
نقشے وچ اڑکا بن رہے ہن۔ ماں گھر دی چھاں بچاؤن لئی اک
درخت بچاؤنا چاہوندی ہے۔ نیہہ رکھن سمیں سہمتی نال وڈا
درخت بچا لیا۔ چھوٹا درخت ہور تھاں لاؤن بارے سوچ جڑھاں
توں پٹ مٹی توں الگ کر دتا۔ اوس خالی ٹوئے نوں مٹی نال
بھرنا شروع کر دتا۔
میریاں اکھاں نم ہو گئیاں ہن۔ ماں تے نانی نے ویکھ لیا۔
ماں نے ہک نال لاؤندیاں کیہا، ''کملی نہ ہووے۔ توں کیہڑا
اتھے پکی رہن چلی ایں۔ بس گئی تے آئی۔ سگوں میں تاں
کہندی آں جدوں سبھ ٹھیک ہو گیا۔ توں وی اوتھے دو چار
مہینے گھم آئیں۔''
نانی نے بانہہ توں پھڑ کول بٹھاؤندیاں سر تے ہتھ رکھیا
ہے۔ مونہوں کجھ نہیں بولی۔ میں اوس دے ووہار توں ڈر گئی

_________
152

ہاں۔ کتے نانی نوں پتہ تاں نہیں لگ گیا۔ اپنے آپ نوں جواب دتا
ہے، ''نہیں میرے بنھاں ایہہ کوئی نہیں جاندا۔''
بہت سارے کماں دی ویونتبندی کردی سوں گئی ہاں۔
سویرے اکھ کھلی ہے۔ ورانڈھے وچ کرسی تے بیٹھی ماں
کجھ سوچ رہی ہے۔ اوس دے اندر کجھ چل رہیا۔ کسے نوں
دسنا وی نہیں چاہوندی۔ چپ رہِ کے بوجھ جھلنا اوکھا ہو رہیا۔
من وچ کجھ وچار کر کاغذ تے پین لے کے بیٹھ گئی ہے۔ میں
اوس دیاں بھاوناواں نوں وہن دینا چاہوندی ہاں۔ ایس لئی اوس
ولوں پاسہ پرت کے پے گئی ہاں۔
کول پئے فون تے وائیبریشن ہوئی ہے۔ موہت دا نمبر
فلیش ہو رہیا۔ میں اوس نال گل کیتی ہے۔ پارک وچ ملن لئی
کیہا ہے۔ میں سبھ توں پہلاں دھرم نوں فون کیتا ہے کہ بہت
ساریاں گھریلو ذمہ واریاں پوریاں کرنیاں ہن۔ ایس لئی آفس
نہیں آ سکدی۔ اوس نے کالھی نال جواب دتا ہے، ''او.کے. کرم!
میں وی ویزا آؤن توں پہلاں کئی کیس نپٹاؤنے ہن۔ میرے
پچھوں کسے نوں پریشانی نہیں آؤنی چاہیدی۔''
اوسنے فون کٹ دتا ہے۔ ماں کاغذ پین رکھ میرے کول آ
بیٹھی ہے۔ اوس نے پچھیا، ''کرم اج آفس نہیں جانا ؟''
''نہیں ماں! میں تے نوپر موہت نوں ملن جا رہیاں۔'' دس
کے نوپر نوں فون ملاؤن لگی ہاں
میں تیار ہو نوپر نوں لے کے پارک وچ پہنچ گئی ہاں۔
موہت پہلاں ہی پہنچ چکا ہے۔ میں دوواں نوں اک دوجے دے
ساہمنے بنھا کسے ہاو بھاو دے کھڑے ویکھ حیران ہو رہی
ہاں۔ اوہ چپ چاپ اک دوجے ساہمنے بیٹھ گئے ہن۔ میں چپ
توڑدیاں بولی ہاں، ''موہت تہاڈا دوہاں دا اگے کیہ وچار ہے۔
ایس طرحاں الگ الگ کنی دیر رہون گے۔''
میری گل سن اوہ بولیا ہے، ''کرم ایہہ گل نوپر وی
محسوس کردی ہووے گی۔ سانوں دوہاں نوں دور ہون نال کوئی

_________
153

فرق نہیں پیا۔ کدے اکلتا محسوس نہیں ہوئی۔ مینوں ایس نال
کوئی شکایت نہیں۔ جیکر نوپر نوں کوئی شکوہ ہے تاں گل کر
سکدی ہے۔''
نوپر نے کوئی جواب نہیں دتا۔ اوہ پھر بولیا ہے، ''کرم
زبردستی رشتہ بنائی رکھنا ساڈے دوہاں لئی غلط ہووےگا۔
اسیں انجانے وچ جس نوں پیار سمجھیا۔ اوہ ترشنا سی۔ اسے
کرکے جلدی فیصلہ لے لیا۔ بنھاں اک دوجے نوں جانے شادی
کر لئی۔ گھریلو حالاتاں دی پرواہ نہیں کیتی۔''
''ہن اگے تسیں کیہ سوچیا ہے ؟'' میں نوپر ول ویکھدی
ہوئی بولی ہاں
''کرم میں ایس رشتے نوں لمبا نہیں کھچ سکدی۔ میرے لئی
اوس گھٹن بھرے ماحول وچ رہنا اوکھا ہے۔ میریاں اچھاواں
موہت دی دُنیا توں الگ ہن۔ سمجھوتے دی زندگی میں نہیں جی
سکدی۔'' اوس نے چپ توڑدیاں کیہا ہے
میرے بولن توں پہلاں دوہاں دی اک آواز آئی ہے، ''اسیں
طلاق لینا چاہندے ہاں۔''
''پتی پتنی دے روپ وچ رہنا ساڈے لئی نہ ممکن ہے۔''
موہت کورا جواب دے اٹھ کے چلا گیا ہے
نوپر نے مینوں چپ رہن دا اشارہ کیتا ہے۔ کجھ دیر بیٹھ
اسیں واپس آ گئیاں ہاں۔ آنٹی انکل نال صلاح کرکے ایڈووکیٹ
دھرم نوں فون کیتا ہے۔ دوہاں وچکار پیدا ہوئی کھائی نوں
محسوس کردیاں طلاق دے کاغذ تیار کرن بارے پچھیا ہے۔
میرا من اداس ہو گیا ہے۔ دو دلاں دا ملنا مل کے وچھڑنا۔
میرے من تے بوجھ بن رہیا ہے۔ سبھ توں نزدیکی سہیلی دا
گھر توڑن دا کم میرے ہتھاں نال ہو رہیا ہے۔ اداس من نال اٹھ
کے تر پئی ہاں۔

_________
154

گھر پہنچ کے ویکھیا ہے۔ دشا نے کئی فون کیتے ہن۔ میں
بھاری من نال اوس نوں فون ملایا ہے۔ اوس نے اگوں پچھیا،
''کیہ گل کرم فون کیوں نہیں چکیا؟''
میں اوس نوں نوپر تے موہت بارے دسدیاں کیہا ہے،
''میرا من اداس ہو گیا سی۔''
''اداس تاں توں اتھے ساڈے ڈاکٹر صاحب کر دتے نیں۔
تیرے جان توں بعد اوس وچ بہت بدلاء آئے نیں۔ تیری کمیں
اوس نوں اندر ہی اندر کھٹکدی رہندی اے۔'' اوہ گمبھیر ہوندی
ہوئی بولی ہے
اوس دی گل سن میری زبان بند ہو گئی۔ مینوں چپ ویکھ
اوسنے فون کٹ دتا ہے۔ میں ڈاکٹر کافر دا ناں سن کے سپنیاں
دے دیش پہنچ گئی ہاں۔ اکھاں اگے پھلاں وانگ مہکدی زندگی
تیرن لگی ہے۔ اوہ باہواں پھیلائی میرا انتظار کر رہی ہے۔ میں
جیون دے ست رنگاں نوں اک بندو تے اکٹھے ہندیا ویکھ رہی
ہاں۔

_________
155
باب 26

شام دا سماں۔ پنچھی آلھنیاں ول پرت رہے نیں۔ دریا سمندر
وچ ملن لئی دوڑ رہیا اے۔ سندر سورج است ہو رہیا۔ است ہویا
سورج درختاں پچھے لک رہیا۔ رکھ شانت ہن۔ ہوا رک گئی۔ ہر
چیز چپ ہے۔ میریاں نظراں پتھر بن دھرتی نوں تک رہیاں
ہن۔ دل وچ کئی ولولے اٹھدے تے ختم ہندے جا رہے ہن۔ اداسی
تے فکر نے تھکا دتا ہے۔ اکھاں ہنجوآں نال بھر گئیاں ہن۔ ڈاکٹر
کافر دے خیال میرے فیصلے نوں کمزور کر رہے ہن۔
''جاگرت ہو کے پیار کرنا سبھ توں اوکھا ہوندا۔'' کناں نوں
اک آواز سنائی دتی ہے
میں پچھے مڑ کے ویکھیا۔ بولن والا کدھرے دکھائی نہیں
دے رہیا۔ میرے اندر دشا اتے نوپر دا پیار ٹکراء پیدا کر رہیا
ہے۔ اوہناں دے وچار آپس وچ ٹکراؤن لگے ہن۔ پیار جاگرن
ہے۔ نہیں، پیار دا ارتھ ہوش گوا لینا ہوندا۔ ایہہ اک جسمانی کھچ
ہے۔ پر میری آتماں روح دے ملن دی گواہی دے رہی ہے۔ اک
ہور آواز سنائی دے رہی ہے۔ پیار دھرتی دے اندر سما جانا
ہے۔ نہیں، پیار آکاش وچلی اڈاری ہے۔ پیار سورج دا است ہونا
نہیں، سورج دا ادے ہونا ہوندا ہے۔
دھرم دے فون نے خیالاں نوں توڑیا ہے۔ اوس دی آواز
آئی ہے، ''کرم میرا ویزا آ گیا۔ تیری لیٹر وی جلدی ہی آ جانی۔
جان دی تیاری شروع کر۔''
اوسنے خوشی نال دس کے فون کٹ دتا ہے۔ اوسدی گل
سن میری دھڑکن تیز ہو گئی ہے۔ سبھ کجھ ہتھوں چھٹدا
محسوس ہون لگا ہے۔ حوصلے تے وشواش دے داعوے کرن
والی سوچ ڈولن لگی ہے۔ پھر حوصلہ اکٹھا کرکے میں دھرم
نوں فون کیتا ہے۔ اوس نوں جان توں پہلاں نوپر دا کیس فائیل

_________
156

کرن دی صلاح دتی ہے تاں کہ آنٹی انکل دی چنتا ختم ہو
جاوے۔
''او.کے. کرم! توں اوہناں نوں میرے کول بھیج۔ فکر کرن
دی لوڑ نہیں۔ اٹھ دس مہینیاں وچ کیس دی سنوائی ہو جاوے
گی۔ میں جان توں پہلاں کیس کسے چنگے وکیل دے ہتھاں وچ
دیواں گا۔'' مینوں سمجھاؤندیاں اوسنے فون کٹ دتا ہے
میں انکل نوں دھرم دے آفس جان لئی میسج کر دتا ہے۔
ہولی ہولی ویزے دی گل دسن لئی ماں تے نانی کول جا بیٹھی
ہاں۔ میری گل سُن کے اوہناں دے چہرے تے خوشی گمیں
دے بھاو ابھر رہے ہن۔ ایہناں بھاواں وچ لپٹیاں اسیں چپ چاپ
پے گئیاں ہاں۔
سویر ہوندیاں سار نصیبو شاہنی دا سنیہا لے کے آئی ہے۔
نوپر وی اوسدے گھر جان لئی تیار ہو کے آ گئی ہے۔ رستے
وچ میں نوپر نوں دسیا ہے، ''نوپر مینوں کسے وی سمیں
ویرے کول جانا پے سکدا۔ توں ماں تے نانی دا دھیان
رکھیں.....۔''
اوسنے میری گل پوری نہیں سنی۔ خوشی نال اچھل کے
آکھیا، 'یو آر سو لکی۔''
اوسدی گل سن مینوں لگا جویں خوش قسمتی میرے
موڈھے تے بیٹھی ہس رہی ہووے۔ شاہنی دا گھر ساہمنے
ویکھ میں خود تے قابو کر لیا ہے۔ شاہنی سانوں ویکھ کے
خوش ہو گئی ہے۔ اوسنے مینوں ضرورت منداں دی لسٹ وچ
اپنا ناں لکھن دی صلاح دیندیاں کیہا ہے، ''کرم حالاتاں نے
تہانوں وی بہت لتاڑیا ہے۔ توں وی قرضے معافی وچ اپنا ناں
لکھ دندی۔''
''نہیں آنٹی! ماں جلدی ہی آ کے تہاڈے نال حساب کرے
گی۔ تسیں اوہ پیسے وی دان دی راشی وچ پا دینے۔'' میں ماں

_________
157

تے ویرے دے سر توں بھاری پنڈ اتردی محسوس کردیاں کیہا
ہے
شاہنی خوش ہے۔ اوس دے من نوں تسلی ہو گئی ہے۔ میں
وی اوسدی مدد کرکے اپنے آپ نوں حلقہ محسوس کر رہی ہاں۔
گھر آؤندیاں نوں ماں شہر جان لئی تیار ہو رہی ہے۔ میں
اوسدی مدد لئی نال تر پئی ہاں۔ شہر دے بہت سارے لین دین
تے بینکاں دے کم نپٹاؤندیاں دوویں تھک گئیاں ہاں۔ پر ماں دے
چہرے تے لمبے عرصے توں بعد چنتا دیاں لکیراں دی تھاں
شانتی تے سنتوکھ وکھائی دتا ہے۔ میرے لئی اوسدی اندرونی
شانتی بہت قیمتی ہے۔ میں خوش ہاں۔ پر نال ہی ڈاکٹر کافر دا
خیال آؤن کرکے من اداس ہون لگا ہے۔
گھر آ کے چپ چاپ خیالاں وچ کھو گئی ہاں۔ کناں وچ دشا
دے شبد وار وار گونج رہے ہن۔ ڈاکٹر کافر دی یاد تڑفاؤن لگی
ہے۔ اوس نال گل کرن لئی فون چکیا ہے۔ پر بنھاں ملائے رکھ
دتا ہے۔ سمجھ نہیں آ رہی کہ گل کویں شروع کراں۔ بند ہونٹھ
لمیں پینڈے تہہ کرن جا رہے ہن۔ گل نہ کر سکن دی سنگ شرم
وڈی قیمت چکائےگی۔ روح نوں واپس موڑ کے لیاؤن والا روح
دا ساتھی پچھے نہ چھٹ جاوے۔ سوچ کے ڈر گئی ہاں۔ زندگی
سپنیاں نوں کیہڑے موڑاں تے کھڑا کر جاندی ہے۔ سوچدی
ہوئی پاسے پرت رہی ہاں۔ رات بیت رہی ہے۔
سویرے اٹھ کے آفس لئی تیار ہو رہی ہاں۔ نانی نے میرے
چہرے ول ویکھدیاں کیہا، ''کی گل کرم ستی نہیں رات! اکھاں
تاں ایں لگ رہیاں جویں انیندیاں ہون.....؟''
اوسدی گل سن دوہاں ہتھاں نال اکھاں ملن لگی ہاں، ''ہن
ایہہ ملن نال ٹھیک نہیں ہونیاں....۔''
میرے اندروں آواز آئی ہے۔ انیندیاں اکھاں نال ماں کول آ
بیٹھی ہاں۔ اوس نوں ریجھ نال ویکھنا چاہوندی ہاں۔ اوس کول
بیٹھدیاں ہی امبیسی 'چوں ویزا لگن دا میسج آ گیا ہے۔ میں آفس

_________
158

جانا کینسل کر دتا ہے۔ دھرم دا میسج آیا کہ میری ویزا لیٹر
آفس وچ پہنچن تے اوہ مینوں دس دیویگا۔ ادوں تک جان دی
تیاری کرنی ضروری ہے۔
میرے من وچ گھر، رشتے، پنڈ دا چھٹنا چبھن لگا ہے۔
نوپر دا ہتھ چھٹ رہیا ہے۔ ڈاکٹر کافر نال بناں گل کیتے وچھڑ
جانا۔ من دی پیڑ سہنی اوکھی ہو رہی ہے۔ سبھ کجھ اکھوں
اولھے ہندے محسوس ہو رہیا ہے۔ میں الگ بیٹھی سارا سماں
سوچاں وچ لنگھا رہی ہاں۔ دن توں رات ہو گئی ہے۔ پر سوچاں
ختم نہیں ہوئیاں۔
سویرے اٹھدیاں ہی دھیان ڈاکٹر کافر ول مڑ گیا ہے۔ اندر
سوچاں دی ہنیری اٹھی ہوئی ہے۔ میریاں اچھاواں۔ میرے
سپنے۔ سبھ ادھورے رہِ جان گے۔ سبھ دے سپنیاں دی پورتی
کرن والی آپ سنتشٹ کدے نہیں ہو سکدی۔ میرے کسے سوال
دا کوئی جواب نہیں ہے۔ اپنی کمزوری نوں لکاؤندی آپ ہی کہہ
رہی ہاں، ''میں سبھ چنوتیاں دا ساہمنا کرن دا پرن لیا ہے۔ کوئی
ڈر مینوں نہیں موڑ سکدا۔''
پر میرا پیار۔ روحاں دا ملن۔ اموڑ خیالاں نوں موڑن لئی
بولی ہاں، ''میرا پیار، بھکھ پیاس سبھ انیندیاں اکھاں دے سپنے
پورے کرن لئی ہے۔ اوس لئی چاہے مینوں.....۔''
میرے خیال پنجرے دے کھلے دروازے نال جا ٹکرائے
ہن۔ اکھاں وچلے ہنجو ماں دی نظریں پے گئے ہن۔ اوس نے
پیار نال کیہا ہے، ''دھیے میں داتے دا دھنواد کردی آں۔ میری
ککھوں دھی دا جنم ہویا۔ بد قسمت ہندے نے اوہ لوک جو دھیاں
نوں جمن توں پہلاں مار دیندے نیں۔''
مینوں سمجھاؤندی اوہ آپ رون لگی ہے۔ اوس نوں حوصلہ
دین لئی میں ہس ہس گلاں کرن لگی ہاں۔ نوپر تے آنٹی نوں پتہ
لگا ہے۔ اوہ گھر آ گئیاں ہن۔ سامان دی لسٹ تیار ہے۔ نوپر نوں
ماں نے شاپنگ کرن لئی کیہا ہے۔ اوہ اداس ہو گئی ہے۔ ماں

_________
159

نے اوس نوں گل نال لاؤندیاں کیہا ہے، ''اہنے کیہڑا اتھے ہی
وس جانا۔''
اوسدی گل سن میریاں اکھاں اگے جینی دی میل گھمن لگی
ہے۔ نوپر تے آنٹی دے جان توں بعد میں جینی نوں 'ہاں' دا
میسج بھیج دتا ہے۔ اوسدی میل کڈھ کے دوبارہ پڑھن لگی ہاں
ڈیئر کرمجیت کور،
آئی نو یو آر اے رسپونسیبل گرل۔ میں ایگریمینٹ تیری
سیانپ دے کارن ہی بدل رہی ہاں۔ ایس لئی جو ذمہ واریاں
رندیپ نے نبھاؤنیاں سی۔ اوہ ہن توں نبھائیں گی۔ اوس دا
ایگرمینٹ کینسل ہو جاوے گا۔ نواں ایگریمینٹ تیار ہوئےگا۔
جس وچ تیرے دستخط ہون گے۔ توں میرے بجنس اتے
فیکٹریاں دی دیکھ بھال کریں گی۔ ایگرمینٹ انوسار ساری
جائیداد رندیپ دی ہو جاوے گی۔ بدلے وچ توں میرے جیوندے
رہن تک میرے کول رہیں گی۔ اک ہور شرط انوسار ایس سمیں
دوران نہ توں کدے پریکٹس کر سکیں گی اتے نہ ہی شادی
کروا سکینگی۔ جیکر شرطاں منظور ہن تاں مینوں 'ہاں' لکھ
کے میشیج بھیج۔

ویٹنگ فار یوئر ییس،
جینی۔
میں اوسدیاں شرطاں دی گل سبھ توں لکا کے رکھی ہے۔
سبھ نوں ویرے دی آزادی دکھائی دے رہی ہے۔ جینی دی کہی
گل مینوں سمجھ آ رہی ہے، ''ایوری اینڈ از اے نیو بگننگ۔''
ایڈووکیٹ دھرم دا فون آ رہیا ہے۔ میں میل باکس بند
کرکے فون چکیا ہے۔ اوس دے آفس میری ویزا لیٹر پہنچ گئی
ہے۔ اوہ اکٹھے ٹکٹ لین دی صلاح دے رہیا ہے۔ میں فون رکھ
کے ماں نوں دسیا ہے۔ اوسنے ویرے نال گل کیتی ہے۔ اوہ وی
مینوں دھرم دے نال بھیج کے بے فکر ہونا چاہوندا ہے۔ ماں

_________
160

نے منجیت آنٹی نوں فون کر دتا ہے۔ اوس توں پتہ لگن تے
ڈاکٹر کافر دا فون آیا ہے۔ مینوں اوس دے مونہوں کجھ خاص
شبد سنن دی اڈیک ہے۔ پر اوہ رسمیں گل بات توں بنھاں کجھ
نہیں بولیا۔ ماں دے کہن تے اوسنے ایئر پورٹ تک میرے نال
جان دا وعدہ کیتا ہے۔ جینی دیاں شرطاں یاد کردیاں میں من
تے قابو کرن لگی ہاں۔
ساریاں تیاریاں ہو چکیاں ہن۔ دھرم دے کہن تے میں
جینی نوں میسج کیتا ہے کہ دھرم کجھ دن میرے نال اوسدے
گھر وچ رہے گا۔ اوسنے سہمتی دے دتی ہے۔ اخیر سبھ توں
وداعی لے میں، دھرم، ڈاکٹر کافر اتے انکل ایئر پورٹ لئی
روانہ ہو رہے ہاں۔ بھرے من نال سبھ توں درد لکا کے اک
دوجے نال تر پئے ہاں۔ گڈی وچ بیٹھدیاں ڈاکٹر کافر نے اک
لفافہ میرے ہتھ وچ دیندے ہوئے کیہا ہے، ''کرم ایہہ لفافہ اتھے
جا کے کھولیں۔''
اوس ول ویکھدیاں میں لفافہ پرس وچ رکھ لیا ہے۔ میرے
ساہمنے ماں دی ڈائری دا پنہ 'چٹھیاں جو درد جگا گئیاں' آ کھڑا
ہے۔ اوس دی ڈائری دی چٹھی وچ وادھا ہون بارے سوچ کے
سریر پسینو پسینی ہو گیا ہے۔ میں پرس نوں پیار نال چھوہیا
ہے۔ اوہ ڈائری وی میرے پرس وچ ہے۔
ایئر پورٹ پہنچ کے ڈاکٹر کافر اتے دھرم گلاں کر رہے
ہن۔ ڈاکٹر کافر میرے ول ویکھ کے مسکرایا ہے۔ دھرم نے
اوسدا ہتھ پھڑیا ہے۔ میں اوس ول ویکھ دور کھڑی سوچ رہی
ہاں، ''پتہ نہیں قسمت وچ کناں سماں تیرے توں دور رہنا لکھیا
ہے۔''
اگلے ہی پل من دے خیال موڑن لگی ہاں، ''قسمت تاں بندہ
آپ گھڑدا۔ پر میں تاں.....۔''
کجھ ڈونگھا سوچدیاں میں کالا کوٹ اتار کے بانہہ تے
ٹنگ لیا ہے۔ ایئر پورٹ دے اندر داخل ہوندیاں کدے پچھے مڑ

_________
161

کے ڈاکٹر کافر ول اتے کدے بانہہ تے ٹنگے کالے کوٹ ول
ویکھ رہی ہاں۔

_________
162
باب 27

جہاز دھرتی توں دور اڈ رہیا ہے۔ من بہت بے چین ہو رہیا
ہے۔ اکھاں بند کر خیالاں وچ اڈاری مارن لگی ہاں۔ نانا نانی
سنگھرش بھری زندگی وچوں جیون دی تلاش کر رہے ہن۔
ماں، ویرا تے پاپا وی دادا دادی دے سپنے نوں پکڑن لئی دوڑ
رہے ہن۔ آنٹی انکل تے نوپر چھٹ گئی زندگی نوں مڑ لبھن
لگے ہن۔ پنڈ دی زندگی، پچھے رہِ گئے رشتے، پاپا دی موت،
ویرے دا بدلہ، ماں دا چہرہ دکھی کر رہے ہن۔ کنیاں یاداں،
ڈاکٹر کافر توں دوری، پردیس پھیری، لمبا پینڈا، بنھاں کسے
منزل دے۔ میری اڈان میرا ساتھ چھڈ رہی ہے۔
''اڈدے پنچھی پیڑ نہیں چھڈدے.....۔'' گھمناں دی مائی دی
آواز کتے نیڑیوں سنائی دے رہی ہے
میں خیالاں نوں پرھے کر ماں تے ویرے بارے سوچن
لگی ہاں۔ سفر جیوں جیوں اگے ودھ رہیا ہے۔ ویرے دے نیڑے
ہون دا احساس من شانت کر رہیا ہے۔ جویں اک دیوا بجھ رہے
دیوے نوں بلدا رکھن لئی اپنی لاٹ دین جا رہیا ہووے۔
''کرم اپنی منزل آ گئی۔'' دھرم دی آواز سن میں آلے دوآلے
ویکھن لگی ہاں
جہاز ہیٹھاں اتر رہیا ہے۔ دھرم دا ہتھ میرے ہتھ اپر ٹکیا
ہے۔ میں ہوش سنبھالدیاں اپنا ہتھ کھچ کے دور کر لیا۔ جہاز
وچوں نکلدیاں پچھے مڑ کے ویکھ رہی ہاں۔ یاد رکھنیوگ کجھ
وی وکھائی نہیں دے رہیا۔ ایئر پورٹ توں باہر آ کے جینی دی
بھیجی ٹیکسی وچ بیٹھے ہاں۔ ٹیکسی سانوں اوسدے گھر لجا
رہی ہے۔ لمبا رستہ طے کرکے ٹیکسی اک وڈے فارم ول ودھ
رہی ہے۔ سڑک دے دوویں پاسے بہت سارے لوک کم کر رہے
ہن۔ زیادہ تر پنجابی جاں گجراتی ہن۔ ساہمنے وڈا بنگلا دکھائی

_________
163

دے رہیا۔ اوس دے دوویں پاسے درخت ہن۔ سدا بہار درختاں دا
رستہ بنگلے دے دروازے تے جا ختم ہوندا ہے۔
گھر دے اندر اک عورت نے ساڈا سواگت کیتا ہے۔ سارا
گھر سجیا ہویا ہے۔ ہر چیز ٹکانے سر رکھی ہے۔ قیمتی
فرنیچر۔ دیواراں اپر سنہری دے چمکدار پینٹ نال جانوراں دی
کلاکرتیاں بنیاں ہن۔ گھر وچ بھنی بھنی خوشبو پھیلی ہے۔ جینی
نال اجے ملاقات نہیں ہوئی۔ عورت دے کہن تے اسیں الگ
الگ کمریاں وچ چلے گئے ہاں۔ کمرے وچ آ کے عورت دی
مدد نال ویرے نوں فون کرکے پہنچن دی خبر دے دتی ہے۔ اوہ
ماں نوں فون کرکے دس دیویگا۔ پر میں زندگی وچ پہلی وار
ماں توں دور آئی ہاں۔ ذمہ واریاں دے خیال نال اپنا حوصلہ آپ
بن رہی ہاں۔ کشمکش وچ کنا سماں بیت گیا ہے۔ کوئی سمجھ
نہیں آ رہی۔ دن رات دا فرق ہون کارن پوری رات پاسے
ماردیاں لنگھی ہے۔
دروازے وچ کھڑی لڑکی باہر آؤن لئی کہہ رہی ہے۔ میں
اوس نال کھلے لوبی نما کمرے وچ آ کے سوفے تے بیٹھی
ہاں۔ میرے ساہمنے سنہری ریشمی گاؤن وچ اک عورت کھڑی
ہے۔ پینہٹھ ستر سال دی گوری چٹی۔ مدھرے قد دی بزرگ
عورت۔ ہتھ وچ سنہری چھڑی۔ گردن تک کٹے ہوئے سفید
لشکدے وال۔ جھرڑیاں بھرے چہرے تے بزرگاں والی کوئی
نشانی نہیں۔ آتم وشواش نال بھری ہوئی۔ ایہی عورت جینی میم
ہے۔
میں اوسدی سکھشیئت دی پرکھ کرن لگی ہاں۔ اوس وچ
اتے اپنی نانی دادی وچ کوئی فرق نہیں دس رہیا۔ اوس نوں
ویکھ سوچ رہی ہاں، ''سبھ لوک اکو جہے ہندے۔ اکو جہے
سریرک انگ۔ ووہار دا فرق ہی ساڈا وکھریواں بندا۔ پر ایہہ
فرق سمجھداری نال مٹایا جا سکدا۔''

_________
164

''نیند ٹھیک آئی؟'' جینی دی آواز نے مینوں سوچاں وچوں
کڈھ لیا ہے
اوسنے میرا جواب سنے بنھاں لڑکی نوں کجھ لیاؤن لئی
اشارہ کیتا ہے۔ اوہ گدیدار کرسی اتے بیٹھ گئی ہے۔ لڑکی دے
چابی لیاؤن تے اوس نے کول پئے ٹیبل دے خانے دا لوک
کھولیا ہے۔ اوس وچوں اک فائیل باہر کڈھی ہے۔ اوس نوں
پڑھنا شروع کیتا ہے۔ میں ایہہ شرطاں پہلاں میل وچ پڑھ چکی
ہاں۔ دھرم دے کمرے دے دروازہ کھلن دا کھڑاک ہویا ہے۔ میں
پچھے مڑ کے ویکھیا۔ اوہ سانوں ویکھ کے واپس اپنے کمرے
وچ جا رہیا ہے۔
جینی نے مینوں موبائیل دتا ہے۔ میں واپس کمرے وچ آ
بیٹھی ہاں۔ ماں، نانی تے ویرے نال گل کیتی ہے۔ گلاں کرن
توں بعد اہناں دی یاد ہور ستاؤن لگی ہے۔ ماں نوں نیڑے
محسوس کرن لئی پرس وچوں اوس دی ڈائری کڈھی ہے۔
ڈائری وچوں اک کاغذ باہر ڈگیا ہے۔ میں پڑھن لگی ہاں۔ پڑھ
کے سمجھ آ گئی کہ ایہہ چٹھی ماں نے پاپا نوں لکھی ہے۔
مینوں اوہ دن یاد آ گیا۔ جدوں اوہ اکلی بیٹھی سوچاں وچ گم سی۔
اوس نوں سوچدیاں ویکھ میں پاسہ پرت کے پے گئی سی۔ اوہ
دیر تک اندر بیٹھی کجھ لکھدی رہی سی۔ ایہہ چٹھی اوسدیاں
بھاوناواں دی گواہ ہے۔
جیوں جیوں نظراں چٹھی دیاں سطراں اپر گھم رہیاں ہن۔
ماں اتے پاپا دا رشتہ صاف ہو رہیا ہے۔ پاپا ادھورے ہی دُنیا
توں چلے گئے۔ ماں نوں رشتے پرتی ورتی انگہلی اندر ہی
اندر تڑفا رہی ہے۔ اوسدی کڑواہٹ حالاتاں دی دین سی۔ است
ہو رہے سپنے اندرونی چوٹاں دیندے رہے۔ پر اوسدی ممتا اتے
پیار کدے گھٹ نہیں ہوئے۔ میرے بچپن دیاں گلاں یاد کردیاں
اوس نے چٹھی وچ لکھیا ہے، ''چھوٹی ہوندی کرم سون لگیاں
دوویں ہتھ کپڑے وچ لپیٹ لیندی۔ میں ستی پئی دے ہتھاں اتے

_________
165

لیا کپڑا لاہ دندی۔ اوہ ہتھاں نوں اپنے ہیٹھ لکا لیندی۔ میں من ہی
من ہسدی، دس تیرے ہتھاں نوں کیہ چور پیندے....؟''
ماں نوں میری چھوٹی جہی گل وی یاد ہے۔ سوچ کے
اکھاں بھر آئیاں ہن۔ چٹھی دیاں آخری سطراں پڑھ حیران ہو
رہی ہاں، 'کرم سمجھدی ماں نوں کجھ نہیں پتہ۔ پر میں ماں ہاں۔
میرے کلیجے دا ٹکڑا اے اوہ۔ رندیپ نوں بچاؤن لئی آپ میم
دی قید وچ جا رہی ہے۔ میرے لئی تاں دوویں تکڑی دے دو
پلڑے نیں۔ دوویں برابر ہن۔ پر سوارتھ وس چپ ہو گئی ہاں۔
دُنیا لئی میرا لالچ ہو سکدا۔ پر مینوں اک پلڑے وچ سیانپ تے
دوجے وچ غصہ نظر آؤندا ہے۔ میں سیانپ دے پلڑے نوں
بھاری رکھنا چاہوندی ہاں۔ اوس دے جان بارے سوچ کے دل
نوں ڈوب پیندے نیں۔ پتہ نہیں پھر کدوں ملنا۔ پر مینوں اوس
اتے رب ورگا بھروسہ ہے۔ اوہ رندیپ نوں بچاؤن توں بعد اپنی
سیانپ نال خود نوں ضرور بچا لوے گی۔ اسے لئی جاندی نوں
چپ چاپ ویکھ رہی ہاں۔''
چٹھی چھاتی نال لا ماں نال من وچ گلاں کرن لگی ہاں،
''ماں میں تیرے توں سچائی لکائی۔ مینوں معاف کریں۔ میں
دچتی توں بچنا چاہوندی سی۔ ایہہ دوری میری کمزوری نہیں
ہمت بنیگی۔ ویرے دے سپنے پورے ہون گے۔ تیریاں چنتاواں
ختم ہو جان گیاں۔ دادا تے پاپا دی کھو چکی عزت واپس مل
جاوے گی۔ تہانوں ہر دکھ توں بچاؤن دی کوشش کراں گی۔ پر
ویرے اندرلی بدلے دی اگ کویں ختم کراں گی!''
سوچدیاں ہویا ویرے نال ہوئی گل یاد آ گئی ہے، ''ویرے
پنڈ جا کے اپنی ذمہ واری نبھائیں۔ ہتھیاراں دی گل کرنی بھل
جاویں۔''
''کرم مینوں اجے انپچھاتیاں گلاں دی تلاش ہے۔ جناں نے
پاپا نوں ماریا ہے۔ اوہناں گلاں نوں مارن لئی ہتھیار سنبھال کے
رکھنے پین گے۔'' ویرے دی کہی گل رڑک رہی ہے

_________
166

مینوں ماں دی ممتا تے وشواش پکا ہون لگا ہے۔ اوہ سبھ
سنبھال لوے گی۔ سمیں دیاں ٹھوکراں نے اوس نوں دلیر کور
بنا دتا ہے۔ میریاں سوچاں اندسدے سپنیاں دے راہ تے ترن
لگیاں ہن۔ چٹھی رکھ اکھاں بند کر لئیاں ہن۔
اکھاں وچ جنگل اگن لگا ہے۔ جنگل وچ سنگھنے درختاں
نے ہنیرا کیتا ہے۔ کسے پاسے رستہ وکھائی نہیں دے رہیا۔
ہنیرا ودھن نال آسمان وچ تارے چمکن لگے ہن۔ اسمان چمکدار
ہو گیا۔ ہنیرے جنگل وچ جگنوناں دی روشنی پھیلن لگی ہے۔
اسمان نوں چمکدا ویکھ خوش ہو رہی ہاں۔ جدوں دھرتی ول
ویکھیا تاں ڈر نال کمبن لگی ہاں۔ جنگل وچ اکلی پھس چکی
ہاں۔ پر منزل تے پہنچن لئی چوکس ہاں۔ میں بھجن لگی ہاں۔
بھجدی ہوئی اپنے ہی اندر وڑ گئی ہاں۔ اپنے اندروں کویں نکلا
؟ ایس لئی سمیں دی اڈیک کرن لگی ہاں۔

_________
167
باب 28

سماں سرک رہیا ہے۔ جدوں اکلتا ستاؤندی ہے۔ ڈاکٹر کافر
دے خیالاں وچ گم ہون نوں دل کردا ہے۔ اوس نوں ملن دیاں
کوششاں کرن لگدی ہاں۔ ڈاکٹر کافر پھلاں دیاں وادیاں وچ
باہواں پھیلائی میرا انتظار کر رہیا ہے۔ اوس تک پہنچن دی
کوشش کردی ہاں۔ جدوں نیڑے پہنچدی ہاں۔ اوہ الوپ ہو جاندا
ہے۔ وار وار باہواں پھیلائی ساہمنے آؤندا ہے۔ میں ہر وار اوس
کول پہنچن توں نکام ہو رہی ہاں۔ من اداس ہو گیا ہے۔
''پکے وشواش نوں اگ وی نہیں ساڑ سکدی۔'' آواز سن
کے میں اکھاں کھولیاں ہن۔
شاید گھمناں دی مائی میری انتر آتماں وچ وسن لگی ہے۔
ہنیرے رستیاں وچ اوہ میرا چانن بندی ہے۔ جدوں آپنیاں دی
دوری ستاؤندی ہے۔ اوہ میری طاقت بن میرے نال کھڑدی ہے۔
خیالاں نوں موڑن لئی ماں تے نانی نال گل کرن بارے سوچن
لگی ہاں۔ پر زیادہ گلاں کرکے کمزور وی نہیں ہونا چاہوندی۔
اکلتا توں بچن لئی دھرم دے ساتھ دا خیال آیا ہے۔ اوس نوں
ڈاکٹر کافر بارے سبھ کجھ دسن نوں من کر رہیا ہے۔ بیڈ توں
اٹھ کے دروازے تک آئی ہاں۔ پھر واپس کمرے وچ پرت گئی
ہاں۔ کجھ دیر بعد پھر دھرم دے کمرے ول تر پئی ہاں۔ اوس
نوں فون تے گلاں کردیاں ویکھ واپس مڑن لگی ہاں۔ میرے
کناں وچ اوسدی گل بات پئی ہے۔ قدم اتھے ہی رک گئے ہن۔
دروازے پچھے کھڑ گئی ہاں، ''نہیں یار، میں تاں ڈاکٹر کافر
توں بچا کے اسنوں اپنے نال ادھر لیایا سی۔ اتھے آ کے پتہ لگا
کہ میم دی ساری جائیداد ایس دی ہو جاوے گی۔''
دوجے پاسے توں گل سندیاں اوہ چپ ہو گیا ہے۔ میں ساہ
روک کے سبھ کجھ سن رہی ہاں۔ کجھ دیر بعد اوہ پھر بولیا

_________
168

ہے، ''میں وی کچیاں گولیاں نہیں کھیڈیاں۔ سونے دی مرغی
ہتھاں 'چوں نہیں نکلن دیواں گا۔''
اوسدیاں گلاں سن میرے اندر زمین اسمان اک ہو رہیا ہے۔
پر اوہ چپ نہیں ہو رہا، ''میں تاں اڈدی چڑی دے پر گن لینا۔
ایہدے تاں اجے کھنبھ ای نہیں نکلے۔ جیہڑا بنھاں کھنبھاں توں
قید ہو گیا۔ اوس نوں کدے وی کھنبھ پھڑ پھڑاؤنے نہیں آ
سکدے۔''
دوجے پاسیوں گل سن کے اوہ ہسیا ہے، ''میں تاں دھرم
کرم کما لیا۔ یار سبھ کجھ بنیا بنایا مل گیا۔ ..... تے اوہ ڈاکٹر
کافر۔ اوہ تاں کافر ہی رہِ گیا۔ اوہ کیہ جانے دھرم کرم دیاں
باتاں۔''
اوسدی گل سن میرے پیر لڑ کھڑا گئے ہن۔ اکھاں اگے
ہنیرا آ گیا۔ دھرتی گھمن لگی ہے۔ پر اوہ اجے وی بول رہیا
ہے، ''یار توں سچ کہناں ایں۔ کرم بھولی بھالی ہے۔ میم نوں
مرد دے ساتھ دی لوڑ ہے۔ میرے تاں دوواں ہتھاں 'چ لڈو
نیں...۔''
مینوں اوسدے کمرے دے دوسرے دروازے وچوں اک
پرچھاواں پچھے مڑدا وکھائی دتا ہے۔ پر دروازہ بند ہو جان
کرکے میں اوس نوں ویکھ نہیں سکی۔ میرے لئی پیراں اپر
کھڑنا مشکل ہو رہیا ہے۔ چہرے توں پردہ اٹھدیاں ہی اوہ میرے
لئی ادھرم بن گیا ہے۔ اوس دے لالچ ساہمنے سارے رشتے
بازار وچ وکدے دسن لگے ہن۔ اوہ کسے دی روح وی ویچ
سکدا ہے۔ میں ہولی ہولی بیڈ تک پہنچی ہاں۔ سوچدی ہوئی لمیں
پے گئی ہاں۔ ادھ ستی حالت وچ مینوں سریر اپر کجھ رینگدا
محسوس ہون لگا ہے۔ اوسدی سر سراہٹ سارے سریر اتے
پھیلن لگی ہے۔ ساہ گھٹدا جا رہیا۔ اکھاں اتے پٹی وانگ کجھ
لپیٹیا جا رہیا ہے۔ اوس رینگدی چیز نے میرا مُونہہ گھٹ لیا
ہے۔ نہ ویکھ سکدی ہاں۔ نہ بول سکدی ہاں۔ نہ ساہ ہی لے

_________
169

سکدی ہاں۔ اپنے آپ نوں بچاؤن لئی تڑپھن لگی ہاں۔ زور دے
جھٹکے نال اٹھ کے بیٹھ گئی ہاں۔ چار چفیرے ویکھ رہی ہاں۔
پر اتھے کوئی وی نہیں۔
ڈر وچوں نکلن لئی میں ڈاکٹر کافر نوں یاد کرن لگی ہاں۔
اوس نوں نزدیک محسوس کرن لئی اوس دی آواز سنن لگی
ہاں۔ مینوں دشا دیاں کہیاں گلاں یاد آؤن لگیاں ہن، ''کرم! ڈاکٹر
کافر نوں تیرے بنھاں سبھ سناں لگدا۔ اوہ مریضاں نوں تیرا ناں
لے کے بلاؤن لگدا ہے۔ سٹاف نوں جھڑکاں ماردا ہے۔ غلط
دوائیاں لکھ دندا۔ اوسدیاں انیندیاں اکھاں وچلی رڑک صاف
دکھائی دیندی ہے۔''
یاداں نے روح دی تڑف ودھا دتی ہے۔ مینوں اوس دا
آخری وار ایئر پورٹ تے کھڑ کے مسکراؤنا یاد آ رہیا۔ میں
اوسدا دتا لفافہ پرس وچوں کڈھیا ہے۔ اوس وچوں چٹھی کڈھی
ہے۔ چٹھی وچوں اوسدیاں لکھیاں آخری سطراں وار وار پڑھ
رہی ہاں، ''کرم میرے احساساں نوں شبداں دا روپ مل گیا ہے۔
ایہہ میرے سچے پیار دی آواز بن گئے ہن۔ ایہہ احساس میری
شردھا ہن۔ جے شردھا سچی ہے تاں میرے دل دی آواز تیرے
دل تک ضرور پہنچے گی۔''
اوسدے پیار دا اظہار کردی چٹھی اپنے متھے نال لائی
ہے۔ اکھاں وچوں خوشی تے غم دے رلویں ہنجو وہِ ترے ہن۔
ہوا نال گلاں کردی بولی ہاں، ''او....ہ.....ہ....ہ...! جے ایہہ گل
پہلاں آکھ دیندا تاں تیرا کیہ جاندا سی۔ توں وی بس کافر ہی
نکلیا....۔''
چٹھی نوں چمدیاں باہر ول ویکھیا ہے۔ دن رات آپس وچ
مل رہے ہن۔ پنچھی گھراں نوں پرت رہے ہن۔ تارے چمکن
لگے ہن۔ میرے چہرے تے مسکان پھیل گئی ہے۔ پچھوں آواز
آئی ہے، ''رک! پچھے مڑ کے ویکھ.....!!''

_________
170

میرے چہرے دی مسکراہٹ گواچ گئی ہے۔ رات ہنیری ہو
رہی ہے۔ دوری رڑکن لگی ہے۔ اکھاں وچ نیند دا ناں نشان
نہیں۔ میں اٹھ کے شیشے اگے کھڑی ہاں۔ اکھاں نوں دھیان نال
ویکھ رہی ہاں۔ اوہ انیندیاں ہن۔ بالکل خالی۔ اوہناں وچ کوئی
سپنا نہیں۔ سپنیاں دے مرن دا خیال آؤندیاں ہی بولی ہاں، ''نہیں!
انیندیاں اکھاں دے سپنے مر نہیں سکدے.....۔''
آرام کرن لئی کرسی تے بیٹھ گئی ہاں۔ من وچ جینی دیاں
شرطاں تے چلن والی زندگی بوجھ بن رہی ہے۔ اکھاں بند ہو
گئیاں ہن۔ خیالاں وچ تیز طوفان چلن لگا ہے۔ طوفان ہولی ہولی
نیڑے آ رہیا ہے۔ تیز ہوا نال اک دروازہ کھلن بند ہون لگا ہے۔
اوسدی چیں چیں کردی ڈراؤنی آواز کناں وچ شور مچا رہی
ہے۔ اندرلا طوفان ہور تیز ہو رہیا ہے۔ اوس دیاں گھمن گھیریاں
وچوں گھمناں دی مائی دی آواز آئی ہے، ''کرم سوں جا۔
انیندیاں اکھاں نوں کجھ آرام دے۔''
مدہوشی دی حالت وچ میرے مونہوں نکلیا ہے، ''جدوں
سپنے است ہندے نے تاں نیند اڈ جاندی اے.....۔''
طوفان رک گیا ہے۔ دروازے دی چیں چیں مدھم ہوندی
ہوندی بند ہو گئی ہے۔ بند دروازہ لٹک رہے پنجرے دا روپ
دھارن کر گیا ہے۔ میں سہمیں ہوئی پنجرے ول ویکھ رہی ہاں۔
کرسی توں اٹھ کے کھڑکی کول آ کھڑی ہاں۔ باہر ہرے تے
سک رہے درخت وکھائی دے رہے ہن۔ کسے نے مینوں
کھڑکی توں باہر بلایا ہے۔ میں ٹیبل تے پیا لیمپ چک کے
باہر آئی ہاں۔ باہر نکل کے پھلاں دی کیاری کول جا کھڑی ہاں۔
کیاری دے آس پاس بہت سارے پنچھیاں دے ٹٹے کھنبھ کھلرے
پئے ہن۔ میں ٹٹے کھنبھاں ول ویکھن لگی ہاں۔ میری نظر مور
دے ٹٹے کھنبھ تے جا پئی ہے۔ میں خالی اسمان ول ویکھن
لگی ہاں۔

_________
171