اپر دی آمدن کرتار سنگھ دگل
سوچ-سوچ کے اوہناں ایہی فیصلہ کیتا کہ تائے جوالے نوں اپنے کول بلا لیا جاوے۔ہور کوئی چارہ نہیں سی۔تایا وہلا سی، سیر-سپاٹے دا شوقین، خوش ہو کے آ جاویگا۔ہور جو وی آیا، تنّ مہینے کسے اوہناں کول نہیں بہہ رہنا سی۔
سومناتھ تے اس دی تریمت جانکی عجیب جکے-تکے وچ سن۔اک تاں سرکار نے اوہناں دی بدلی بنگلور دی کر دتی سی۔پنجابوں سینکڑے میل دور تے ہن بنگلور آئے اوہناں نوں چھ مہینے وی نہیں ہوئے سن کہ سومناتھ نوں اک کورس کرن لئی گہاٹی جانا پے رہا سی۔تنّ مہینے دا کورس سی۔ پچھے اس دی تریمت تے بچہ اکلے ہونگے۔انی وڈی کوٹھی سی، شہر دے باہروار۔نوکر-چاکر سن، پر پھر وی جنانی-مہانی جانکی تنّ مہینے اکلیاں کویں کٹّ لیندی۔مہنگائی دے دن، چوریاں انیاں ودھ گئیاں سن کہ کیڑیاں وانگ اگلے گل وڈھّ سٹدے۔
تے اوہناں چٹھی پا کے تائے جوالے نوں سدّ لیا۔اس دی گڈی دا بھاڑا تے ہور راہ دا خرچ اس نوں منی آرڈر کرکے بھیج دتا گیا۔
تائے جوالے نے سنیا تے جھٹّ تیار ہو پیا۔سومناتھ نوں اس بچیاں وانگ پالیا سی۔ سومناتھ دا پیو تاں اس نوں پنج سال دا چھڈّ کے مر گیا سی۔تائے جوالے نے اس نوں پڑھایا سی۔ پڑھ-لکھ کے منڈا جدوں نوکر ہویا، تائے جوالے نے اس دا ویاہ کیتا۔سومناتھ تے اپنے پتر کانھ سنگھ وچ تائے جوالے نے کدی وتکرا نہیں سی کیتا۔
جدوں دا نوکری توں رٹائر ہویا، انج وی تایا جوالا ہر کسے دی مدد لئی تیار رہندا۔بھاویں کوئی ناتیدار ہووے، بھاویں نہ ہووے۔تایا جوالا ساری عمر پٹواری رہا سی۔سینکڑے لوکاں دیاں کھبھیاں ہوئیاں کھیتیاں اس کڈھیاں سن۔ہزاراں لئی ہیرا-پھیریاں کیتیاں سن۔لکھاں دے کم آیا سی۔اپنے پنڈ وچ تایا جوالا پہلا منڈا سی، جس مڈل پاس کیتی سی۔ مڈل پاس کیتی تے جھٹّ اس نوں نوکری مل گئی سی۔شروع-شروع وچ تاں اٹھدا-بیٹھدا نائب تحصیلداری دے سپنے ویکھدا رہندا، پر پورے چالی سال اوہ نوکری کرکے پٹواری ہی رٹائر ہویا۔ہمیشہ جدوں اس دی ترقی دی گلّ تردی، کوئی نہ کوئی وگھن پے جاندا۔کدے کوئی اس دے خلاف شکایت کر دندا کہ اوہ وڈھی کھاندا۔کدے اس دے افسراں نوں شکایت ہندی، اوہ اوہناں دی پتی ٹھیک-ٹھیک اوہناں نوں نہیں پہنچاؤندا سی۔
ترقی نہ ہوئی تاں کی، تائے جوالے دی اپر دی آمدن تحصیلدار دی تنخواہ جنی سی۔تائے جوالے نوں کسے گلّ دی کدے کوئی چنتا نہیں سی ہوئی، اک گاں سکدی تاں دوجی اس دے کلے نال کوئی بنھ جاندا۔اک مہں لتّ ماردی تاں کوئی ہور لویری اس دے ویہڑے چھڈّ جاندا۔ڈنگراں دے چارے نال کوٹھڑیاں بھریاں رہندیاں۔اناج دیاں بوریاں چھت-چھت تکّ چڑھیاں ہندیاں۔گھیؤ، گڑ، تازہ سبزی، پھل، بجاجی، ہر چیز پٹواری دے گھر تردی رہندی۔تائے جوالے نے اپنے ہتھیں شاید ہی کدے کچی کوڈی خرچ کیتی ہووے۔غرض مند لوک ہر چیز اس دے گھر پہنچا جاندے۔تایا جوالا وی کم آؤن والا بندہ سی۔جو آئے، سو راضی جائے۔
رٹائر ہو کے وی تایا جوالا لوکاں دے کم کراؤندا رہندا۔زیادہ تر افسر اس دے جان-پچھان سن۔کئیاں نال رل کے اس رشوت کھادھی سی۔ہن وی جدوں کسے دے جاندا، تائے جوالے دا حصہ اس نوں مل جاندا۔
سومناتھ نے جدوں دی ہوش سمبھالی، ہمیشہ تائے جوالے نال جھگڑدا کہ اس نوں رشوت نہیں لینی چاہیدی سی۔تایا جوالا اگوں ہسّ چھڈدا۔پٹواری دی تنخواہ اٹھاراں روپئے سی۔اس تنخواہ وچ کسے دا گزارا کویں ہو سکدا سی؟ اٹھاراں روپئے تاں اس دی مہں مہینے وچ کھا جاندی سی۔سومناتھ سندا تے چپّ ہو جاندا۔
''ہور سارے پربندھ میں کر دتے نے، اک اپر دی آمدن دا اتھے میں تہاڈا انتظام نہیں کر سکیا۔'' سٹیشن توں تائے جوالے نوں لیاندے ہوئے سومناتھ نے رستے وچ چھیڑیا۔
تایا جوالا خوب ہسیا۔ہسی جاوے، ہسی جاوے۔
اگلے دن تائے جوالے نوں سونپ-سمپانی کرکے سومناتھ گہاٹی تر گیا۔
سومناتھ نوں ترے کوئی تنّ گھنٹے ہوئے ہونگے کہ اس دا پنجابی چپڑاسی دفتروں نجی ڈاک لے کے آیا۔ڈاک اندر جانکی نوں پہنچا کے تایا جوالا دھپّ وچ بیٹھا چپڑاسی نال گپاں مارن لگّ پیا۔چپڑاسی بڑا پریشان سی۔ اس دی دھی جوان ہو گئی سی تے اجے تکّ اس نوں کوئی منڈا نہیں ملیا سی۔انے دور بیٹھا اوہ کویں اپنی کڑی لئی یوگ ور ڈھونڈے؟ چپڑاسی دی تریمت بیمار رہندی سی۔اس نوں سنگرہنی ہو گئی سی۔کوئی کہندا بچ جاوے گی، کوئی کہندا نہیں بچیگی۔ چپڑاسی کہندا، جو کجھ ہونا سی ہووے، وچوں قضیہ مکے۔اس دی بیماری توں اوہ بڑا اوازار سی۔ پھر ادھر دفتر وچ مدراسی وڈا بابو اس نوں ساہ نہیں سی لین دندا۔ہن اسدی دفتری بنن دی واری سی تے ہیڈّ کلرک کسے ہور دی مدد کر رہا سی۔چپڑاسی کہندا، اس نوں پکا یقین سی کہ وڈا بابو سومناتھ دے وی کنّ بھر دیویگا تے ترقی کسے ہور دی ہو جاوے گی۔
تایا جاولا چپڑاسی دیاں گلاں سن رہا، کنے چر توں اس دے منہ ولّ ویکھ اس دیاں اکھاں وچ جھاک رہا سی۔پھر گلاں کردے-کردے اوہ باہر کوٹھی دے پھاٹک تکّ نکل گئے۔پھاٹک دے باہر چپڑاسی تے پھاٹک دے اندر تایا جوالا تے پھر چپڑاسی دا ہتھ اس دی جیب وچ گیا۔پھر اوہی ہتھ تائے جوالے دی مٹھی ولّ ودھیا، غریب چپڑاسی دا کمبدا ہتھ۔پھر تائے جوالے نے پھاٹک بند کر لیا۔
گرم-گرم مٹھی تایا جوالا دھپّ وچ مڑ آ بیٹھا، چٹکا لواؤن لگّ پیا۔ سواد-سواد، گٹھلے 'تے دھپّ وچ بیٹھے تائے جوالے دی اکھ لگّ گئی۔
''ایہہ تہاڈی جیب وچ کی اے؟'' اس دی نونہہ جانکی نے تائے جوالے توں پچھیا۔
''انج ہی چھلڑ ہے۔'' تایا جوالا ساہو-ساہ اٹھ کھلوتا۔پسینیوں-پسینیوں ہو رہا سی۔
سپنا سی۔تایا جوالا سومناتھ دے بچے نوں کچھڑ چکی، کوٹھی دے لائن وچ ٹہلن لگّ پیا۔کھانا میز 'تے لگّ گیا سی۔تائے جوالے نوں نوکر آدر نال سدّ کے اندر لے گیا۔
دوپہر دے کھانے توں بعد جانکی سوندی سی، بچے نے وی سوں جانا سی۔جانکی دی مرضی سی کہ تایا جوالا وی آرام کر لوے۔ مڑ-مڑ اوہ کہندی، تسیں جھٹّ گھڑی چارپائی 'تے لکّ سدھا کر لوو۔ پر تائے جوالے نوں جویں سون دے خیال توں ڈر آ رہا ہووے تے اوہ باہر نکل گیا۔ساہمنے ریلوے لائن دے اس پاسے ہاٹ لگا ہویا سی۔تایا جوالا شام تکّ گھمدا رہا۔جدوں مڑیا تاں اوہ کجھ سبزی، کجھ پھل تے سومناتھ دے بچے لئی اک کھڈونا خرید لیایا۔گھر پجا تاں تایا جویں لدیا ہووے۔''ایہہ تسیں کاہنوں تکلیف کیتی اے؟'' مڑ-مڑ جانکی کہندی۔اوہ تاں ہر روز سویرے موٹر 'تے بازار جاندی سی تے اپنے ہتھیں سبزی، پھل آدی خرید کے لیاندی سی۔پھر جانکی نے ضدّ کرکے تائے کولوں پورا حساب لیا تے کوڈی-کوڈی جہڑی خرچ کیتی سی، اس نوں موڑ دتی۔دساں دا نوٹ انج دا انج تائے جوالے دی جیب وچ آ گیا۔
اس دن ترکالاں ویلے جانکی تائے جوالے نوں اتھوں دا مندر وکھاؤن تر پئی۔مندر کوئی دور نہیں سی، پیدل ہی اوہ گئے۔مندر توں باہر جانکی نے بٹوآ کھولھیا تے اندر متھا ٹیکن لئی اک روپیہ اپنے لئی کڈھیا تے اک چاندی دا روپیہ تائے جوالے نوں دتا۔
سارا سماں مندر وچ بیٹھا کیرتن سندا رہا تے تائے جوالے نوں لگدا کوئی چیز اس دے سینے 'تے جویں چبھ رہی ہووے۔ایہہ دس دا نوٹ سی۔مڑ-مڑ تایا جوالا اپنے من نوں سمجھاؤندا۔اندر دی جیب وچ رکھیا ایہہ نوٹ سی۔اج-کلّ دے نوٹ کویں آکڑے ہوئے ہندے ہن۔
اگلی سویر سوں کے اٹھیا تاں تائے جوالے لئی اردو دا اخبار اڈیک کر رہا سی۔سیانی نونہہ نے پہلاں ہی اس دا پربندھ کر دتا سی۔اس نوں پتہ سی کہ تائے دی اخبار توں بناں روٹی نہیں سی لنگھدی تے اردو توں بناں اس نوں ہور کوئی زبان نہیں آؤندی سی۔جنے دن تائے نے اوہناں کول رہنا سی، اس دا اخبار سویرے آ جایا کریگا۔
بیڑی پین دا شوقین سی۔نونہہ رانی نے اس دے آؤن توں پہلاں بیڑیاں دے کئی پیکٹ اس دے کمرے وچ لیا رکھے سن۔جنیاں مرضی پیوے۔بیڑیاں بنگلور وچ ہی تاں بنیاں سن۔
ساری عمر تائے جوالے دا اکو-اک جوڑا ہندا سی؛ اوہی دھوندا، اوہی پاؤندا۔جانکی نے پہلی گلّ ایہہ کیتی کہ تائے لئی چھ جوڑے کپڑیاں دے بنوائے۔باقی گھر دے کپڑیاں دے نال اس دے کپڑے وی دھوبی کول دھون لئی جاندے۔جانکی ہر روز اس دے کپڑے بدلوا دندی۔تایا جوالا اک قمیض دی جیب وچوں دوجی جیب وچ دساں دا نوٹ کڈھدا تے پاؤندا رہندا۔اج کنے دن اس نوں اتھے آئے نوں ہو گئے سن، اک پیسہ اس نوں خرچ کرنا نہیں پیا سی۔گاہ-گہاڑے دے پرشادے لنگروں۔ چنگی توں چنگی روٹی کھان نوں مل جاندی سی۔دھوبی دے دھوتے ہوئے صاف کپڑے پاؤن نوں مل جاندے سن تے رہن لئی نویکلا کمرہ سی۔
باہر جاندا، کجھ نہ کجھ خرید لیاندا۔گھر پجدا تاں پہلی گلّ، جانکی پیسہ-پیسہ اسدا اس نوں موڑ دندی تے مڑ-مڑ کہندی اوہ کھیچل نہ کریا کرے۔اوہ آپ جو بازار جاندی سی، جہڑی چیز اس نوں لوڑ ہندی، جانکی آپ موٹر 'تے جا کے خرید لیاندی، سگوں اس طرحاں موٹر دی بیٹری وی تازہ ہو جاندی سی۔غریب-گربے نوں دین لئی، ہور گھر دا نکّ-سکّ خریدن لئی ہمیشہ جانکی تائے کول کجھ ٹٹے پیسے رکھدی۔اوہ ختم ہو جاندے، ہور دے دندی۔تائے جوالے نوں سمجھ نہ آؤندی کہ دساں دے نوٹ دا اوہ کی کرے۔دو ہفتے گزر گئے سن۔اجے تکّ نوٹ سگویں دا سگواں پیا سی۔اک پیسہ نہیں اس دے وچوں تائے دا کتے خرچ ہو سکیا۔خرچ کردا وی کتھے؟
پھر اک دن تایا باہر برانڈے وچ بیٹھا اخبار پڑ رہا سی کہ اندروں نوکر آیا تے کیہا، ''ایہہ تہاڈا دساں دا نوٹ تہاڈی چارپائی ہیٹھ پیا سی۔'' نوکر نے نوٹ تائے دے حوالے کر دتا۔تایا جوالا سوچ-سوچ کے حیران ہندا، انج ساری زندگی وچ اس کدی پلیوں پیسہ نہیں گوایا سی۔کدوں نوٹ اس دی جیب وچوں نکل کے ہیٹھاں ڈگّ پیا، اس نوں سمجھ نہیں آ رہی سی۔
کجھ دن بیتے تے دھوبی گھروں اچیچا مڑ کے آیا۔تائے جوالے نے جہڑی قمیض دھون لئی بھیجی سی، اس دی جیب وچوں اس نوں دساں دا نوٹ ملیا سی۔تائے جوالے نے سنیا تے اس دے پیراں ہیٹھوں زمین نکل گئی۔اس طرحاں تاں اس دی ساری حیاتی وچ کدے نہیں ہویا سی۔
پھر تائے نوں محسوس ہون لگّ پیا کہ اس نوٹ دی خبرے کوئی وکت ہی نہیں سی۔رہن لئی گھر سی تے پاؤن نوں کپڑے سن۔دوواں ویلے چنگا-چوکھا کھان نوں پکیا-پکایا مل جاندا سی، اس نوں جویں اس نوٹ دی کوئی لوڑ ہی نہیں سی۔
پھر انج ہون لگا۔ہر روز رات نوں ستے-ستے تائے جوالے دی اکھ کھل جاندی۔کیہے بھیڑے سپنے اس نوں آؤندے سن۔ہر روز جویں اک کنڈیالا سپّ آؤندا تے اس دی چھاتی 'تے اس نوں ڈنگدا۔ہر روز بھوتھل کے اوہ جاگ پیندا۔دراصل اوہ نوٹ سی۔جیب وچ پیا نوٹ رات نوں خبرے تائے جوالے نوں چبھدا سی تے اس نوں ہر روز بھیڑے-بھیڑے سپنے آؤن لگدے۔
تایا جوالا دساں دے نوٹ توں ڈاہڈھا تنگ سی۔نہ خرچ ہو سکدا تے نہ کتے سمبھالیا جا سکدا۔ جتھے رکھدا تے بھلدا، کوئی نہ کوئی نوکر مڑ اس دی تلی 'تے لیا رکھدا۔تایا جوالا بڑا پریشان سی۔پھر اک دن دفتر دا چپڑاسی جدوں ڈاک دے کے جا رہا سی تاں تایا اس دے نال کوٹھی دے پھاٹک تکّ تر پیا۔پھاٹک کھلن ویلے اج تائے جوالے دا ہتھ جیب وچ گیا تے پھر اوہی ہتھ چپڑاسی دی مٹھی ولّ ودھیا۔
چپڑاسی حیران سی۔''توں ایہہ موڑ لے، تیرا کم وی ہو جاویگا''، تائے جوالے نے چپڑاسی دی مٹھی بھیڑدے ہوئے اس نوں یقین دوایا تے پھر کاہلی-کاہلی کوٹھی دا پھاٹک بند کر لیا۔
