زخم اصغر وجاہت
بدلدے موسماں وانگ راجدھانی وچ فرقو دنگیاں دا وی
موسم آؤندا ہے۔ فرق صرف اینا ہے دوجے موسماں دے آؤن
جان بارے سپشٹ اندازہ لایا جا سکدا ہے، پر فرقو دنگیاں دے
معاملے ‘چ اجیہا نہیں ہوندا۔ پھر وی پورا شہر ایہہ منن لگیا ہے
کہ فرقو دنگا وی موسماں وانگ ضرور آؤندا ہے۔ گل انی سہج
سدھارن بنا دتی گئی ہے کہ فرقو دنگیاں دیاں خبراں لوک اسے
طرحاں سناؤندے ہن جویں “گرمی بہت ودھ گئی ہے’ جاں
“ایتکیں مینہہ بہت پیا” جہیاں خبراں سنائیاں جاندیاں ہن۔ دنگیاں
دی خبر سن کے صرف ایہو ہوندا ہے کہ شہر دے اک حصے
وچ کرفیو لگ جاندا ہے۔ لوک راہ بدل لیندے ہن۔ اس تھوڑی
جہی پریشانی ‘تے من کدے کدے کھجھ جاندے ہن، بالکل اسے
طرحاں جویں ات دی گرمی جاں لگاتار پے رہیاں کنیاں توں
تکلیف ہوندی ہے۔ شہر دے سارے کم مطلب ادیوگ، وپار،
سکھیا، سرکاری کم کاج سبھ عامَ وانگ ہی چلدا رہندا ہے۔
منتری منڈل دیاں بیٹھکاں ہندیاں ہن۔ سنسد دی بیٹھک ہوندی
ہے۔ مخالف دھراں دھرنے دیندیاں ہن۔ پردھان منتری ودیش
یاتراواں ‘تے جاندے ہن، منتری ادگھاٹن کردے ہن، دوست پریم
کردے ہن، چور چوری کردے ہن۔ اخبار والیاں نوں وی ایہناں
دنگیاں دیاں خبراں وچ کجھ نواں جاں چٹپٹا نہیں جاپدا، اس لئی
اکثر کسے کونے وچ ہی چھاپ دیندے ہن۔ ہاں جے مرن والیاں
دی گنتی ودھ جاوے تاں وڈے موٹے اکھراں وچ خبر چھپدی
ہے، نہیں تاں سدھارن اکھراں ‘چ ہی۔
ایہہ وی اک قائم روایت جہی بن گئی ہے کہ فرقو دنگے
ہون ‘تے شہر وچ “فرقہ پرستی مخالف سمیلن” ہوندا ہے۔ سمیلن
دی آیوجکاں اتے سمرتھکاں وچ اکثر اس گل ‘تے بحث ہو
جاندی ہے کہ تقریب اونی دیر نال کیوں کیتی گئی، دنگے ہون
توں ترنت بعد کیوں نہیں۔ اس دوش دا جواب آیوجکاں کول
ہوندا ہی ہے۔ اوہ کہندے ہن کہ قنونی ڈھنگ نال کیتے جان
والے کماں وچ دیر ہو ہی جاندی ہے۔ جدکہ غیر قنونی ڈھنگ
نال کیتے کم پھٹاپھٹ ہو جاندے ہن — جویں دنگے۔ پر دنگیاں
مخالف سمیلن کرن وچ سماں لگدا ہے۔ کیونکہ کسے پارٹی دی
صوبہ کمیٹی سمیلن کرن دا سجھاء قومی کمیٹی نوں دیندی ہے۔
قومی کمیٹی اک خاص پریشد بنا دیندی ہے تاں کہ سمیلن دی
روپ ریکھا تیار کیتی جا سکے۔ ایہہ خاص پریشد اپنے سجھاء
دین ‘چ کجھ سماں لاوندی ہے۔ پھر اوہدیاں سفارشاں قومی
کمیٹی کول جاندیاں ہن۔ قومی کمیٹی وچ اوہناں ‘تے چرچہ
ہوندی ہے اتے اک نویں کمیٹی بنائی جاندی ہے جسدا کم سمیلن
دی روپ ریکھا مطابق کم کرنا ہوندا ہے۔ جے ایہہ رائے بندی
ہے کہ فرقہ پرستی جہے گمبھیر مصلے ‘تے ہون والے سملین
وچ ساریاں دھرم نرپکھ جمہوری طاقتاں نوں اک منچ ‘تے لیاندا
جاوے، تاں پارٹیاں نال گل بات شروع ہو جاندی ہے۔ دوجے
پارٹی وی جمہوری طریقے نال اپنے شامل ہون بارے فیصلہ
لیندے ہن۔ استوں مگروں ایہہ کوشش کیتی جاندی ہے کہ “فرقہ
پرستی مخالف سمیلن” وچ فرقو سدبھاونا قایم کرن لئی نامی
ہندو، مسلمان، سکھ باشندیاں دا ہونا لازمی ہے۔ اوہناں باشندیاں
دی اک فہرست ہے، اداہرن وجوں بھارتی ہوائی فوج توں سیوا
مکت ہویا اک لیفٹیننٹ جنرل ہے جو سکھ ہے، راجدھانی دے
اک گھٹ گنتی وشوودیالے دا اپ کلپتی مسلمان ہے اتے ودیش
سیوا توں مکت ہویا اک راجدوت ہندو ہے، اسے طرحاں کجھ
ہور نام وی ہن۔ ایہہ سارے بھلے انسان ہن، سماج اتے پریس
وچ اوہناں دی بڑی عزت ہے۔ پڑھے لکھے اتے وڈے وڈے
عہدیاں ‘تے براجمان جاں سیوا مکت۔ اوہنے دے دھرم نرپکھ
ہون وچ کسے نوں کوئی شک نہیں ہو سکدا اتے اوہ ہمیشہ اس
طرحاں دے فرقہ پرستی مخالف سملیناں وچ آؤن لئی تیار ہو
جاندے ہن۔
اک دن سوں کے اٹھیا اتے عادت مطابق اکھاں ملدا ہویا
اخبار چکن ویہڑے وچ آیا تاں سرلیکھ سی — “پرانی دلی وچ
دنگا ہو گیا۔ تن مارے گئے، 20 زخمی، دساں دی حالت
گمبھیر۔ پنجاہ لکھ دی سمپتی تباہ ہو گئی۔” پوری خبر پڑھی تاں
پتہ لگیا کہ کسابپرے وچ وی دنگا ہویا ہے۔ کسابپرے دا خیال
آؤندیاں ہی مختار دا خیال آ گیا۔ اوہ اتھے ہی رہندا سی۔ اپنے ہی
شہر دا سی۔ کناٹ پیلیس دی اک دُکان وچ سلائی دا کم کردا
سی۔ ہن سوال ایہہ سی کہ مختار نال سمپرک شاعرں ہووے؟
کوئی راہ نہیں سی، نہ فون، نہ کرفیو پاس اتے نہ ہی کجھ ہور۔
مختار اتے میں، جویں کہ میں لکھ چکا ہاں، اکو شہر دے
ہاں۔ مختار اٹھویں درجے تک اسلامیہ سکول وچ پڑھیا سی
اتے پھر سلائی دے اپنے خاندانی دھندے وچ لگ گیا سی۔ میں
اوہنوں بڑے چر مگروں ملیا سی۔ اس ویلے میں ہندی وچ
ایم.اے. کرن مگروں بے روزگاری اتے نوکری دی بھال توں
تنگ آ کے اپنے شہر وچ رہن لگیا ساں۔ اتھے میرے اک
رشتے دار، جنہاں نوں اسیں حیدر ہتھیار کہندے سی، آوارگی
کردے سن۔ آوارگی دا کوئی غلط مطلب نہ کڈھیو، مطلب ایہہ
کہ بے روزگار سن۔ انٹرویو وچ کئی وار اسپھل ہو چکے سن
اتے اوہناں دی شہر وچ چنگی جان پچھان سی۔ اوہناں نے
میری ملاقات مختار نال کرائی سی۔ پہلی، دوجی اتے تیجی
ملاقات وچ اوہ کجھ نہیں سی بولیا۔ شہر دی مکھ سڑک ‘تے
سلائی دی اک دُکان وچ اوہ کم کردا سی اتے شام نوں اسیں
اوہدی دُکان ‘تے بہندے سی۔ دُکان دا مالک بپھاتی بھرا امیر
اتے بال بچیدار آدمی سی۔ اوہ شامیں ست وجدیاں ہی دُکان دی
کنجی مختار نوں سونپکے اتے جھوٹے دا گوشت لے کے گھر
چلا جاندا سی۔ استوں بعد اوہ دُکان مختار دی ہوندی سی۔ اک
دن اچانک حیدر ہتھیار نے ایہہ راج کھولیا کہ مختار وی
“برادر” ہے۔ “برادر” دا مطلب بھرا ہوندا ہے، پر ساڈی زبان
وچ “برادر” دا مطلب سی جو آدمی شراب پیندا ہووے۔
شروع شروع وچ مختار دا میرے توں جو جھجک سی اوہ
دو چار وار پین نال ختم ہو گئی سی اتے مینوں ایہہ جان کے
بڑی حیرانی ہوئی کہ اوہ اپنے سماج اتے اسدیاں مسئلیاں وچ
رچی رکھدا ہے۔ اوہ اردو اخبار نیمتن پڑھدا سی۔ خبراں ہی
نہیں، خبراں دا تجزیہ وی کردا سی اتے اسدا مکھ وشا ہندو
مسلمان فرقہ پرستی سی۔ شراب پیکے جدوں اوہ کھلدا تاں شیر
دی طرحاں دہاڑن لگدا۔ اسدا چہرہ لال ہو جاندا۔ اوہ ہتھ ہلا ہلا
کے انیاں کوڑیاں گلاں کردا سی کہ جے میرے ورگا
دھیرجوان نہ ہوندا تاں کدوں دی لڑائی ہو گئی ہندی۔ پر میں
الیگڑ مسلم یونیورسٹی وچ رہن اتے اتھے ‘سٹوڈینٹس فیڈریشن’
دی سیاست کرن کارن تھوڑا ہنڈھیا ہویا سی۔ مینوں پتہ سی کہ
بھاوکتا اتے غصے دا جواب صرف پیار اتے دلیل نال دتا جا
سکدا ہے۔ اوہ محمد علی جنہا دا بھگت سی۔ عقیدت کارن اوہ
اسدا دا نام نہیں لیندا سی، سگوں اسنوں ‘قائداعظم’ کہندا سی۔
اوہنوں مسلمان لیگ نال بے حد ہمدردی سی اتے اوہ پاکستان
بنن اتے دو قوماں دے سدھانت نوں بالکل ٹھیک مندا سی۔
پاکستان دے اسلامی ملک ہون ‘تے مان کردا سی اتے پاکستان
نوں سرووتم مندا سی۔
مینوں یاد ہے کہ اک دن اسدی دُکان وچ میں، حیدر ہتھیار
اتے اماشنکر بیٹھے ہوئے ساں۔ شام ہو چکی سی۔ دُکان دے
مالک بپھاتی بھرا گھر جا چکے سن۔ کڑاکے دی ٹھنڈھ دے دن
سن۔ بجلی چلی گئی سی۔ دُکان وچ اک لیمپ بل رہیا سی، اوہدی
روشنی وچ مختار بجلی دی تیزی نال اک پینٹ سیوں رہیا سی۔
ضروری کم سی۔ لیمپ دی روشنی کارن ساہمنے والی کندھ
‘تے اوہدا پرچھاواں اک وڈے سروپ وچ ہل رہیا سی۔ مشین
چلن دی آواز نال ساری دُکان تھرتھرا رہی سی۔ اسیں تنے
مختار دا کم ختم ہون دی اڈیک کر رہے سی۔ پروگرام ایہہ سی
کہ ایہدے بعد “گھٹ” لائی جاوے گی۔ ادھے گھنٹے بعد کم ختم
ہو گیا اتے چار “چاہ دے پیالے” لے کے اسیں بیٹھ گئے۔ گل
بات گھم پھرکے پاکستان ‘تے آ گئی۔ ہسبے دستور مختار
پاکستان دی تعریف کرن لگا تے “قائداعظم” دی عقل مندی دے
گیت گاؤن لگا۔ اماشنکر توں اسدا کوئی پردہ نہیں سی، کیونکہ
دوویں اک دوجے نوں چنگی طرحاں جاندے سن۔ کجھ دیر بعد
موقع دیکھکے میں کیہا، “ایہہ دسو مختار جنہا نے پاکستان
کیوں بنوایا؟”
“اس لئی کہ مسلمان اتھے رہن گے،” اوہ بولیا۔
“مسلمان تاں اتھے وی رہندے نیں۔”
“پر اوہ اسلامی ملک آ۔”
“توں پاکستان تاں گیا ہوئیں گا؟”
“ہاں، گیا ہاں۔”
“ایتھے تے اوتھے کیہ فرق آ؟”
“کیہ فرق آ؟ اوہ اسلامی ملک آ۔”
“ٹھیک ہے، پر ایہہ دس کہ اتھے غریباں امیراں وچ اوہو
جیہا ہی فرق نہیں ہے جہو جیہا اتھے ہے؛ کیہ اتھے رشوت
نہیں چلدی؛ کیہ اتھے بھرا بھتیجاواد نہیں ہے؛ کیہ اتھے پنجابی
سندھیی اتے مہازر بھاوناواں نہیں ہن؟ کیہ پولیس لوکاں نوں
پھسا کے پیسہ نہیں وسولدی؟” مختار چپ ہو گیا۔ اماشنکر بولیا،
“ہاں دس ہن، چپ کیوں ہو گیا؟”
مختار نے کیہا، “ہاں ایہہ سبھ تاں اتھے وی ہے، پر ہے
تاں اسلامی ملک۔”
“یار اتھے تاناشاہی ہے، اسلام تاں بادشاہی تک دے ورودھ
ہے تاں اوہ کیسا اسلامی ملک ہویا؟”
“ایہنوں چھڈو — کیہ عورتاں اتھے پردہ کردیاں ہن؟ بینک
تاں اتھے وی ویاج لیندے دیندے ہون گے — پھر کاہدا اسلامی
ملک؟” اماشنکر نے کیہا۔
“بھائی، اسلام ‘مساوات’ سکھاؤندا ہے — بھاوَ برابری،
توں پاکستان وچ برابری ویکھی؟”
مختار تھوڑی دیر لئی چپ ہو گیا۔ پھر اچانک فٹ پیا،
“اتے اتھے کیہ ہے مسلماناں لئی؟ الہٰ آباد، الیگڑ، میرٹھ، مراد
آباد، دلی، بھونڈی — کنے نام گناواں — مسلماناں دی جان اس
طرحاں لئی جاندی ہے جویں کیڑے مکوڑے ہون۔”
“ہاں توں ٹھیک کہنا ایں۔”
“میں کہندا ہاں ایہہ فساد کیوں ہندے نے؟”
“بھرا میرے، فساد ہندے نہیں، کرائے جاندے نیں۔”
“کرائے جاندے نے؟”
“ہاں بھرا، ہن تاں ایہہ گل جگ ظاہر ہے۔”
“کون کراؤندے نیں؟”“
“جنہاں نوں استوں فائدہ ہوندا ہے۔”
“کہناں نوں استوں فائدہ ہوندا ہے؟”
“اوہ لوک جو دھرم دے نام ‘تے ووٹ منگدے نیں۔ اوہ
لوک جو دھرم دے نام ‘تے لیڈری کردے نیں۔”
“شاعر؟”
“ویکھو ذرا تصور کرو کہ ہندوستان وچ ہندواں، مسلماناں
وچ کوئی لڑائی نہیں ہے۔ کوئی بابری مسجد نہیں ہے۔ کوئی
رام جنم بھومی نہیں ہے۔ سبھ پیار نال رہندے نے، تاں بھرا،
اجیہی حالت وچ مسلمان لیگ اتے آر. ایس. ایس. دے لیڈراں
کول کون جاوے گا؟ اوہناں دا تاں وجود ہی ختم ہو جاوے گا۔
اس طرحاں سمجھ لؤ کہ کسے شہر وچ کوئی ڈاکٹر ہے، جو
صرف کن دا علاج کردا ہے اتے پورے شہر وچ سبھ لوکاں
دے کن ٹھیک ہو جاندے نیں۔ کسے نوں کن دی کوئی تکلیف
نہیں ہے، تاں ڈاکٹر نوں اپنا پیشہ چھڈنا پوے گا جاں شہر چھڈنا
پوے گا۔”
اوہ چپ ہو گیا۔ شاید اوہ اپنا جواب سوچ رہیا سی۔ میں پھر
کیہا، “اتے فرقہ پرستی توں اوہناں لوکاں نوں وی فائدہ ہوندا
ہے جو دیش دی سرکار چلا رہے نیں۔”
“شاعر؟”
“جیکر تہاڈے دو گوانڈھی آپس وچ لڑ رہے ہن، اک دوجے
دے پکے دشمن ہن، تاں تہانوں اوہناں دوواں توں کوئی خطرہ
نہیں ہو سکدا — اسے طرحاں ہندو اتے مسلمان آپس وچ لڑدے
رہن تاں سرکار نال کیہ لڑن گے؟ کیہ کہن گے کہ ساڈا ایہہ
حق ہے، ساڈا اوہ حق ہے اتے تیجا فائدہ اوہناں لوکاں نوں پجدا
ہے جنہاں دا کم کاج ایہدی وجہ نال ترقی کردا ہے۔ الیگڑ وچ
فساد، بھونڈی دے فساد، ایہدیاں مثالاں ہن۔”
ایہہ تاں شروات سی۔ ہولی ہولی اجیہا ہون لگا کہ اسیں
جدوں وی ملدے، گل بات ایہناں وشیاں ‘تے ہی ہندی۔ چاہ دا
ہوٹل ہووے جاں شہر دے باہر سڑک کنڈے کوئی سنسان جیہا
پل — بحث شروع ہو جایا کردی سی۔ بحث وی ازیب چیز ہے۔
جے ساہمنے والے نوں ایہہ جاپیا کہ تسی اسنوں جاہل
سمجھدے ہو، اسدا مذاق اڈا رہے ہو، اسنوں گھٹ پڑھیا لکھیا
من رہے ہو، تاں بحث دا کدے کوئی انت نہیں ہوندا۔
اس زمانے وچ مختار اردو دے اخباراں اتے رسالیاں دا
پاگل پن دی حد تک پاٹھک سی۔ شہر وچ آؤن والا شاید ہی
کوئی اجیہا اردو اخبار، رسالہ جاں ڈائجیسٹ ہووے جو اوہ نہ
پڑھدا ہووے۔ انا زیادہ پڑھن نال اسنوں گھٹناواں، متیاں اتے
بیان اس طرحاں یاد ہو جاندے سن کہ بحث وچ بڑے آتموشواس
نال اوہناں دے حوالے دیندا رہندا سی۔ اک دن اسنے مینوں اردو
دے کجھ رسالے اتے اخباراں دا اک بنڈل دتا اتے کیہا کہ ایہناں
نوں پڑھ•کے آؤ تاں بحث ہووے۔ اردو وچ عامَ طور ‘تے جو
سیاسی پرچے چھپدے ہن، اوہناں بارے مینوں تھوڑی جہی ہی
جانکاری سی۔ پر مختار دے دتے رسالے جدوں دھیان نال پڑے
تاں اواک رہِ گیا۔ ایہناں پرچیاں وچ مسلماناں نال ہون والیاں
زیادتیاں نوں انے بھیانک اتے کرنامئی ڈھنگ نال پیش کیتا گیا
سی کہ سادھارن پاٹھک اتے اوہناں دا کیہ اثر ہوندا ہووےگا،
ایہہ سوچکے میں ڈر گیا۔ مثال وجوں اس طرحاں دے سرلیکھ
سن — ‘مسلماناں دے خون نال ہولی کھیڈی گئی’ جاں ‘بھارت
وچ مسلمان ہونا گناہ ہے’ جاں ‘کیہ بھارت دے سارے مسلماناں
نوں ہندو بنایا جاوے گا’ جاں ‘تن ہزار مسجداں، مندر بنا لئیاں
گئیاں ہن’۔ اتیجت کرن والے سرلیکھاں ہیٹھاں خبراں لکھن دا
جو ڈھنگ سی اوہ وی بہت بھاوک اتے لوکاں نوں مرن مارن
جاں سر بھن لین ‘تے مجبور کرن والا سی۔
اوہ تن چارن دن بعد ملیا تاں گل بات کرن لئی بہت اتاولا
ہو رہیا سی تے بولیا، “توں سارے اخبار پڑھ لئے؟”
“ہاں، پڑھ لئے۔”
“کیہ رائے ہے — ہن تاں پتہ لگ گیا کہ بھارت وچ
مسلماناں نال کیہ ہوندا ہے۔ ساڈی جان مال، عزت آبرو کجھ وی
محفوض نہیں ہے۔”
“ہاں، اوہ تاں توں ٹھیک کہندا ایں — پر اک گل دس کہ
توں جو رسالے دتے نے اوہ فرقہ پرستی نوں دور کرن، اسنوں
ختم کرن بارے کدے کجھ نہیں لکھدے؟”
“کیہ مطلب؟” اوہ چونک گیا۔
“ویکھو، میں مندا ہاں کہ مسلماناں نال ودھیکی ہوندی ہے،
دنگیاں وچ سبھ توں زیادہ اوہی مارے جاندے نیں۔ پیئیسی وی
اوہناں نوں ماردی ہے اتے ہندو وی ماردے نیں۔ مسلمان وی
ماردے نے ہندواں نوں۔ اجیہا تاں نہیں ہے کہ اوہ چپ بیٹھے
رہندے ہون۔”
“ہاں، تاں کدوں تک بیٹھے رہیئے؟ کیوں نہ ماریئے؟” اوہ
تڑپھ کے بولیا۔
“ٹھیک ہے، تاں اوہ تہانوں مارن تے تسیں اوہناں نوں
مارو، پھر ایہہ رونا دھونا کیوں؟”
“کیہ مطلب ہے، جے اسے طرحاں مارو ماری ہوندی رہی
تاں کیہ فرقہ پرستی ختم ہو جاوے گی؟”
“نہیں، نہیں ختم ہووے گی۔”
“اتے توں چاہنا، فرقہ پرستی ختم ہو جاوے؟”
“ہاں۔”
“تاں ایہہ اخبار، جو توں دتے، کیوں نہیں چاہندے کہ فرقہ
پرستی ختم ہووے؟”
“ایہہ اخبار کیوں نہیں چاہندے کہ فرقہ پرستی ختم
ہووے؟”
“ایہہ تاں اوہی اخبار والے دس سکدے نیں۔ جتھے تک میں
سمجھدا ہاں، ایہہ اخبار وکدے ہی اسے لئی نے کہ ایہناں وچ
دنگیاں دیاں بھیانک اتے ودھا چڑاکے خبراں پیش کیتیاں ہندیاں
نیں۔ جیکر دنگے نہیں ہون گے تاں ایہہ اخبار کنے کو
وکنگے!”
میری اس گل ‘تے اوہ ناراض ہو گیا۔ اوہدا کہنا سی کہ
ایہہ شاعرں ہو سکدا ہے کہ مسلماناں دے انے ہمدرد اخبار ایہہ
نہیں چاہندے کہ دنگے رکن، مسلمان چین نال رہن، ہندو
مسلمان متر بنن۔
کجھ مہینیاں دی لگاتار گل بات توں بعد ساڈے وچ کجھ
بنیادی گلاں صاف ہو چکیاں سن۔ اسنوں سبھ توں ودھ دلچسپی
اس گل وچ پیدا ہو گئی سی کہ دنگے شاعرں روکے جا سکدے
ہن۔ اسیں دوویں ایہہ جاندے سی کہ دنگے پولیس، پیئیسی،
پرشاسن نہیں روک سکدا۔ دنگے فرقو پارٹیاں وی نہیں روک
سکدیاں، کیونکہ اوہ تاں دنگیاں ‘تے ہی پلدیاں ہن۔ دنگیاں نوں
جے کوئی روک سکدا ہے تاں صرف لوک روک سکدے ہن۔
“پر لوک تاں دنگیاں ویلے گھراں وچ لک کے بیٹھ جاندے
نیں۔” اوہنے کیہا۔
“ہاں، لوک ایس لئی لک کے بیٹھ جاندے نے کیونکہ دنگے
کرن والیاں دے مقابلے اوہ اکجٹ نہیں ہن — اکلے محسوس
کردے نے اپنے نوں – اتے اکلا بندہ پہاڑ نہیں ڈھاہ سکدا۔
جدکہ دنگے کرن والے منظم ہوندے نیں۔ پر ضروری ایہہ ہے
کہ دنگیاں خلاف جنہاں لوکاں نوں منظم کیتا جاوے اوہناں وچ
ہندو مسلمان دوویں ہون اتے اوہناں دے وچار اس بارے سپشٹ
ہون۔”
“پر ایہہ کم کرو کون؟”
“آپاں ہی، ہور کون؟”
“پر شاعرں؟”
“اوئے بھرا، لوکاں نال گل بات کرکے، میٹنگاں کرکے،
اوہناں نوں دسکے، سمجھاکے، میں کہندا ہاں شہر وچ ہندو
مسلماناں دی جیکر دو سو اجیہے لوکاں دی جتھیبندی بن جاوے
جو جان ‘تے کھیڈ کے وی دنگے روکن دی ہمت رکھدے ہون
تاں دنگے کرن والیاں دے حوصلے پست ہو جان گے۔ تینوں
پتہ ہووےگا کہ دنگے کرن والے ڈرپوک ہندے نیں۔ اوہ کسے
“طاقت” نال نہیں لڑ سکدے۔ ‘کلے ‘کہرے نوں مار سکدے نے،
اگ لا سکدے نے، عورتاں نال بلاتکار کر سکدے نے، پر جے
اوہناں نوں پتہ لگ جاوے کہ ساہمنے اجیہے لوک ہن جو برابر
دی طاقت رکھدے نے، اوہناں وچ ہندو وی نے اتے مسلمان
وی، تاں دنگائی سر اتے پیر رکھ کے بھج جان گے۔”
اوہ میری گل نال سہمت سی اتے اسیں اگلے قدم ‘تے غور
کرن دی حالت وچ آ گئے ساں۔ مختار اس سبندھی کجھ
نوجواناں نوں ملیا وی سی۔
کجھ سالاں بعد اسیں دلی وچ پھر اکٹھے ہو گئے۔ میں دلی
وچ کاروبار کر رہیا سی اتے اوہ کناٹ پلیس دی اک دُکان وچ
کم کرن لگا سی اتے جدوں دلی وچ دنگے ہوئے اتے ایہہ پتہ
لگیا کہ کسابپرا وی بری طرحاں پربھاو وچ ہے تاں مینوں
مختار دی فکر ہو گئی۔ دوجے پاسے مختار نال جو کجھ واپریا
اوہ کجھ اس طرحاں سی۔
— شام دے چھ وجے سن۔ اوہ مشین ‘تے جھکیا کم کر
رہیا سی۔ دُکان مالک سردار جی نے اوہنوں خبر دتی کہ دنگا
ہو گیا ہے اتے اوہنوں جلدی توں جلدی گھر پہنچ جانا چاہیدا
ہے۔
پہاڑگنج وچ بس روک دتی گئی سی۔ کیونکہ اگے دنگا ہو
رہیا سی۔ پولیس کسے نوں اگے جان وی نہیں دے رہی سی۔
مختار نے مکھ سڑک چھڈ دتی اتے گلیاں اتے پچھلے رستیاں
توں اگے ودھن لگا۔ گلیاں وی سنسان سن۔ پانی دیاں ٹوٹیاں
‘تے، جتھے اس ویلے چاںء چاںء ہویا کردی سی، صرف پانی
ڈگن دی آواز آ رہی سی۔ جدوں گلیاں وچ لوک نہیں ہندے تاں
کتے ہی وکھائی دیندے ہن۔ کتے ہی سن۔ اوہ بچدا بچؤندا اس
طرحاں اگے ودھدا رہیا کہ اپنے محلے تک پہنچ جاوے۔ کدے
کدائیں کوئی ہور گھبرایا پریشان جیہا آدمی لمبے لمبے قدم
چکدا ایدھروں ادھر جاندا وکھائی دیندا۔ اک عجیب بھیانک تناء
سی، جویں ایہہ عمارتاں بارود دیاں بنیاں ہوئیاں ہون اتے ایہہ
ساریاں اچانک اکٹھیاں پھٹ جانگیاں۔ دوروں پولیس دیاں گڈیاں
دے سائرن دیاں آوازاں آ رہیاں سن۔ کسابپرے ولوں ہلکا ہلکا
دھوآں اسمان وچ پھیل رہیا سی۔ ‘پتہ نہیں کون جل رہیا
ہووےگا، پتہ نہیں کنے لوکاں لئی سنسار ختم ہو گیا ہووےگا۔
پتہ نہیں جلن والیاں وچ کنے بچے، کنیاں عورتاں ہونگیاں۔
اوہناں دی کیہ قصور ہووےگا؟’ اسنے سوچیا۔ اچانک اک بند
دروازے پچھوں کسے عورت دی پنجابی وچ کمبدی ہوئی آواز
گلی تک آ گئی۔ اوہ پنجابی بول نہیں سکدا سی پر سمجھ لیندا
سی۔ اوہ کہہ رہی سی، ببلو حالے تک نہیں پرتیا۔ مختار نے
سوچیا، اسدے بچے وی گھر دے دروازے ‘تے کھڑے ورلاں
راہیں باہر جھاک رہے ہون گے۔ شاہدہ اوہدی سلامتی لئی نماز
پڑھ رہی ہووے گی۔ اوہدا بھرا چھت ‘تے کھڑے اک دوک ہور
جنیاں توں پچھ رہیا ہووےگا کہ مختار تاں نہیں وکھائی دے
رہیا۔ اوہدے دماغ وچ جنی تیزی نال خیال آ رہے سن، اوہدی
رفتار اونی تیز ہوندی جاندی سی۔ ساہمنے پپل دے درخت توں
کسابپرا شروع ہوندا ہے اتے پپل دا درخت ساہمنے ہی ہے۔
اچانک بھجدا ہویا کوئی آدمی ہتھ وچ کنستر لئی گلی وچ آیا اتے
مختار نوں ویکھ کے اک پتلی گلی وچ وڑ گیا۔ ہن مختار نوں
ہلکا ہلکا رولا وی سنائی دے رہیا سی۔ پپل دے درخت توں بعد
خطرہ نہیں ہووےگا، کیونکہ اتھوں مسلماناں دی آبادی شروع
ہوندی سی۔ ایہہ سوچکے مختار نے دوڑنا شروع کر دتا۔ پپل
دے درخت دے کول پج کے مڑیا اتے اسے ویلے ہوا وچ اڈدی
کوئی چیز اوہدے سر نال ٹکرائی اتے اوہنوں لگیا کہ اوہدا سر
مچ رہیا ہے۔ دہکدا ہویا انگیارا۔ اوہنے دوہاں ہتھاں نال سر پھڑ
لیا اتے بھجدا رہیا۔ اوہنوں ایہہ سمجھدیاں دیر نہیں لگی کہ
تیزاب دا بلب اوہدے سر ‘تے ماریا گیا ہے۔ سر دی اگ لگاتار
ودھدی جا رہی سی اتے اوہ بھجدا جا رہیا سی۔ اوہنوں لگا کہ
اوہ جلدی ہی گھر نہ پہنچیا تاں گلی وچ ڈگ کے بے ہوش ہو
جاوے گا اتے اتھے ڈگن دا نتیجہ ہووےگا کہ اوہدی لاش پولیس
ہی چکیگی۔ دوواں بچیاں دے چہرے اوہدیاں اکھاں اگوں گھم
گئے۔
دنگا ختم ہون مگروں میں مختار نوں دیکھن گیا۔ اوہدے
وال کھبل جہے ہو گئے سن اتے لگاتار جھڑ رہے سن۔ سر دی
چمڑی بری طرحاں مچ گئی سی اتے زخم ہو گئے سن۔ تیزاب
دا بلب لگن جنی ہی بھیانک درگھٹنا ایہہ ہوئی سی کہ جدوں اوہ
گھر اپڑیا تاں اوہنوں پانی نال سر نہیں دھون دتا گیا۔ سبھ نے
کیہا سی کہ پانی نہ پاؤ۔ پانی پاؤن نال بہت گڑبڑ ہو جاوے گی
اتے اوہ اپنے آپ اجیہی حالت وچ نہیں سی کہ کوئی فیصلہ کر
سکدا۔ اٹھ دن کرفیو لگا رہیا سی اتے جدوں اوہ اٹھاں دناں
مگروں ڈاکٹر کول گیا تاں ڈاکٹر نے اوہنوں دسیا سی کہ جیکر
اوہ جھٹپٹ سر دھو لیندا تاں انے ڈونگھے زخم نہ ہندے۔
دنگیاں توں بعد فرقو سدبھاونا قایم کرن لئی سمیلن کیتے
جان دی کڑی وچ ایہناں دنگیاں توں تن مہینے بعد سمیلن ہویا۔
سمیلن وچ میں سوچیا مختار نوں لے چلنا چاہیدا ہے۔ اوہنوں اک
دن دی چھٹی کرنی پئی اتے اسیں دوویں پہنچے راجدھانی دی
اصلی راجدھانی — یعنی راجدھانی دا اوہ حصہ جتھے
چوڑیاں صاف سڑکاں، چھاندار درخت، لشکدے ہوئے پھٹپاتھ،
اچے اچے بجلی دے کھمبے اتے ملائم عمارتاں ہن اتے اسے
طرحاں دے ہی نازک نازک لوک ہن۔ مختار شاندار عمارت وچ
وڑن توں پہلاں تھوڑا جھجکیا، پر میرے بہادری نال اگے
ودھدے رہن کارن اس وچ کجھ ہمت آ گئی اتے اسیں اندر آ
گئے۔ اندر کافی چہل پہل سی۔ یونیورسٹی دے ودیارتھی،
ادھیاپک، سنستھاواں دے وڈے ودوان، وڈے سرکاری ملازم،
دفتراں وچ کم کرن والے لوک، سارے سن۔ اوہناں وچوں زیادہ
تر چہرے ویکھے ہوئے سن۔ اوہ سبھ دھرم نرپیکھ سیاست جاں
اسدیاں جنتک جتھیبندیاں وچ کم کرن والے لوک سن۔ اتھے
کلاکار، لیکھک، دانشور، رنگ کرمی اتے سنگیتکار وی سن۔
پوری بھیڑ وچ مختار جہے شاید ہی کجھ ہون گے جاں نہیں،
کیہا نہیں جا سکدا۔
اندر منچ اتے وڈا سارا بینر لگا ہویا سی۔ ایہدے ‘تے
انگریزی، ہندی اتے اردو وچ ‘فرقہ پرستی مخالف سمیلن’ لکھیا
ہویا سی۔ مینوں یاد آیا کہ ایہہ اوہی بینر ہے جو چار سال پہلاں
ہوئے بھیانک دنگیاں مگروں کیتے گئے سمیلن وچ لگایا گیا
سی۔ بینر اتے تاریخاں دی جگہ سفید کاغذ جوڑکے نوینیاں
متیاں لکھ دتیاں گئیاں سن۔ منچ اتے جو لوک بیٹھے سن اوہ وی
اوہی سن جو پچھلے اتے استوں پہلاں ہوئے فرقہ پرستی
مخالف سمیلناں وچ منچ ‘تے بیٹھے ہوئے سن۔ سمیلن ہون دی
جگہ وی اوہی سی۔ مینوں یاد آیا کہ پچھلے سمیلن دے اک
منتظمین نال سمیلن مگروں میری کجھ گل بات ہوئی سی اتے
میں کیہا سی کہ دلی دے سبھ توں سکھ ساند علاقے وچ سمیلن
کرن اتے اجیہے لوکاں نوں سمیلن وچ سدن دا کیہ فائدہ ہے جو
سو فیصدی ساڈے وچاراں نال سہمت ہن۔ اس ‘تے منتظمین نے
کیہا سی کہ سمیلن مزدور بستیاں، سنگھنیاں آبادیاں اتے اپنگری
بستیاں وچ وی ہون گے۔ پر مینوں یاد نہیں کہ اس مگروں اجیہا
ہویا ہووے۔
ہالَ وچ بیٹھ کے مختار نے مینوں ایہو گل کہی — “ایہناں
وچ تاں ہندو وی ہن اتے مسلمان وی۔”
میں کیہا، “ہاں!”
اوہ بولیا، “جیکر ایہہ سمیلن کسابپرے وچ کردے تاں چنگا
سی۔ اتھوں دے مسلمان ایہہ مندے ہی نہیں کہ کوئی ہندو اوہناں
نال ہمدردی رکھ سکدا ہے۔”
“اتھے وی کرن گے، پر ہنے نہیں۔”
ادوں کاروائی شروع ہو چکی سی۔ منچ سنچالک نے گل
شروع کردے ہوئے فرقو طاقتاں دی ودھدی ہوئی طاقت اتے
اسدے خطریاں ول سنکیت کیتا۔ ایہہ وی کیہا کہ جدوں تک
فرقہ پرستی نوں ختم نہیں کیتا جاوے گا تد تک جمہوری
طاقتاں مضبوط نہیں ہو سکدیاں۔ اوہناں نے ایہہ بھروسہ دتا کہ
ہن سبھ جتھیبند ہو کے فرقہ پرستی روپی دیت نال لڑانگے۔ اس
‘تے لوکاں نے زوردار تاڑیاں وجائیاں اتے سبھ توں پہلاں گھٹ
گنتیاں دی یونیورسٹی دے اپ کلپتی نوں بولن لئی سدیا گیا۔ اپ
کلپتی آئی.اے.ایس محکمے وچ سی۔ کئی سالاں منتظمینی
تجربہ سی۔ اوہناں دی پتنی ہندو سی۔ اوہناں دی اک کڑی نے
ہندو منڈے نال ویاہ کیتا سی۔ منڈے دی پتنی امریکن سی۔ اپ
کلپتی دے اگانھ ودھو اتے دھرم نرپکھ ہون وچ کوئی شک نہیں
سی۔ اوہ اک ایماندار اتے خوش نصیب بندے دے روپ وچ
سنمانت سن۔ اوہناں نے اپنے تقریر وچ بہت ودوتاپورن ڈھنگ
نال فرقہ پرستی دی سمسیا دا تجزیہ کیتا۔ اسدے خطرناک
نتیجیاں ول سنکیت کیتے اتے لوکاں نوں اس چنوتی نال سجھن
لئی کیہا۔ کوئی ویہہ منٹ تک بول کے اوہ بیٹھ گئے۔ تاڑیاں
وجیاں۔
مختار نے مینوں کیہا، “پروفیسر صاحبَ دی سمجھ تاں
بہت ٹھیک ہے۔”
“ہاں، سمجھ تاں اوہناں سبھ لوکاں دی بالکل ٹھیک ہے جو
اتھے موجود ہن۔”
“تاں پھر؟”
ادوں تک دوجے بلارے بولن لگے سن۔ ایہہ اک سردار
جی سن۔ اوہناں دی عمر کافی سی۔ اوہ آزادی گھلاٹیئے سن اتے
کئی دہاکے پہلاں پنجاب سرکار وچ منتری رہِ چکے سن۔
اوہناں نے اپنے بچپن، اپنے پنڈ اتے اپنے ہندو، مسلمان، سکھ
دوستاں دیاں یاداں سنائیاں۔ اوہناں دے تقریر دوران لگ بھگ
لگاتار تاڑیاں وجدیاں رہیاں۔ پھر اوہناں نے دلی دے حالیہ
دنگیاں ‘تے بولنا شروع کیتا۔
مختار نے میرے کن وچ کیہا، “سردار جی دنگا کراؤن
والیاں دے نام کیوں نہیں لے رہے؟ بچہ بچہ جاندا ہے دنگا
کیہنے کرایا سی۔”
میں کیہا، “بچیاں والیاں گلاں نہ کر۔ دنگا کراؤن والیاں دے
نام لے دتے تاں اوہ لوک اس ‘تے مقدمہ کر دین گے۔”
“تاں مقدمے دے ڈروں سچی گل نہ کہی جاوے؟”
“توں آدرشوادی ایں، آئڈئلسٹ . . .”
“ایہہ کیہ ہوندے؟” مختار بولیا۔
“اوئے یار، ایہناں دا مقصد دنگا کراؤن والیاں دے نام
گناؤنا تاں ہے نہیں۔”
“پھر کیہ مقصد ہے ایہناں دا؟”
“دسنا کہ فرقہ پرستی کنی خراب چیز ہے اتے اسدے کنے
بھیڑے نتیجے ہندے نیں۔”
“ایہہ گل تاں اتھے بیٹھے سارے لوک مندے نیں۔ تانہی تاں
تاڑیاں وجا رہے نیں۔”
“تاں توں کیہ چاہنے؟”
“ایہہ دنگا کراؤن والیاں دے نام دسن۔”
مختار دی آواز تیز ہو گئی۔ اوہ اپنا سر کھرکن لگا۔
“نام دسن دا کیہ فائدہ ہوؤُ؟”
“نہ دسن دا کیہ فائدہ ہوؤُ؟”
آزادی گھلاٹیئے دا تقریر جاری سی۔ اوہ کجھ کیتے جان
بارے بول رہے سن۔ اس اتے زور دے رہے سن کہ اس لڑائی
نوں گلیاں اتے کھیتاں وچ لڑن دی ضرورت ہے۔ آزادی
گھلاٹیئے مگروں اک لکھاری نوں بولن لئی بلایا گیا۔ لکھاری
نے فرقہ پرستی دے ورودھ وچ لیکھکاں نوں اک جُٹ ہوکے
جدوجہد کرن دی گل رکھی۔”
“توں مینوں اک گل دس،” مختار نے پچھیا۔
“کیہ؟”
“جدوں دنگا ہوندا ہے تاں ایہہ سبھ لوک کیہ کردے نے؟”
میں کھجھ کے بولیا، “اخبار پڑھدے نے، گھر وچ رہندے
نے ہور کیہ کرن گے؟”
“تاں پھر اس زبانی جماں کھرچں دا کیہ فائدہ؟”
“بہت فائدہ، توں نہیں سمجھدا۔”
“کی فائدہ ہے، دس؟”
“بھرا، اک ماحول بندا ہے، فرقہ پرستی دے خلاف۔”
“کیہڑے لوکاں وچ؟ ایہناں وچ جو پہلاں توں ہی فرقہ
پرستی دے خلاف نے؟ تینوں پتہ ہے دنگیاں مگروں سبھ توں
پہلاں ساڈے محلے وچ کون آئے سن؟”
“کون؟”
“تبلیغی جماعت اتے جماعت ایے اسلامی دے لوک، اوہناں
نے کرفیو پاس وی بنوائے سن۔”
“تاں اوہناں دے اس کم توں توں سمجھدیں کہ اوہ فرقہ
پرستی دے خلاف نے؟”
“ہون جاں نہ ہون، پارٹی کون جتیگا — اوہ جو مصیبت
سمیں ساڈے کم آئے جاں اوہ جو —”
میں اوہدی گل ٹوک کے بولیا، “خیر بعد ‘چ گل کراںگے،
ہن سنن دے۔”
کجھ دیر بعد میں اوہنوں کیہا، “گل ایہہ ہے یار کہ ایہناں
لوکاں کول انی طاقت نہیں ہے کہ دنگیاں ویلے بستیاں وچ
جان۔”
“ایہناں کول نہیں ہے اتے جماعت اے اسلامی کول ہے؟”
میں اس ویلے اوہدے اس سوال دا جواب نہ دے سکیا۔ میں
اپنی پہلی گل جاری رکھی، جدوں ایہناں کول زیادہ طاقت آ
جاوے گی تاں ایہہ دنگا پیڑت علاقیاں وچ جا سکن گے، کم کر
سکن گے۔”
“اونی طاقت شاعرں آویگی؟”
“جدوں ایہہ اتھے کم کرن گے۔”
“پر ہنے توں کیہا کہ ایہناں کول اونی طاقت ہی نہیں ہے
کہ اتھے جا سکن جتھے دنگا ہوندا ہے اتے طاقت ایہناں کول
ادوں آویگی جدوں ایہہ اتھے جاکے کم کرن گے – اتے جا
سکدے نہیں۔”
“یار، ہر ویلے دنگے تھوڑا ہندے رہندے نے، جدوں
دنگے نہیں ہندے ادوں جان گے۔”
“اچھا ایہہ دس، جماعت اے اسلامی دے مقابلے ایہناں
لوکاں نوں کمزور شاعرں من رہیں — اہن ساریاں جمہوری
پارٹیاں دے تاں کئی سنسد ممبر ہن، کجھ صوبیاں وچ ایہناں
پارٹیاں دیاں سرکاراں ہن، جدکہ جماعت اے اسلامی دا تاں اک
وی سنسد ممبر نہیں۔”
میں کھجھ کے بولیا، “تاں توں ایہہ ثابت کرنا چاہنے کہ
ایہہ جھوٹھے، پکھنڈی، کم چور اتے بے ایمان لوک نے؟”
“نہیں، نہیں ایہہ تاں میں بالکل نہیں کیہا!” اوہ بولیا۔
“تیری گل دا مطلب تاں ایہی نکلدا ہے۔”
“نہیں، میرا ایہہ مننا نہیں ہے۔”
میں ہولی ہولی اوہنوں سمجھاؤن لگا، “یار گل دراصل ایہہ
ہے کہ اسیں خود مندے ہاں کہ کم جنی تیزی نال ہونا چاہیدا،
نہیں ہو رہیا۔ ہولی ہولی ہو رہیا ہے، پر ٹھوس طریقے نال ہو
رہیا ہے۔ اس وچ سماں تاں لگدا ہے۔”
“توں ایہہ مندا ہوئینگا کہ فرقہ پرستی ودھ رہی ہے۔”
“ہاں۔”
“تاں ایہہ ہولی ہولی جو کم ہو رہیا ہے اوہدا کوئی اثر تاں
دس نہیں رہیا، ہاں فرقہ پرستی ضرور دن دگنی رات چوگنی
ترقی رہی ہے۔”
“ہنے باہر نکل کے گل کردے ہاں۔”“میں اوہنوں چپ کرا
دتا۔
اس دوران چاہ آ گئی۔ آخری بلارے نے سماں بہت ہو جان
اتے ساری گلاں کہہ دتیاں گئیاں ہن، آدی آدی کہہ کے تقریر
ختم کر دتا۔ اسیں دوویں تھوڑا پہلاں ہی باہر نکل آئے۔ سڑک
‘تے نال نال چلدیاں اوہ بولیا، “کوئی اعلان تاں کسے نوں کرنا
چاہیدا سی۔”
“کس طرحاں دا اعلان؟”
“میرا مطلب کہ ہن ایہہ کیتا جاوے گا، ایہہ ہووےگا۔”
“اوئے بھرا، کیہا تاں گیا کہ لوکاں کول جان گے، اسنوں
جتھیبند اتے سکھئت کیتا جاوے گا۔”
“کوئی ہور اعلان وی کر سکدے سن۔”
“ہور کہڑا اعلان؟”
“پروفیسر صاحبَ کہہ سکدے سن کہ جیکر پھر دلی وچ
دنگا ہویا تاں اوہ بھکھ ہڑتال ‘تے بیٹھ جان گے۔ جو لکھاری
سن اوہ اپنا پدمشری واپس کر دین گے۔ آزادی گھلاٹیئے اپنا
تامر پتر موڑ دین دی دھمکی دیندے۔”“ اوہدی گل نال میرا من
اداس ہو گیا اتے میں چلدے چلدے رک گیا۔ میں استوں پچھیا،
“ایہہ دس تینوں انی جلدی، انی کاہلی کیوں ہے؟”
اوہ میرے اگے جھکیا پر کجھ نہ بولیا۔ اسنے اپنے سر دے
وال ہٹائے۔ میرے ساہمنے لال لال زخم سن جنہاں توں تازہ
خون رس رہیا سی۔
میں ہندو ہاں اصغر وجاہت
اجیہی چیک کہ مردے وی قبر وچوں اٹھ کے کھڑے ہو
جان۔ اوویں لگا کہ آواز جویں کناں دے بالکل نیڑیوں آئی
ہووے۔ اس حالت ‘چ... میں اچھل کے منجے ‘تے اٹھ بیٹھا۔
اسمان وچ اجے وی تارے سن... شاید رات دے تن وجے ہون
گے۔ اباجان وی اٹھ بیٹھے۔ چیک فیر سنائی دتی۔ سیفو اپنے
ڈھلے منجے تے پیا چیک رہیا سی۔ ویڑھے وچ اک سریوں
سبھ دے منجے ڈٹھے سن۔
“لاحول ولا قوۃ...۔” اباجان نے لاحول پڑھی۔
“خدا جانے ایہہ اقتدار پیا رولا کیوں پاؤن لگ پیندے۔”
اماں بولی۔
“اماں، ایہنوں رات بھر منڈے ڈراؤندے ہن...۔” میں دسیا۔
“اوہناں مر جانیاں نوں وی چین نہیں آؤندا... لوکاں دی
جان نوں بنی ایں تے اوہناں نوں شرارتاں سجھدیاں ہن۔” اماں
کہن لگی۔
صفیہ نے چادر وچوں مُونہہ باہر کڈھدیاں کیہا، “ایہنوں
کہو کہ چھت اتے سونیا کرے۔”
سیفو اجے تک نہیں سی جاگیا۔ میں اس دے منجے کول
گیا، جھک کے دیکھیا تاں اس دے چہرے ‘تے پسینہ سی۔ وال
پسینے نال تر ہوئے پئے سن اتے کجھ لٹاں متھے اتے چپک
گئیاں سن۔ میں سیفو نوں دیکھدا رہیا اتے اوہناں منڈیاں بارے
من وچ غصہ آؤندا رہیا جیہڑے اس نوں ڈراؤندے ہن۔
ادوں دنگے انج نہیں ہندے سن جویں اج کل ہندے ہن۔
دنگیاں پچھے لکی سیاست، رننیتی، کارج ودھی اتے رفتار وچ
بہت تبدیلی آئی ہے۔ اج توں پنجھی تیہہ سال پہلاں نہ تاں لوکاں
نوں جیوندیاں ساڑیا جاندا سی، تے نہ ہی سمچیاں بستیاں اجاڑ
دتیاں جاندیاں سن۔ اس زمانے وچ پردھان منتریاں، گریہہ
منتریاں اتے مکھ منتریاں دا اشیرواد وی دنگاکاریاں نوں نہیں
سی ملدا۔ ایہہ کم چھوٹے موٹے مقامی نیتا اپنا لوکل تے گھٹیا
قسم دا سوارتھ پورا کرن واسطے کردے سن۔ وپارک
شریکیبازی، زمین ‘تے قبضہ کرنا، میونسپیلٹیاں دیاں چوناں
وچ ہندو جاں مسلم ووٹ ٹھگن ورگے مقصد ہندے سن۔ ہن تاں
دلی دربار ‘تے قبضہ کرن واسطے سادھن بن گئے ہن فرقو
دنگے۔ دنیا دے وشال جمہوریت دے نک وچ اوہی نتھ پا سکدا
ہے جو فرقو ہنسا اتے نفرت دے آسرے خون دیاں ندیاں بہا
سکدا ہووے۔
سیف نوں جگایا گیا۔ اوہ بکری دے معصوم چھلارو وانگ
چارے پاسے انج دیکھ رہیا سی جویں ماں نوں لبھ رہیا ہووے۔
اباجان نوں متریئے بھرا دی سبھ توں چھوٹی اولاد سیف دین
عرف سیفو نے جدوں اپنے آپ نوں گھر دے سبھ جیاں وچ
گھریا دیکھیا تاں حقہ بکا جیہا ہو کے کھڑا ہو گیا۔
سیفو دے ابا کوسر چاچا دے مرن دا آیا اک کھونجے توں
پاڑیا ہویا کارڈ مینوں چنگی طرحاں یاد ہے۔ پنڈ والیاں نے کارڈ
وچ کوسر چاچا دے مرن دی خبر ہی نہیں دتی سی، سگوں ایہہ
وی لکھیا سی کہ اوہناں دا سبھ توں چھوٹا پتر سیف ہن اس دنیا
وچ بالکل اکلا رہِ گیا ہے۔ سیفو دے وڈے بھرا اس نوں اپنے
نال بمبئی نہیں لے کے گئے۔ اوہناں نے صاف آکھ دتا ہے کہ
سیفو واسطے اوہ کجھ نہیں کر سکدے۔ ہن اباجان توں بنا دنیا
وچ اس دا کوئی نہیں ہے۔ اک کھونجے توں پاٹیا پوسٹ کارڈ
پھڑی اباجان بہت دیر تک چپ بیٹھے رہے سن۔ اماں نال کئی
وار لڑائی ہون توں بعد اباجان جدی پنڈ دھنوا کھیڑا گئے سن
اتے بچی کھچی زمین ویچ سیفو نوں نال لے کے واپس آئے
سن۔ سیفو نوں دیکھ کے سانوں سبھ نوں ہاسہ آیا سی۔ کسے
گنوار لڑکے نوں دیکھ کے علیگڑھ مسلم یونیورسٹی دے سکول
وچ پڑھن والا نوجوان اتے عبداللہ گرلز کالج دے سکول وچ
پڑھن والی صفیہ دی ہور کیہ پرتیکریا ہو سکدی سی۔ پہلے دن
ہی اجیہا لگا کہ سیفو صرف گنوار ہی نہیں، نیم پاگل ہون دی
حد تک سدھا جاں بے وقوف ہے۔ اسیں اس نوں وکھ وکھ
طرحاں چڑایا جاں بے وقوف بناؤندے ساں۔ اس دا اک فائدہ
سیفو نوں ایہہ ہویا کہ اباجان تے اماجان دا اس نے پارٹی جت
لیا۔ سیفو محنت دا پتلا سی۔ کم کردیاں کدی نہیں سی تھکدا۔ اماں
نوں اس دی ایہہ ‘ادا’ بہت پسند سی۔ جے اوہ دو روٹیاں ودھ
کھاندا ہے تاں کی؟ کم وی تاں جان توڑ کے کردا ہے۔ سالاں
دے سال لنگھدے گئے تے سیفو ساڈی زندگی دا حصہ بندا گیا۔
اسیں سارے اس نال سہج ہندے گئے۔ محلے دا کوئی منڈا اس
نوں پاگل کہہ دیندا تاں میں اس دا مُونہہ بھن دیندا۔ ساڈا بھرا
ہے، توں پاگل کیہا شاعرں؟ پر گھر دے اندر سیفو دی حیثیت
کیہ سی، ایہہ اسیں ہی جاندے ساں۔
شہر وچ دنگا اویں ہی شروع ہویا، جویں ہوندا ہی سی؛
بھاوَ مسجد وچ کسے نوں پوٹلی ملی سی جس وچ کسے قسم دا
گوشت (ماس) سی، تے گوشت نوں دیکھے بغیر ہی ایہہ طے
کر لیا گیا، کیونکہ اوہ مسجد وچ سٹیا گیا ہے، اس کر کے ایہہ
سور دے گوشت توں بنا ہور کسے جانور دا ہو ہی نہیں سکدا۔
اس دے بدلے مغل پورہ محلے وچ گاں وڈھ دتی گئی سی تے
دنگا بھڑک پیا سی۔ کجھ دُکاناں سڑیاں سن اتے بہہتیاں لٹیاں
گئیاں سن۔ چاقو، چھری دیاں وارداتاں وچ تقریباً ست اٹھ لوک
مرے سن، پر پرشاسن انا سنویدنشیل سی کہ کرفیو لا دتا گیا
سی۔ اج کل والی گل نہیں سی کہ ہزاراں لوکاں دے مارے جان
توں بعد وی وزیر اعلیٰ مچھاں نوں تاء دے کے گھمدا ہے اتے
کہندا ہے، جو کجھ ہویا، ٹھیک ہی ہویا۔
دنگا کیونکہ آس پاس دے پنڈاں وچ وی پھیل گیا سی، اس
کر کے کرفیو ودھا دتا گیا سی۔ مغل پورہ مسلماناں دا سبھ توں
وڈا محلہ سی، اس کر کے اتھے کرفیو دا اثر وی سی اتے
‘جہاد’ ورگا ماحول وی بن گیا سی۔ محلے دیاں گلیاں تاں سن
ہی، پر کئی دنگیاں دے تجربیاں نے ایہہ وی سکھا دتا سی کہ
گھراں دے وچو وچیں وی رستے بنے ہونے چاہیدے ہن، بھاوَ
ایمرجنسی پیکیج۔ گھراں دے اندروں تے چھتاں دے اپروں
کندھاں ٹپدے ہوئے کجھ اجیہے رستے وی بن گئے سن کہ
جے کسے نوں ایہناں دا پتہ ہووے تاں محلے دے اک سرے
توں دوجے سرے تک جا سکدا سی۔ محلے وچلی تیاری جنگی
قسم دی سی۔ سوچیا گیا سی کہ جے کرفیو مہینہ بھر وی لگا
رہے تاں لوڑ دیاں سبھ چیزاں محلے وچوں ہی مل جان۔
دنگا محلے دے منڈیاں واسطے عجیب قسم دا اتشاہ دکھاؤن
دا موسم ہوندا سی۔ ‘ویکھدا رہویں اسیں تاں ہندواں نوں زمین
چٹا دیاں گے۔ سمجھ کیہ رکھیا ایہناں دھوتی بنھاں نے... ایہہ
تاں بزدل ہندے ہن... اک مسلمان تاں دس ہندواں توں وی تکڑا
ہوندا ہے... ‘ہس کے لیا ہے پاکستان، لڑ کے لواں گے
ہندوستان’ ورگا ماحول بن جاندا سی، پر محلے توں باہر نکلدیاں
سبھ دی نانی مردی سی۔ پی.اے.سی. دی چوکی دوہاں سریاں
‘تے سی۔ پی.اے.سی. دے بوٹاں اتے اوہناں دیاں رائفلاں دے
بٹاں دی مار کئیاں نوں یاد سی۔ اس کر کے زبانی جماں کھرچں
تاں سبھ ٹھیک سی، پر اس توں اگانہہ...۔
سنکٹ ایکا سکھا دیندا ہے۔ ایکا انوشاسن اتے انوشاسن
وہار۔ ہر گھر توں اک لڑکا پہرے ‘تے رہے گا۔ ساڈے گھر وچ
میتھوں بنا، اس زمانے وچ مینوں منڈا نہیں کیہا جا سکدا سی
کیونکہ میں تاں پنجھیاں نوں ٹپ چکا سی۔ منڈا سیفو ہی سی،
اس کر کے اوہنوں رات دے پہرے ‘تے رہنا پیندا سی۔ رات دا
پہرہ چھتاں ‘تے ہوندا سی۔ مغل پورہ کیونکہ شہر دے سبھ توں
اچے حصے وچ پیندا سی، ایوں چھتاں اپروں سارا شہر دکھائی
دیندا سی۔ محلے دے منڈیاں نال سیفو پہرے ‘تے جاندا سی۔ ایہہ
میرے اباجان، اماں تے صفیہ، ساریاں لئی بہت اچھا سی۔ جے
ساڈے گھر وچ سیفو نہ ہوندا تاں شاید مینوں رات دے دھکے
کھانے پیندے۔ سیفو دے پہرے ‘تے جان کر کے اوہنوں کجھ
سہولتاں وی دے دتیاں گئیاں سن، جویں اوہنوں اٹھ وجے تک
سون دتا جاندا سی۔ اوہنوں جھاڑو وی نہیں سی دینا پیندا۔ ایہہ
کم صفیہ دے حوالے ہو گیا سی جیہڑی ایہنوں بے حد نہ پسند
کردی سی۔
کدی کدی رات ویلے میں وی چھتاں اپر پہنچ جاندا۔ چھتاں
دی دنیا اتے محلے دے منڈیاں دا راج ہوندا سی۔ لاٹھیاں، ڈنڈے،
گنڈاسے اتے اٹاں دے ڈھیر ادھر ادھر لائے ہوئے سن۔ دو چار
منڈیاں کول دیسی پستول اتے بہوتیاں کول چاقو سن۔ اوہ سارے
ہی چھوٹا موٹا کم کرن والے کاریگر سن۔ بہتے جندریاں دے
کارخانے وچ کم کردے سن۔ ادھر بازار کیونکہ بند سی، اس کر
کے اوہناں دے دھندے ٹھپ سن۔ اوہناں وچوں بہوتیاں دے
گھراں وچ قرضے نال ہی چلھا جل رہیا سی، پر اوہ خوش سن۔
چھتاں اتے بیٹھ کے اوہ دنگیاں دیاں تازہ خبراں ‘تے تبصرہ
کردے جاں ہندواں نوں گالھاں کڈھدے۔ ہندواں نالوں وی بہہتیاں
گالھاں اوہ پی.اے.سی. نوں دیندے سن۔ پاکستانی ریڈیؤ دا پورا
پروگرام اوہناں نوں زبانی یاد سی اتے ہولی آواز وچ اوہ ریڈیؤ
لاہور سندے سن۔ ایہناں منڈیاں وچوں دو چار جیہڑے پاکستان
جا چکے سن، اوہناں دی عزت حاجیاں وانگ ہوندی سی۔ اوہ
پاکستان دی ریل گڈی ‘تیزگام’ اتے ‘گلشن اے اقبال کالونی’ دے
اجیہے قصے سناؤندے سن تاں لگدا کہ سورگ جے دھرتی
‘تے کدھرے ہے تاں پاکستان وچ ہے۔ پاکستان دیاں صفتاں توں
جدوں اوہناں دا پارٹی بھر جاندا تاں سیفو نال چھیڑ چھاڑ کردے
سن۔ سیفو نے پاکستان، تے پاکستان دا حالَ حوال سنن توں بعد
اک دن پچھیا سی کہ پاکستان ہے کتھے؟ اس گل ‘تے منڈیاں
نے اس دی خوب گت بنائی سی۔ اوہ کجھ سمجھیا تے کجھ نہیں
سمجھیا، پر اس نوں ایہہ پتہ نہیں سی لگیا کہ پاکستان کتھے
ہے۔
گشتی منڈے سیفو نوں مخول جہے وچ ہی سنجیدگی نال
ڈراؤندے سن “دیکھ سیفو، جے تینوں ہندواں نے پھڑ لیا نہ،
تاں پتہ کیہ کرن گے؟ پہلاں تاں تینوں ننگا کر دین گے۔” منڈے
جاندے سن کہ سیفو نیم پاگل ہون دے باو جود ننگا ہون نوں
بہت برا تے خراب چیز سمجھدا ہے “اس توں بعد ہندو تیرے
تیل ملن گے۔”
“کیوں، تیل کیوں ملن گے؟”
“اس کر کے کہ جدوں اوہ تینوں بینت نال کٹن تاں تیری
چمڑی ادھڑ جاوے۔ اس توں بعد گرم سلاخاں نال تینوں
داگنگے...۔”
“نہیں!” اوہنوں وشواس نہیں ہویا۔
رات نوں منڈے جیہڑے ڈراؤنے تے ہنسک قصے
سناؤندے سن، اوہناں کر کے اوہ بہت ڈر گیا سی۔ کدی کدی
میرے نال پٹھیاں سدھیاں گلاں کردا۔ میں برا محسوس کردا تے
اوہنوں چپ کرا دیندا، پر اوہدے اندرلی جگیاسا شانت نہیں سی
ہندی۔ اک دن پچھن لگا، “بڑے بھائی کیہ پاکستان وچ وی مٹی
ہوندی اے؟”
“کیوں، اتھے مٹی کیوں نہیں ہووے گی۔”
“سڑکاں ہی سڑکاں نہیں... اتھے ٹیرالین وی ملدی ہے...
اتھے سستی ہے...۔”
“دیکھ ایہہ ساریاں گلاں من گھڑت ہن... توں الطاف بگیرا
دیاں گلاں ‘تے بہتا کن نہ دھریا کر۔” میں اوہنوں سمجھایا۔
“بڑے بھائی، کیہ ہندو اکھاں کڈھ لیندے...۔”
“بکواس ہے، ... ایہہ تینوں کیہنے کیہا؟”
“وچھن نیں۔”
“غلط اے۔”
“پھر چمڑی وی نہیں ادھیڑدے؟”
“اوہ... ہو، ایہہ توں کیہ بکواس کر رہیں...۔”
اوہ چپ ہو گیا، پر اس دیاں اکھاں وچ سینکڑے سوال سن۔
میں باہر چلا گیا۔ اوہ صفیہ نال اسے طرحاں دیاں گلاں کرن
لگ پیا۔
کرفیو لما ہوندا گیا۔ رات دی گشت جاری رہی۔ ساڈے گھر
ولوں سیفو ہی جاندا رہیا۔ کجھ دناں بعد اک دن اقتدار پیا سیفو
چیکن لگ پیا۔ اسیں سبھ گھبرا گئے، پر ایہہ سمجھن وچ دیر نہ
لگی کہ ایہہ سبھ اوہنوں ڈراؤن کر کے ہے۔ اباجان نوں منڈیاں
‘تے بہت غصہ آیا اتے اوہناں محلے دے کجھ بزرگاں نوں کیہا
وی، پر کوئی اثر نہ ہویا۔ منڈے، اوہ وی محلے دے منڈے، اوہ
کسے منورنجن توں کیوں وانجھے ہو جاندے؟
گل کتھوں کتھے پہنچ گئی ہے، اس دا اندازہ مینوں اس
وقت نہیں سی جدوں اک دن سیفو نے بڑی سنجیدگی نال مینوں
پچھیا، “بڑے بھائی، میں ہندو ہو جاواں؟”
سوال سن کے میں سن ہو گیا، پر جلدی ہی سمجھ گیا کہ
ایہہ رات نوں ڈراؤنے قصے سناؤن دا نتیجہ ہے۔ مینوں غصہ
آیا؛ پھر سوچیا، پاگل اتے غصہ کرن دی تھاں غصہ پی جاواں
اتے اوہنوں سمجھاؤن دی کوشش کراں۔
میں پچھیا “کیوں، توں ہندو کیوں ہونا چاہندا ایں؟”
“بچ جاواں گا۔” سیفو بولیا۔
“اس دا مطلب کہ میں نہیں بچ سکانگا۔” میں اوہنوں پچھیا۔
“تاں تسیں وی ہو جاؤ۔” اوہنے پھر کیہا۔
“تے تیرے تایا... ابا؟” میں اپنے پیو تے اوہدے تائے دی
گل کیتی۔
“نہیں... اوہناں نوں...۔” اوہ کجھ سوچن لگا۔ اباجان دی
سفید تے لمی داڑھی وچ اوہ کدھرے الجھ گیا ہووےگا۔
“دیکھ ایہہ سبھ منڈیاں دی شرارت ہے جو تینوں بہکاندے
ہن۔ ایہہ جو کجھ وی تینوں دسدے ہن، سبھ جھوٹھ ہے۔ ہاںء!
توں مہیش نوں نہیں جاندا؟”
“اوہی جو سکوٹر ‘تے آؤندے نے...۔” اوہ خوش ہو گیا۔
“ہاں... ہاں اوہی۔”
“اوہ ہندو اے؟”
“ہاں ہندو اے۔” میں کیہا۔ پہلاں تاں اوہدے چہرے ‘تے
نراشا بھری ہلکی جہی اداسی ابھری، پھر اوہ چپ ہو گیا۔
“ایہہ تاں سبھ غنڈے، بدمعاشاں دے کم نے... نہ ہندو
لڑدے نے، نہ ہی مسلمان... غنڈے لڑدے نیں۔ سمجھیا؟”
دنگا شیطان دی آندر وانگ کھچ ہوندا گیا اتے محلے وچ
لوک تنگ آؤن لگ پئے۔ یار، شہر وچ دنگا کرن والے
بدمعاشاں نوں ملا وی لیا جاوے تاں کنے کو ہون گے۔ ودھ توں
ودھ اک ہزار۔ چلو، دو ہزار من لؤ۔ پھر بھائی دو ہزار آدمیاں
نے لکھاں لوکاں دی زندگی نوں نرک بنایا ہوئے، تے اسیں
لوک گھراں وچ لک کے بیٹھے ہوئے ہاں۔ ایہہ تاں اوہی ہویا
جویں دس ہزار انگریز کروڑاں ہندوستانیاں اپر راج کردے سن
اتے سارا نظام اوہناں ادھین چلدا رہندا سی۔ پھر ایہناں دنگیاں
توں فائدہ کس نوں ہے؟ فائدہ؟ ہور کی... حاجی عبدل کریم نوں
فائدہ ہے جو میونسپیلٹی دی چون لڑیگا اتے اوہنوں مسلمان
ووٹ ملن گے؛ فائدہ پنڈت جوگیشور نوں ہے جہنوں ہندواں دے
ووٹ ملن گے۔ تاں پھر اسیں کیہ ہاں؟ تسیں ووٹر ہو... ہندو
ووٹر، مسلمان ووٹر، پچھڑے ووٹر، سنی ووٹر، شیعہ ووٹر۔
ایہی کجھ ہوندا رہے گا اس ملک وچ؟ ہاں کیوں نہیں؟ اتھے
لوک جاہل ہن۔ اتھے کرائے دے ہتیارے مل جاندے ہن۔ جتھے
راجسی نیتا اپنیاں گدیاں خاطر دنگے کرواؤندے ہن، اتھے ہور
کیہ ہو سکدا؟ یار، کیہ اسیں لوکاں نوں پڑھا نہیں سکدے؟
سمجھا نہیں سکدے؟ ہا... ہا... ہا... تسیں کون ہندے ہو پڑھاؤن
والے، سرکار پڑھاوے گی جے چاہے گی۔ جے سرکار نہ
چاہے تاں اس ملک وچ کجھ نہیں ہو سکدا؟ ہاں... انگریزاں نے
سانوں ایہی سکھایا ہے ... اسیں اس دے عادی ہاں... چلو
چھڈو۔ تاں پھر دنگے ہندے رہن گے؟ ہاں، ہندے رہن گے۔ من
لؤ کہ اس ملک دے سارے مسلمان ہندو ہو جان؟ لاحول ولا
قوۃ، ایہہ کیہ کہہ رہے ہو تسیں؟ اچھا فرض کرو کہ اس ملک
دے سارے ہندو مسلمان ہو جان؟ سبحان اﷲ... واہ واہ کیہ گل
کہی ہے... تاں کیہ دنگے رک جان گے؟
ایہہ تاں سوچن والی گل ہے... پاکستان وچ شیعہ سنی اک
دوجے دی جان دے دشمن ہن... بہار وچ براہمن ہریجن دے
پرچھاویں توں وی بچدے ہن... تاں کیہ یار آدمی جاں کہو
انسان سالا ہے ہی اجیہا جو لڑدا ہی رہنا چاہندا ہے؟ انج دیکھو
تاں جمن تے میکو دی بڑی دوستی ہے، تاں پھر کیوں نہ اسیں
میکو تے جمن بن جائیے... واہ! کنے پتے دی گل کیتی،
مطلب... مطلب... مطلب...
میں سویرے سوکھتے ہی ریڈیؤ دے کن مروڑ رہیا سی۔
صفیہ جھاڑو دے رہی سی کہ راجا دا چھوٹا بھرا اکرم دوڑا آیا
اتے تیز چلدے ساہ روکن دی ناکام کوشش کردا کہن لگا، سیفو
نوں پی.اے.سی. والے کٹ رہے ہن۔
“کیہ؟ کیہ کہہ رہیں؟”
“سیفو نوں پی.اے.سی. والے کٹ رہے ہن۔” اوہ اٹک کے
بولیا۔
“کیوں کٹ رہے ہن؟ کیہ گل ہے؟”
“پتہ نہیں... نقر ‘تے...۔”
“اتھے، جتھے پی.اے.سی. دی چوکی ہے؟”
“ہاں، اتھے ہی۔”
“پر کیوں...۔” مینوں پتہ سی کہ اٹھ توں دس وجے تک
کرفیو کھلن لگ پیا ہے، تے سیفو نوں اٹھ وجے دے قریب اماں
نے دودھ لین بھیجیا سی۔ سیفو ورگے پاگل نوں وی پتہ سی کہ
اوہنے جلدی توں جلدی واپس آؤنا ہے، پر ہن تاں دس بج گئے
ہن۔
“چل، میں چلداں۔” ریڈیؤ وچوں آؤندی بے ڈھنگی آواز دا
فکر کیتے بغیر میں تیز قدمیں باہر نکل گیا۔ پاگل نوں کیوں مار
رہے نے پی.اے.سی. والے، اوہنے کہڑا اجیہا جرم کیتا ہے؟
اوہ کر ہی کیہ سکدا ہے؟ اوہ خود ہی انا ڈریا ہویا رہندا کہ
اوہنوں کٹن دی کیہ ضرورت ہے... پھر کیہ کارن ہو سکدا
ہے؟ پیسے؟ اوہنوں تاں اماں نے دو روپئے دتے سن۔ دو
روپئے واسطے پی.اے.سی. والے اوہنوں کیوں کٹن گے؟
نُکر تے مکھ سڑک دے برابر مکاناں اتے محلے دے کجھ
لوک جمع سن۔ ساہمنے سیفو پی.اے.سی. والیاں اگے کھڑا سی۔
اوہدے ساہمنے پی.اے.سی. دے جوان سن۔ سیفو زور شور نال
آکڑ رہیا سی “مینوں تسیں کیوں ماریا... میں ہندو ہاں... ہندو
ہاں...۔”
میں اگے ودھیا۔ مینوں دیکھن توں بعد وی سیفو چپ نہیں
ہویا، اوہ کہندا رہیا ‘ہاں... ہاں میں ہندو ہاں’، اوہ لڑکھڑا رہیا
سی۔ اوہدے بلھاں دے کونیاں توں خون دی بوند نکل کے
ٹھوڈی ‘تے جم گئی سی۔
“تسیں مینوں کٹیا شاعرں... میں ہندو...۔”
“سیفو... ایہہ کیہ ہو رہے... گھر چل۔”
“میں... میں ہندو ہاں۔”
مینوں بہت حیرانی ہوئی... کیہ ایہہ اوہی سیفو ہے جو
سی... ایہدی تاں کایا ہی پلٹ گئی ہے۔ ایہنوں ہو کیہ گیا؟
“سیفو ہوش وچ آ۔” میں اوہنوں جھڑکیا۔
محلے دے دوسرے لوک پتہ نہیں کیہدے اتے اندر ہی اندر
دور توں ہس رہے سن۔ مینوں غصہ آیا۔ سالے ایہہ نہیں
سمجھدے کہ ایہہ پاگل ہے۔
“ایہہ تہاڈا کیہ لگدا۔” اک پی.اے.سی. والے نے مینوں
پچھیا۔
“میرا بھرا ہے... تھوڑی مینٹل پرابلم ہے ایہنوں۔”
“پھر ایہنوں گھر لے جا۔” اک سپاہی بولیا۔
“سانوں تاں پاگل کر دتا اوہنے۔” دوسرے نے کیہا۔
“چل ... سیفو گھر چل۔ کرفیو لگ گیائے... کرفیو...۔”
“نہیں... نہیں جاؤنگا... میں ہندو ہاں... ہندو...
مینوں...مینوں...!”
اوہ دھاہاں مار کے رون لگ پیا “کٹیا... مینوں ماریا...
مینوں ماریا... میں ہندو ہاں... میں...۔”
سیفو گھڑم کر کے زمین ‘تے ڈگ پیا... شاید بے ہوش ہو
گیا سی...۔
ہن اوہنوں چک کے لجانا سوکھا سی۔
