واڑ سکھونت کور مان
اوہ اٹھیا، آکڑ بھنی، لما ساہ بھریا، لکّ سدھا کیتا۔ اوہنوں جاپیا جویں اوہ کبہ ہندا جا رہا ہووے، ہر وقت تھکیا-تھکیا جیہا۔ عجیب جہی تھکاوٹ تے کمزوری جویں اوہدے اندر گھر کردی جا رہی ہووے، آہستہ آہستہ، بے معلومی جہی تردی ہوئی گھسردی ہوئی اوہدے روم-روم ’چ پسردی جا رہی ہووے۔
کدے کنا تکڑا ہویا کردا سی اوہ۔ ہر کم ’چ موڈھی، کوڈی واڈی، رسا کھچنا سبھ توں موہری۔ ایہہ سوچ کہ اوہ اک فکی جہی ہاسی ہسیا، جویں آپ وی اس حالت نوں ہؤ پرھے کر رہا ہووے، بھلن دی کوشش کر رہا ہووے۔ اوہنوں لگیا گندھالا (واڑ گڈن لئی دھرتی ’چ کھڈے کرن والا سند) اوہدے ہتھوں چھٹدا جا رہا ہووے، تلکدا جا رہا ہووے۔
اوہنے دوواں ہتھاں ’چ گھٹّ کے گندھالا دھرتی ’چ گڈّ کے اٹھن دی کوشش کیتی۔ اوہنوں جاپیا اوہدیاں لتاں تاں اوہدا ساتھ ہی نہیں دے رہیاں۔ اوہ نے اپنے آپ نوں جاں اپنی کمزوری جاں پتہ نہیں کیہنوں اک بھرویں گالھ کڈھدیاں ہمبلی ماری۔ کوڈا جیہا ہندا، دوجا ہتھ دھرتی ’تے رکھدا جد اوہ اٹھیا تاں اوہدیاں لتاں تھڑکیاں، پھر سمبھلیاں، پر اوہ اپنا لکّ نہ سدھا کر سکیا۔
اچانک اوہنے پیلیاں ولّ جھات جہی ماری۔ پرلی گٹھوں بانے دیاں بکریاں دا اجڑ سارے دا سارا دے کھیت ’چ وڑیا، کباڑا کری جا رہا سی۔ وٹاں توں گھاہ کھوتر دیاں زنانیاں، مکی دے کھیت ’چ آ وڑیاں سن۔ ٹانڈے بھنّ بھنّ اوہ گھاہ ہیٹھ لکوئی جا رہیاں سن۔ سڑک والے پاسیوں واڑ پٹّ کے کوئی لے گیا سی۔
اوہ جیل ’چ کاہدا گیا، ادھی توں ودھ واڑ لوکیں لے گئے سن۔ کویں کھیت ’چ وڑے سانھ دی اوہدے توں ٹنگ وڈھی گئی سی۔ کویں پنڈ والیاں اوہدی رپورٹ تھانے جا دتی سی۔ اکھے: ایہہ تاں مار ہی مکاؤن لگا سی گٔو دے جائے نوں، کرپے پنڈت نے تاں تھانے درخاست جا ٹھوکی سی، لوک تاں پہلاں ہی اوہدے توں اکے پئے سن، گواہ وی جھٹّ تیار ہو گئے۔ چھ مہینے دی با-مشقت قید بھگتنی پے گئی۔ اوہدے اپنے دوویں پتر روز-روز دے الامبھیاں توں اکے پئے سن۔ اوہناں نوں تاں کھیتاں ادالے واڑ، جویں فالتو جہی لگدی جویں بڈھے نوں کوئی خبط ہو گیا ہووے، جھلّ ہو گیا ہووے۔ اوہ جیل چلا گیا۔ منڈیاں نے واڑ دی پرواہ نہ کیتی۔ جد اوہ چھٹّ کے آیا تاں واڑ دے ناں ’تے ایویں کتے-کتے کوئی موہڑی گڈی رہِ گئی سی۔
کدے ایہہ دھرتی اوبڑ-کھابڑ سی، نرے جھاڑ-جھنکھاڑ تے جنگلی جھاڑیاں تے جھاڑیاں نال لال-لال بلباں وانگ لٹکدے پینجھو…۔ اوہدا باپو تے تایا جھاڑیاں وڈھدے رہندے۔ اوہ پینجھو توڑ-توڑ کھاندا رہندا۔ اتھوں تک کہ اوہدا منہ وی اچھّ جاندا۔ اوہدی ماں ہرے ہرے ڈیلے توڑ کے بڑا سواد ااچار پاؤندی، اک دم کرارا۔ ہولی-ہولی اوہدے باپو تے تائے لئی اوہ لوڑیندی شے بندا گیا۔ گھڑے ’چوں پانی دی باٹی بھر کے پھڑاؤن لئی، وڈھیاں ہوئیاں جھاڑیاں نوں نال لگّ کے کھچن لئی، نال لیاندیاں مجھاں نوں موڑا لاؤن لئی، دور گئی جھوٹی نوں موڑ لیاؤن لئی، کنا چاء چڑھیا رہندا سی ادوں اوہنوں۔ کنی بھجّ دوڑ کریا کردا سی۔ اوہدی زندگی ’چ اک دھڑکن سی، چاء تے اماہ سی، اک جوش جو نس نس ’چ رمیا ہویا، دوڑن بھجن لئی اکساؤندا سی۔ کئی وار تاں اوہ ایویں شوق نال ہی، ایدھر اودھر گول گول گھمی جاندا جویں کوئی شکتی اوہنوں چاء-متا کری رکھدی، دوڑائی رکھدی تے اوہنوں لگدا اوہ دنوں دن ہور تکڑا ہندا جا رہا ہووے۔ سبھ سوچدیاں اک فکی جہی مسکراہٹ اوہدے ہوٹھاں ’تے آ کے اک دم جویں چھپن-چھوت ہو گئی سی۔
آکڑ تے آکڑ بھندا ہویا اپنے آپ نوں سدھیاں کردے ہویاں اوہنے چار چپھیرے نظر ماری۔ ماہنے کیاں دے چھپر ولّ ویکھیا تاں ماہنے کی مجھّ واڑ بھنّ کے اوہدے کھیت ’چ وڑی لوے-لوے مکی دے بوٹیاں نوں لپر-لپر چر رہی سی۔ غصہ تاں اوہنوں بہت آیا، پر اوہ منہ ’چ ہی بڑبڑا کے چپّ کر گیا: واڑ پرانی ہو گئی اے، ایدھروں دب جہی گئی اے۔ کل شاملاٹ دی جھڑی ’چوں میں واڑ کرن لئی ککریاں دے جھامبھے لیاوانگا۔’
اچانک اوہنے پیلیاں دے چڑھدے ولّ جھات ماری تاں اوہنوں دو تنّ بکریاں دسیاں۔ اک دم اوہدے اندر ابال جیہا اٹھیا جویں اوہ ہنے دوڑ کے جاوے تے اک ادھی بکری دی ٹنگ وڈھّ دیوے جاں کنڈ ’تے سدھی کہاڑی مار کے لہو-لہان کر دیوے۔ غصے نال بھریا اوہ اٹھیا، تنّ چار ڈینگاں وی پٹیاں، پر اوہدیاں لتاں نے ساتھ نہ دتا۔ اوہنے ہوکرا ماریا، پر اوہدی ااواز بھرڑا گئی، ضرور ایہہ بکریاں بانے بازی گر دیاں ہی نے۔ اوہنے اک دو گالھاں کڈھیاں، بڑبڑایا، پھر جویں بے بس ہویا چپّ کر گیا۔
‘‘میں ضرور پنچائت کراں گا، بانے نوں چھتر نہ پوائے تاں میرا ناں مہنگا نہیں…۔’’ اوہ منہ ’چ ہی بڑبڑایا۔
‘‘کنی مضبوط واڑ ہویا کردی سی میرے کھیتاں دوآلے، بندہ بندہ اچی واڑ، ککراں دے جھامبیاں دی، لمیاں لمیاں سولاں نال پہنچی ہوئی… کی مجال کسے دا کوئی ڈنگر وچھا پیلی ’چ وڑ وی جاوے…۔’’
‘‘تایا بسّ کر ہن تیری وریس اے جھامبے ڈھون دی۔’’ کوئی نہ کوئی بھاکھڑا نہر دی پٹڑی نال اگے ککراں توں جھامبے وڈھدیاں نوں ویکھ، اوہدے ’تے ترس کھان دی بجائے اوہنوں ٹچر کرکے لنگھ جاندا۔ ‘‘توں تاں شاملاٹ دیاں ککراں گنجیاں کر دتیاں نے…۔’’ ککراں دے جھامبے دھروہ کے لیاؤندے نوں لوکیں مخول کردے۔
‘‘وے بھائی، توں سبھ نوں چور ہی جاتا ای، کلے تیرے کھیت تاں نہیں پنڈ ’چ آہو تے…..۔’’ مندو وی آؤندی جاندی اپنا فلسفہ جھاڑ جاندی۔
اک عجیب جیہا اہں، اپنے اندر آپے پھٹدی ہوئی اہمیت، سنجردی تے پنگردی ہوئی، اک کھختا وچار ’چ بدلدی ہوئی… کہ اوہ وڈا ہو کے سرے توں سرے تائیں واڑ ہی تاں کر دیویگا، ڈنگر وچھا، بھیڈ بکری، بندے، کوئی وی تاں نہیں وڑ سکیگا اوہدی پیلی ’چ۔ ایہہ وچار نرا ہوا ’چوں نہیں سی پنپیا۔ اوہ سمجھدا سی جے زندگی ’چ کسے سفلتا پراپت کرنی ہووے تاں بسّ اپنے اصولاں، فلسفیاں، آدرشاں تے وچاراں دوآلے اک پہرہ کھڑھا کر دیوے۔ ایہی وچار اوہنوں اپنی پیلی دوآلے پکی واڑ کرن دا اہڑیا۔
ایہہ واڑ کرن دا وچار تاں اوہنوں چھوٹی عمرے پنپیا سی، جد اوہ لوکاں دے ڈنگر پشو، بھیڈاں بکریاں، پیلیاں ’چ دھکے نال آ وڑدے سرکاری سانھ، ساگ، سبزی توڑن آئیاں کڑیاں تیویاں نوں فصل دا اجاڑا کردیاں دیکھدا۔
‘‘آہ فصل تاں چنگی سی، اجاڑا کرن والیاں نے ادھی نہیں رہن دتی…۔’’ اوہ ہر آئے گئے اگے جھوردا۔
سوکھتے اٹھدا ہی اوہ جھڑی ’چوں کنڈیالیاں ککریاں دے جھامبے وڈھن نکل تردا۔ اک عجیب تے ال-وللا جیہا جھلّ اوہدے اندر گھر کر گیا سی۔ جھامبے دھروہ کے پیلی تک لیاؤندیاں، اوہ مڑھکو مڑھکی ہو جاندا۔ اوہدی ماں روٹی کھان لئی آوازاں ماردی رہندی، پر اوہ گندھالا تے کہاڑی موڈھے ’تے دھری پیلیاں دوآلے گیڑے کڈھن لگدا، کتھوں کہڑی گٹھوں شروع کرکے، کتھوں تک اپڑیا جاوے۔ اوہ اپنے من ہی من ’چ اپنی ویونت بھنھدا گھڑدا، اپنے کھیتاں دوآلے چکر ’تے چکر ماردا ہویا، اجاڑے پکھوں، کمزور دشا چن کے، گندھالا موڈھے توں لاہ کھڈے کڈھن لگدا۔ ٹھہِ ٹھہِ اوہدا گندھالا دھرتی دی کرڑی ہکّ پاڑدا ہویا، ٹھنکدا ہویا، الردا ہویا، کھڈے تے کھڈا کڈھ رہا ہندا۔ کنڈیالیاں موہڑیاں نوں کھڈے ’چ بیڑدا ہویا، پھر کھڈے نوں مٹی نال پوردا ہویا، پٹھے گندھالے نال مٹی نوں نپدا تے دبدا ہویا، ٹھوکدا ہویا اوہ وار وار موہڑیاں نوں ہلا کے ونہدا۔ اوہ واڑ دی مضبوطی نوں بہت اہمیت دندا۔
بھکھ نال اوہدیاں آندراں نکلدیاں ہندیاں۔ ویکھدا تاں ماں اوہدے ولّ ہی تری آ رہی ہندی، لسی والا کجا سر ’تے ٹکائی، کھدر دے پونے ’چ بدھیاں مکھن نال چوپڑیاں تندوری روٹیاں… اوہ ہمبلی مار کے اٹھدا تے نال ہی اوہدی بھکھ۔ ماں دے سر توں لسی والا کجا اتاردا ہویا، ہتھاں توں مٹی جھاڑ اوہ روٹی اغل نغل جہی کردا، بھر کے چھنا لسی دا پی اوہ اک لما ڈکار ماردا تے پھر اپنے کم ’چ رجھّ جاندا ماں اوہنوں کئی کجھ یاد کرواؤندی رہندی کہ کنک بیجن توں پچھیتی ہو رہی اے، بلداں تے مجھاں لئی چھولیاں دا درڑ کرواؤنا اے تے کل ترخان آیا سی بوہے دا میچا لے گیا اے جاں پچھدی اوہ رات نوں کہڑی دال دھرے، گوانڈھیاں دا کتا اوہدی تتری ککڑی نوں پھڑ کے لے گیا اے، اوہدی دوائی مکی ہوئی اے…۔ ایہہ ساریاں گلاں جویں اوہنوں سندیاں ہی نہ جاں اوہ سندا ہویا وی مچلا ہویا رہندا۔ مچلا وی نہیں، بسّ من ہی من اپنے اج دے کیتے کم دی اپنے آپ نوں شاباش دندا، کم دی سنپورنتا دا جھلّ تے ولیل اوہنوں ہور کجھ سجھن ہی نہ دندا، گولن ہی نہ دندا۔
ایہہ نہیں کہ اوہ پیلی نہ واہندا، اوہ پیلی واہندا، ڈونگھی ہور ڈونگھی، اسمان ’چ بدل گڑھکدے تاں پکی فصل دے نکسانے جان دا ڈر وی اوہنوں وڈھّ وڈھّ کھاندا۔ اوہ ہر کم ’چ سنپورنتا چاہندا، سرڑ تے سنپورنتا اوہدا نعرہ ہندا۔ اوہ پیلی ’چ دیسی اروڑی پاؤندا، کھاد دا چھٹا وی دندا، ودھیا بیج دی بھال ’چ اوہ کھیتی-یونیورسٹی تک وی گیڑا مار آؤندا۔
اوہدا نظریہ لوکاں نالوں وکھرا ہندا جس نوں اوہ ودھیا آکھدا۔ ایہناں ساریاں سوچاں تے فقراں ’چوں لنگھدا ہویا اوہ اپنے کھیتاں دوآلے اک لما گیڑا لاؤندا، واڑ کتھوں کتھوں چھدی ہو گئی سی، کتھوں پرانی ہو کے دھس گئی سی، کتھوں اکھڑدی جا رہی سی، کتھوں واڑ دے جھامبے پرانے ہو کے اوہناں دے مڈھ گل گئے سن، کتھوں بازیگرنیاں تندوراں لئی بالن اکٹھا کردیاں واڑ دے جھامبے پٹّ کے لے گئیاں سن۔
بھر دوپیہرے کھیت والے گھر ’چ ستے پئے نوں ہی اوہنوں اک کاہل، اک اچوی جہی ستاؤن لگدی۔ اوہ ابھڑواہے اٹھدا، کمرے ’چوں باہر نکل، اکھاں ’تے ہتھاں دی اوٹ کردا، اوہنوں کجھ شکّ جیہا پیندا۔ اوہ کھیت ولّ نوں بھجّ لیندا، اکھڑی ہوئی واڑ دی تھاں پاڑا اوہنوں دوروں ہی دسدا تے ماہنے دیاں کٹیاں وچھیاں کھیت ’چ وڑ کے اجاڑا کر رہیاں ہندیاں، اک دوجی مگر دوڑ بھجّ رہیاں ہندیاں۔ مکی دے متھے والے کھیت ’چوں کنے ہی مکی دے ٹانڈے مڑچے پئے ہندے، اوہدے سر نوں لہو جیہا چڑھ جاندا۔ ہتھ ’چ ڈانگ پھڑی اوہ کھیت ’چ وڑیاں ماہنے دیاں مجھاں مگر ہو لیندا، وچارے پشو کی جانن ایہہ کھیت ماہنے کیاں دا اے کہ سوہنے کیاں دا، اوہناں لئی تاں ساری دھرتی ہی اپنی ہندی اے، نہ میر نہ تیر، نہ وٹاں نہ بنے، نہ حداں نہ حدبندیاں۔
اوہ تاں پورے زور نال اوہناں مگر دوڑدا، ہفدا، اڑدا ڈگدا، ڈاگاں مار مار مجھاں دے کھنے بھندا، لتاں ’تے ڈانگاں ماردا، اوہناں مگر چکروات وانگ گھمدا۔ اویڑے پشو ہور اگے دوڑدے، رنگدے، ارڑاندے، بڑی مشکل نال پیلی ’چوں نکلدے۔ اوہ مجھاں دے مگرے مگر بلکار تے کرتار، سوہنے تے موہنے کے گھراں نوں ہو لیندا، بولدا، ہفدا تے گھرکدا اوہناں دے گھراں موہرے ڈاگاں کھڑکاؤندا… اگلے باہر نکل الٹا اوہدے دوآلے ہو جاندے اخے اوہناں دی پنج-کلیانی مجھّ دی ٹنگ توڑ دتی اے، اوہناں دی ولیتی گٔو دا لیوا بھنّ سٹیا اے، ڈاہڈھی کرلاہٹ پیندی، کوکاں تے ہانگرے ماردے۔ الٹا اوہدے دوآلے ہو لیندے، خوب جھگڑا پیندا، مقدمے بازی تک گلّ پہچندی۔ دوویں دھراں پہلاں پنچائت کردیاں، نہ نبڑدا تاں کورٹ کچہری…۔ اک ویر تاں ججّ نے اوہنوں ورھے بھر دی جیل وی کر دتی سی۔
جیل ’چ کہڑا اوہنوں چین سی۔ بسّ واڑ دا ہی فکر… ضرور لوکاں اوہدی واڑ توڑ-بھن دتی ہوویگی۔ سارا دن بسّ واڑ دیاں ہی کہانیاں دوجے قیدیاں نال پاؤندا رہندا، سن سن کے اوہ وی اکّ جاندے۔ رات نوں وی ڈانگ لے کے آوارہ پشواں مگر دوڑدے دے ہی اوہنوں سفنے آؤندے، رات نوں برڑا برڑا اٹھدا۔ اپنے منڈیاں نوں مہاننلائک کہندا جہڑے چھیتی چھیتی اوہنوں ملن تک نہ آؤندے، کھیت-بنے دا حالَ نہ دسدے۔
ورھے بھر دی جیل کٹّ کے آیا تاں سبھ توں پہلاں اوہنے اپنی پیلی ولّ گیڑا ماریا۔ لگیاں پیلیاں بھاںء بھاںء کردیاں تے تھاں تھاں توں واڑ ’چ مگھورے پئے ہوئے سن۔ ساری نہیں تاں ادھی واڑ پنڈ دی بھٹھیاری اپنے تندور تاؤن لئی تے بازیگرنیاں پٹّ کے لے گئیاں سن۔ موج نال تندور تپاؤندیاں، رڑکنیاں تندوری روٹیاں نال مرچاں دی چٹنی، ڈاہڈھے سواد نال کھاندیاں، واڑ والے بابے نوں ٹچکراں کردیاں اوہ ماگھے مار مار ہسدیاں۔
اگلے بھلک جدوں وٹاں ڈولاں توں ہندیاں، کنک ’چوں ڈیلا تے سوانک کڈھن لئی جاندیاں تے شاید واڑ پٹن لئی…۔ اچانک اوہ کھیتاں ولّ جھاتی ماردیاں تاں اوہ مڑ جھامبھے لیا کے واڑ گڈّ رہا ہندا۔ کولوں لنگھدے جٹّ تے دہاڑیدار، رتا کو پیر ملدے ہوئے اوہدے ولّ کنکھیئے ونہدے، ٹاچاں جہیاں کردے اگے نوں نکل جاندے۔ پر اوہ تاں اپنے کم ’چ اینا رجھیا ہندا کہ کسے نوں کوئی جواب نہ دندا۔ تھاں تھاں توں واڑ پٹّ لئی گئی ہندی۔ اوہ مڑ نویں جھامبھے لیا کے مڑ مڑ گڈن دا کم وڈھّ لیندا، شروعات کرن توں پہلاں اوہ دھرتی نمسکاردا۔
کئی وار اوہ سوچدا جویں اس واڑ دا مہتو ہن ختم ہندا جا رہا ہووے…۔ پھر اوہ سوچدا گلّ مہتو دی نہیں، لوڑ دی اے۔ پہلاں پہل کنی پرشنسا کردے سن، اوہدی محنت دی، سرڑ دی….۔ پنڈ دے لوک تاں پیلی کولوں واہ واہ کردے لنگھدے۔ پر ہن سمیں بدل گئے نے شاید، ہن لوک اوہنوں بےوقوف تے سنکی آکھدے نے۔ پر اوہدے ’تے ہر ویلے اک عجیب جیہا احساس تاری رہندا، اک سرڑ، اک لگن، سارے پنڈ ’چ کوئی اپنے کھیتاں دی اینی سنبھال نہیں کردا، بسّ کدے کدائیں اک ڈرنا جیہا گڈّ دندے نے کھیتاں ’چ، پر پنچھی وی اینے چلاک ہو گئے نے کہ کل اک کاں ڈرنے دے سر ’تے بیٹھا سٹہ ڈنگی جائے…۔
پر اوہدی نظر ہر ویلے اپنے کھیتاں ولّ ویکھدی رہندی۔ نہ جانیئے کسے گوانڈھی دا کوئی ڈنگر وچھا، کوئی بھیڈ بکری اوہدی فصل تاں نہیں چر رہی۔ لوک تاں اوہنوں ہن جھلا تے سنکی آکھن لگّ پئے نے۔ ‘آکھی جان پئے میں نہیں پرواہ کردا کسے دی۔ میری محنت، میری دساں نہوآں دی کمائی… اپنی فصل دی راکھی کردا ہاں، کسے دا کوئی نقصان تاں نہیں کردا۔’ پر جدوں دا اوہ جیل توں چھٹّ کے آیا اے اوہدے ہڈّ پیر نسل جہے ہو گئے نے، اوہدی آواز بھرڑا جہی گئی اے، کل جدوں گوانڈھی جیلے دی مجھّ اوہدے چھٹالے دے کھیت ’چ وڑی لپر لپر برک مار رہی سی تاں اوہنے اٹھ کے ہوکرا مارن دی کوشش کیتی تاں آواز اوہدے سنگھ ’چ ہی جویں دبی رہِ گئی سی۔ جدوں اوہنے دوڑ کے مجھّ کھیت ’چوں کڈھن دی کوشش کیتی تاں اوہدیاں لتاں جویں جواب دے گئیاں ‘جاہ-جاندیئے’ کہہ اوہ اوتھے ہی بیٹھ گیا سی۔
اوہنوں لگیا جویں وٹّ ’تے بیٹھے نوں نیند دا جھونکا آ گیا سی۔ ادھ ستے جہے نوں اوہنوں لگیا پنڈوں بالن لین آئیاں تیویاں، دبادب اوہدی واڑ پٹی جا رہیاں نے۔ پرلے پاسیوں بانے بازی گر دیاں بکریاں اوہدے کھیت ’چ وڑ آئیاں نے تے ہور کنیاں ہی مجھیاں کٹیاں لپر لپر اوہدی فصل چری جا رہیاں نے…۔ اچانک اوہنوں لگیا جویں اوہدے سنگھ ’چوں آواز نہ نکل رہی ہووے، اوہدے انگ جھوٹھے پے رہے ہون، اک ٹھنڈھی جھنجھنی اوہدے سارے انگاں ’چ…۔
‘‘بئی، بابا واڑ والا چل وسیا۔ سویرے جد میں اوہدے کھیت کولوں دی لنگھیا تاں اوہ دوواں ہتھاں ’چ گندھالا پھڑی دھون لمکائی انج بیٹھا سی جویں گندھالے نال کھیت دی وٹّ ’چ کھڈا کڈھ رہا ہووے… پر اوہ تاں…۔’’
