یملا کرشن چندر
شاہوکار نال ستّ سال مکدماں جھگڑ کے وی جدوں یملا مکدماں ہار گیا تاں بڑا ہی پریشان ہو کے گھر واپس آیا تے اپنی گھروالی نوں کہن لگا، ''بھلیئے لوکے! ہن تاں ایہہ گھر خالی کرنا ای پئیگا تے زمین وی ہتھوں جائیگی۔''
سنن سار اسدی گھروالی رون لگّ پئی تے نیانیاں نے چیکاٹے چھڈّ دتے۔ پھیر اتانہ ولّ جھکدی ہوئی کہن لگی، ''ہن تاں اوہ مالک ہی تینوں بچاء سکدے۔''
یملا پنڈ دا اک محنتی جٹّ سی۔ ساری عمر اسنے بلداں وانگ جٹ کے کم کیتا سی۔ ہمیشہ اپنے ایشٹ دی پوجا کیتی سی۔ اپنے حاکماں دی وگار کیتی سی، ساہوکار ساہمنے سر نوایا سی، تے پھیر وی جدوں اس دے خلاف مکان تے زمین دی قرقی دی ڈگری ہو گئی تاں اسدا دل دکھی ہو گیا تے اسنوں ہرکھ چڑھن لگّ پیا۔ پر اسنے ہمت نہیں ہاری۔ گھروالی دی گلّ سن کے، اسنے مالک نوں لبھن دا پکا ارادہ کر لیا۔
سبھ توں پہلاں اوہ پنڈ دے پٹواری نوں ملیا، کیونکہ اسنے سنیاں ہویا سی کہ دھرتی تاں پٹواری دی ہندی ہے، اوہ جدھر چاہے اپنی زریب کھسکا دئے ۔
''پہلاں میریاں لتاں گھٹّ، پھیر دسانگا۔'' پٹواری ہریں بولے۔
یملا آپ وی خاصہ تھکیا ہویا سی، پر اسنے اپر والے دا پتہ پچھنا سی اس لئی اوہ بڑی لگن نال، پورے دو گھنٹے، پٹواری جی دیاں لتاں گھٹدا رہا تے جدوں اوہ اونگھن لگّ پئے، اس پھیر پچھیا :
'موتیاں والیو، ہن تاں دسّ دیو اپر والا کتھے رہندا اے ؟''
اونگھدا ہویا پٹواری بولیا، ''اتھوں چوکھی دور۔ اتانہ...اسمان وچ اک ٹاپو اے، جس دے کنارے کنارے گلابی موتی ٹنگے ہوئے نے، اتھے اپر والا رہندا اے، جہڑا ساری دھرتی دا مالک اے۔''
اینی گلّ کہہ کے پٹواری جی سوں گئے۔ یملے نے نمرتا نال دوئے ہتھ جوڑے، سر جھکایا تے اپنی پگّ نوں بوچدا ہویا، پٹواری ہراں دے کمرے وچوں باہر نکل آیا۔
تے پھیر یملا اک تاڑ دے رکھ اتے جا چڑھیا تے اسدی ٹیسی 'تے پہنچ کے اسمان ولّ چڑھن لگا—اتانہ، ہور اتانہ! اتھوں تک کہ بدل ہیٹھاں رہِ گئے، ہوا ہیٹھاں رہِ گئی، رتاں ہیٹھاں رہِ گئیاں، فاصلے تے چانن ہیٹھاں رہِ گئے پر اوہ چڑھدا ہی گیا تے تردا ہی رہا—اپر، ہور اپر؛ اتانہ ہی اتانہ!
تردیاں تردیاں اسنوں اک ٹاپو دسیا، چٹے سمندر وچالے اک کالا ٹاپو جسدے آلے دوآلے گلابی موتیاں دیاں جھالراں لٹک رہیاں سن۔
یملے نے اپنی جتی لاہ کے جھاڑی تے رسی نال بنھ کے موڈھے توں پچھانہ ولّ سٹّ لئی تے پھیر اس چٹے سمندر وچ چھال مار دتی۔ جان دی باجی لا کے تیردا ہویا اوہ دوجے کنارے اتے جا پہنچیا۔ ایتھے اک وڈا سارا دروازہ سی، جسدے دوئے بار بند سن پر ہزراں دی گنتی وچ لوک اس بند دروازے وچوں انج اندر لنگھے جا رہے سن جویں کچّ دی سلیب وچوں چانن لنگھ جاندا ہے۔
تے جدوں یملے نے لنگھنا چاہیا تاں اوہ لنگھ نہ سکیا تے باہروں ہی بار کھڑکاؤن لگّ پیا۔ اسدا رولا-رپا سن کے دروازے وچلی اک نکی جہی باری کھلھی تے اک چٹّ-داڑھیئے بڈھے نے اپنی دھون باہر کڈھ کے اپنیاں نیلیاں اکھاں نال اس ولّ بڑی حیرانی نال تکیا تے پچھیا :
''کی گلّ اے بئی ؟''
''اک فریاد اے جی !''
'فریاداں دے فیصلے اتھے نہیں ہندے اپر ہندے نے۔'' بڈھے نے اتر دتا۔
''اپر ؟ اپر کتھے جی ؟''
'اپر، جنتّ اتے جہنمّ وچ؛ نرک اتے سورگ وچ؛ ہیون اتے ہیل وچ۔'' بڈھا بولیا۔
''تاں کی اپر والا اتھے نہیں رہندا ؟'' یملے نے بڑی مایوسی نال پچھیا۔
'نہیں۔'' بڈھے نے بڑی لاپرواہی نال کیہا، ''ایہہ جزیرہ تاں زمین توں آؤن والیاں روحاں دی سراں ایں۔ اتھے تھکیاں-ہاریاں، بھکھیاں-پیاسیاں مسافر روحاں آرام کردیاں نے۔ کھانا کھاندیاں نے تے رات کٹّ کے سویرے پھیر اپنے سفر 'تے روانہ ہو جاندیاں نے۔''
'میں وی تھکیا ہویاں، بھکھا-پیاسا وی آں، مینوں وی کجھ کھان لئی دیو۔'' یملا بڑی نمرتا نال بولیا۔ اسدے حلق وچ کنڈے جہے چبھ رہے سن۔ پیراں دیاں تلیاں وچوں خون رس رہا سی...تے بڑی بھکھ لگی ہوئی سی۔
''کی توں کوئی روح ایں ؟'' بڈھے نے پچھیا۔
''نہیں جی، میں تاں یملا جٹّ آں ۔'' یملے نے بڑے بھولیپن وچ کیہا۔
''تاں تے اپر جاہ، ایتھے تیری خاطر کوئی جگہ نہیں۔'' کہہ کے بڈھے نے باری بھیڑ لئی۔
یملے دے دکھی دل 'چوں اک 'آہ' نکلی تے اوہ مڑ اپنے سفر اتے روانہ ہو گیا۔
کنے دن، کنے مہینے، کنے سال اوہ سفر کردا رہا—اسنوں کجھ وی یاد نہیں سی رہا۔ بس اینا یاد سی کہ اک اجاڑ جنگل سی جس وچ اوہ سفر کردا رہا سی۔ اخیر اک دن اسنوں اک قلعہ نظر آیا جس دیاں کندھا بھکھدے ہوئے انگیار جاپدیاں سن تے اپری کناریاں وچوں اگّ دیاں لٹاں نکل رہیاں سن۔ اندروں کروڑاں انساناں دے کراہن دیاں آوازاں آ رہیاں سن۔
قلعے دے دروازے دے باہر اک تختپوش اتے اک بڈھا آدمی ستا پیا سی۔ اسدے کپڑے بڑے میلے تے لنگار ہوئے-ہوئے سن۔ سر تے داڑھی دے والاں دیاں جٹاں بجھّ گئیاں سن۔ پنڈے وچوں بو پئی آؤندی سی، پر اوہ گھوک ستا پیا سی۔
یملے نے اسدے نیڑے جا کے اسنوں ہلونیاں تاں اوہ تربک کے اٹھ بیٹھا۔
''کی گلّ اے، اوئِ ؟'' اوہ رتا ہرکھ کے بولیا تاں اسدے منہ وچوں وی دو کو انگیار جھڑے۔
''اک عرض کرنی سی جی، تختاں والیو !''
بڈھے نے کیہا، ''عرض! ہوں، پہلاں میریاں جوآں کڈھ، پھیر سناں گا۔''
خاصی دیر تک یملا اسدیاں جوآں کڈھدا رہا۔ جدوں بڈھے نوں کجھ شانتی محسوس ہوئی تاں اسنے اسدی بپتا سنی تے آکھیا :
''جے توں اپنی آتماں مینوں دے دیویں تاں میں ہی تیری زمین تینوں واپس دوا سکدا ہاں۔''
'میرے کول میرا اپنا تاں کجھ وی نہیں۔'' یملا بولیا، ''میری زمین تے میرا مکان قرق کر لیا گیئے، میرا جسم حاکماں دا اے، آتماں میرے اشٹ دے پجاری دی—میرے کول اپنا کجھ وی نہیں جو تہانوں دے سکاں۔''
''تاں پھیر توں جاہ اپر والے دے کول ای۔''
''تے توں اپر والا نہیں ؟'' یملے نے بڑی حیرانی نال پچھیا۔
'نہیں، میں شیطان آں۔'' بڈھا ہرکھ کے اپنے وال پٹدا ہویا آکھن لگا۔ اسدے سر وچوں وی چنگیاڑیاں کر رہیاں سن۔ ''اپر والے نے مینوں چھڈّ دتا اے۔ میں کروڑاں ورھیاں توں نہاتا نہیں، میرے پنڈے 'چوں مشک آؤن لگّ پئی اے تے میں پانی دی بھال وچ آں۔''
یملے نے اپنی مٹی دی صراحی وچ بچیا آخری دو گھٹّ پانی شیطان نوں پیا دتا...تے سدھا بیکنٹھ وچ جا پہنچیا۔ اگانھ ربّ نے اسنوں کیہا، ''یملیا، میں ربّ ہاں۔ ایس سورگ دا ربّ، پر تیری مشکل دا حلّ میرے کول وی نہیں...کیونکہ میں اپر والا نہیں۔''
ایہہ گلّ سن کے یملے دا چتّ گھرن لگّ پیا۔ اسدے مونہوں اچانک نکلیا :
''جے توں وی اپر والا نہیں تاں پھیر ہور کون ایں، اپر والا ؟''
ربّ نے یملے دے موڈھے اتے ہتھ رکھ کے بڑے پیار نہ آکھیا، ''ایہہ تہاڈے تارے، نچھتر، جہناں نوں تسیں سورج تے گرہواں آدی دا چکر کہندے ہو، میں تاں صرف اینی کو جگہ وچ وسدے منکھاں دی قسمت دا پرماتماں ہاں...اپر والا نہیں۔'' اسدی آواز کسے ڈونگھی جھیل وانگ شانت سی۔
'تاں پھیر اپر والا کتھے اے؟'' یملا بولیا، ''میں اسنوں لبھن ایاں جی۔ جے اوہ نہ ملیا تاں میری زمین کھسّ جائیگی تے پھیر میری گھروالی تے بچیاں دا کی بنیگا؟...جے میری زمین ای میری نہ رہی...''
ربّ نے مسکرا کے پچھیا، ''تیرے کول ماچس تاں ہؤ؟''
'ہاں، پر توں ماچس کی کرنی ایں؟'' یملے نے حیران ہو کے پچھیا۔
ربّ نے یملے کنّ وچ کیہا، ''تیرے وانگ مینوں وی بیڑی پین دا بھس اے، پر ایتھے سورگ وچ اگّ ہی نہیں ملدی۔ جدوں دا شیطان اتھوں کڈھیا گیا اے، اگّ وی مکّ گئی اے۔ کدے-کدائیں میرا جی بیڑی پین نوں ترس جاندا اے، پر ایتھے اگّ ای نہیں۔''
یملے نے اپنی جیب پھرول کے اپنی اکو اک سیخ والی ماچس دی ڈبی کڈھی تے اسنوں پھڑا دتی۔
تے پھیر ربّ نے اسنوں دسیا، ''اپر والا چوکھی دور اتانہ رہندا اے، آکاش گنگا توں وی خاصہ اپر۔ اتھوں تک پہنچن واسطے تینوں اک گھیرے دی صورتَ وچ ترنا پئیگا...اک واری اپنے دل دے اندر تے دو واری اپنے دل توں باہر، تے تینوں لکھاں تاریاں تے مکھ نچھتراں وچوں لنگھ کے اس وشال راجپتھ اتے پہنچنا پئیگا جتھے اپر والا رہندا اے۔ پر اوہ ایس جنتّ تے جہنمّ، سورگ تے نرک، ہیون تے ہیل توں بڑی دور ہے۔''
'اوہ کتے وی ہوئے میں اس کول ضرور اپڑانگا۔ شریمان جی، ایہہ میری زمین دا معاملہ اے!'' یملے نے بڑی درڑتا نال کیہا تے اگلے سفر اتے روانہ ہو گیا۔
اوہ تردا رہا، نچھتر راہاں دی دھوڑ بن گئے تے گھیرے سمٹ کے پیڑاں دے نشان۔ فاصلے سنّ وچ بدل گئے تے سماں سپّ دی تور رینگھدا رہا...تے جدوں اوہ تردا ہویا آکاش گنگا دی ٹیسی اتے پہنچیا جتھے وشال راجپتھ سماپتا ہندا ہے، تاں اسنے دیکھیا کہ اک عورت اپنے سر دے وال کھلاری بیٹھی رو رہی ہے۔ یملے نوں بڑی حیرانی ہوئی تے اسنے اس عورت نوں پچھیا، ''توں کیوں رو رہی ایں بئی؟''
'میں اپر والے نوں بھال رہی آں۔'' عورت نے ہٹکورے لیندیاں تے روندیاں روندیاں کیہا، ''پر اوہ کتے لبھدا ای نہیں پیا۔''
'اسدا کوئی پتہ ٹھکانہ تاں ہوؤُ؟'' یملے متھے اتے آیا پسینہ پونجھدیاں کیہا۔
'بڑی دور اپر رہندا اے کتے۔ میری آکاش گنگا توں اگانھ...اوہ نبلا دیکھ رہیں نہ؟ اس نبلے دے اس پار اک ہزار ہیولے نظر آؤنگے، پھیر اوہناں نوں پار کرکے تینوں اک ہزار نبلے ہور ملنگے...اوہناں توں اگانھ شرسٹی دی آخری حد 'تے شاید اوہ نبلا اے، جتھے اپر والا رہندا اے۔ پر توں اتھوں تائیں اپڑینگا کویں؟ اتھے تاں اج تائیں کوئی نہیں پہنچ سکیا۔''
'اوئِ، بھلیئے لوکے،'' یملے نے ہسّ کے کیہا، ''پینڈا بھاویں کنا وی اوکھا کیوں نہ ہوئے، جٹّ آخر اپڑ ای جاندا اے۔''
'اتھے جا کے کی کرینگا؟ '' عورت نے ہنجھو پونجھدیاں کیہا، ''دیکھ میرا گھر کنا سندر اے...ایہہ آکاش گنگا دی ٹیسی، ایہہ ہیرے موتی جڑیا وشال راجپتھ...اسدی اک اک کنی، کوہ نور نالوں ودھ قیمتی ہے۔'' اوہ مسکرا رہی سی۔ یملے نوں اسدی مسکان بڑی بھلی لگی، پر اس کیہا :
'مینوں میری زمین چاہیدی اے، بھلیئے لوکے! توں اوہ مثال نہیں سنی—'ڈھڈّ نہ پئیاں روٹیاں تاں سبھے گلاں کھوٹیاں'۔ ہن مینوں جان-دے۔ توں مینوں راہے پا دتا تیرا لکھ لکھ شکریہ۔''
تے اوہ آکاش گنگا دی ٹیسی نوں پار کرکے پہلے نبلے وچ جا پہنچیا۔ نبلے وچوں نکل کے پھیلی ہوئی گیس دے ورولیاں وچ پہنچ گیا۔ اک ہزار چکراں دی سرشٹی توں اگانھ اک ہزار نبلیاں دے چکردار رستیاں توں ہندا ہویا آخری نبلے اتے جا پہنچیا۔ اتھے اسنے ستّ رنگیاں روشنیاں دے اک منار وچ، اک چھ ستّ سال دا بچہ بیٹھا دیکھیا جہڑا گیساں تے محل بنا رہا سی۔
'ہوں! تاں توں ایں اپر والا...'' یملے نے بڑی حیرانی نال خوش ہو کے اس ڈاڈھے پیار بچے ولّ تکدیاں کیہا، ''اوئِ نکیا! اپر والیا!! دھرتی دیا مالکا!!!''
بچہ کھڑ کھڑ کرکے ہسّ پیا تے بولیا، ''میں کوئی اپر والا نہیں، میں تاں اک بچہ آں۔ گیساں دے محل بنا رہاں...''
'تاں پھیر اپر والا کتھے اے؟'' یملے نوں بڑی نراشا ہوئی سی۔ اس کیہا، ''اپر والا جہڑا ساری دھرتی دا مالک اے؟''
'دھرتی دا مالک!'' بچے نے پچھیا تے پھیر آپے ہی کہن لگا، ''دھرتی دا مالک تاں ایتھوں بڑی دور رہندا ہے۔''
'ایتھوں وی دور اے؟ اپر؟ دور؟ اگانھ؟...تے دور، اپر، اگانھ...پر کتھے؟'' کئی سوال یملے اکو ساہ پچھ لئے سن۔
بچے نوں کسان دی مورکھتا اتے ہاسی آ گئی۔ ہسدا-ہسدا اوہ لوٹ-پوٹ ہو گیا۔ پھیر بڑی مشکل نال اپنا ہاسہ روک کے بولیا، ''اوہ تاں اتھوں بڑی دور رہندا اے تے اس تائیں تاں اج تک کوئی نہیں اپڑ سکیا۔''
'میں اپڑانگا، میں!...تے اپڑانگا وی لاجمیں۔'' یملے دند کریچ کے کیہا، ''توں مینوں اسدا پتہ-ٹھکانہ دس...بسّ۔''
بچے نے کیہا، ''تاں پھیر ایتھوں سدھا جاندا رہِ۔ ایس نبلے توں اگانھ اک ہزار اجیہے ہی نبلے آؤنگے، پھیر اک ہزار سرشٹی چکر، پھیر اک ہور نبلا، اگانھ آکاش گنگا تے پھیر اک دھرتی دا گولہ۔ اس دھرتی اتے اک دیش ہے، اس دیش وچ اک پنڈ ہے، اس پنڈ وچ اک گھر ہے، اس گھر وچ اک آدمی رہندا ہے، جہڑا دھرتی دا مالک ہے...تے اسدا ناں ہے یملا۔''
'پر یملا تاں میں ای-آں۔'' یملے نے اپنی ہکّ اتے ہتھ رکھدیاں کیہا تے جویں ہی اسنے اپنی ہکّ اتے ہتھ رکھیا، اسدے پیراں ہیٹھوں نبلا کھسک گیا تے اوہ نبلیاں-ہیولیاں، سرشٹی چکراں، آکاش گنگاواں، ہزاراں سورجاں، نچھتراں وچکاروں ہیٹھا ولّ ڈگدا ہویا، مودھڑے-منہ اپنے ویہڑے وچ آ ڈگا۔ کھڑاک سن کے اسدی گھروالی باہر نکل آئی تے اسنوں ہلون کے کہن لگی :
'میں کیہا جی، شاہوکار تیری قرقی کراؤن آ رہا اے تے توں اجے بھنجے ای ستا پئیں جی۔''
سنن سار یملا جھٹّ اٹھ کے بیٹھا ہو گیا تے ہرکھ کے بولیا :
'میں ویکھوں کہڑا ماں دا لال میری زمین قرق کرون آؤندے؟ ایہہ دھرتی میری اے، میں اسدا مالک آں۔''
اینا آکھ کے یملے نے اپنی ڈانگ چکی تے گھروں باہر نکل آیا۔
(انوواد : مہیندر بیدی، جیتو)
