ਯੂਸਫ ਅਲ–ਫਾਖਰੀ ਦੀ ਉਮਰ ਉਦੋਂ ਤੀਹ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਲੇਬਨਾਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਦੇਸਾ ਦੀ ਘਾਟੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਏਕਾਂਤ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ । ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਯੂਸਫ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਤਰ੍ਹਾਂ – ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਕਈਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਧਨੀ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਸਨ, ਜਿਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਕੀਤਾ । ਅਖੀਰ ( ਜੀਵਨ ਤੋਂ ) ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ । ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਕਵੀ ਸਨ ਅਤੇ ਨਗਰ ਦੀ ਭੀੜ ਭਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਉਹ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਈ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਇੱਥੇ ( ਏਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ) ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕਲਿਤ ਕਰ ਸਕਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰੱਬੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੰਦਬੱਧ ਕਰ ਸਕਣ । ਪਰ ਕਈਆਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਰਹਸਮਈ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮਤ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪਾਗਲ ਸਨ ।
ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਮੇਰਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨਿਰਣੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗਹਿਰਾ ਰਹੱਸ ਲੁਕਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸਿਰਫ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇੱਕ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਭੇਟ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਸ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ; ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਾਂ ਅਤੇ ਇਹ ਪੁੱਛ ਕੇ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੀ ਮਕਸਦ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਵਾਂ । ਪਰ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਯਤਨ ਅਸਫਲ ਰਹੇ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਲੇਬਨਾਨ ਦੇ ਪਵਿਤਰ ਦੇਵਦਾਰਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਵੜ ਰਹੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸਤਤ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਜਰਾ-ਜਿਹਾ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਕਦਮ ਭਰਦੇ ਹੋਏ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਗਏ ।
ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ-ਜਿਹੇ ਦਾਖਾਂ ਦੇ ਬਗੀਚੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਵੇਖਿਆ । ਮੈਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਗਿਆ । ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਚੌਦਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸੀਰੀਆ -ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਦਾਸੀਨ ਭਾਵ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਕਿਸਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਨ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਪਿੱਠ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਬੋਲੇ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਾਪ -ਦਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੇ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਬੁੜੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਘਾਟੀਆਂ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਵਾਕਫ਼ ਹਨ ?
ਆਪਣੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁੱਲ ਹੀ ਵਿਅਰਥ ਸਮਝ ਕੇ ਮੈਂ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੋ ਸਾਲ ਬਤੀਤ ਹੋ ਗਏ । ਉਸ ਨਿਰਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਸਤਕ ਵਿੱਚ ਘਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਵਾਰ – ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆ ਮੈਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨ ਲਗਾ ।
ਸ਼ਰਦ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਯੂਸੁਫ – ਅਲ ਫਾਖਰੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਕੋਲ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਾ ਫਿਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਤਾਕਤਵਰ ਹਨੇਰੀ ਅਤੇ ਮੋਹਲੇਧਾਰ ਵਰਖਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਤੂਫਾਨ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੀ ਭਾਂਤ ਏਧਰ -ਤੋਂ – ਉੱਧਰ ਭਟਕਾਉਣ ਲਗਾ, ਜਿਸਦੀ ਪਤਵਾਰ ਟੁੱਟ ਗਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸਦਾ ਮਸਤੂਲ ਸਾਗਰ ਦੇ ਤੂਫਾਨ ਦੇ ਥਪੇੜਿਆਂ ਨਾਲ ਟੋਟੇ ਟੋਟੇ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਵੱਡੀ ਕਠਿਨਾਈ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਯੂਸੁਫ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਸੋਚਣ ਲਗਾ, ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਇੱਕ ਅਵਸਰ ਹੱਥ ਲਗਾ ਹੈ । ਮੇਰੇ ਉੱਥੇ ਵੜਣ ਲਈ ਤੂਫਾਨ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਬਣ ਜਾਏਗਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਿੱਜੇ ਵਸਤਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਸੇ ਤੱਕ ਟਿਕ ਸਕੂੰਗਾ ।
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਅਤਿਅੰਤ ਤਰਸਯੋਗ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਮੈਂ ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਦਵਾਰ ਠਕਠਕਾਇਆ ਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲਿਆ । ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਜਖਮੀ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਚੋਟ ਆਈ ਸੀ ਅਤੇ ਖੰਭ ਟੁੱਟ ਗਏ ਸਨ । ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਦਰਮਾਣ ਕੀਤਾ, “ਕ੍ਰਿਪਾ ਮੇਰੇ ਇਸ ਬਿਨਾਂ ਆਗਿਆ ਦੇ ਪਰਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਸ਼ਟ ਲਈ ਮਾਫੀ ਕਰੋ । ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੂਫਾਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਸ ਗਿਆ ਸੀ ।”
ਤਿਓੜੀ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇਸ ਨਿਰਜਨ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਗੁਫਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਰਨ ਲੈ ਸਕਦੇ ਸੋ ।” ਪਰ ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਵਾਰ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਧੜਕਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਵਧਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ ; ਕਿਉਂਕਿ ਜਲਦੀ ਹੀ ਮੇਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਮੰਨਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਛੀ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਅਤਿਅੰਤ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਸਹਿਲਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਗੁਣ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਅਤਿ ਪਿਆਰਾ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧੀ ਗੁਣ – ਤਰਸ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਠੁਰਤਾ – ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਵੇਖਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਸਾਨੂੰ ਗਿਆਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਅਹਿਲ ਖੜੇ ਸਾਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਠਹਿਰੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਤੇ ( ਅਕਾਸ਼ ) ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, “ਤੂਫਾਨ ਸਾਫ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਖੱਟਾ ( ਭੈੜੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ) ਮਾਸ ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ । ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਕਿਉਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ?”
ਕੁੱਝ ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤੂਫਾਨ ਖੱਟੀਆਂ ਅਤੇ ਨਮਕੀਨ ਵਸਤਾਂ ਨਾ ਖਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਹਰ ਇੱਕ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਉਹ ਠੰਡਾ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਹੀਨ ਬਣਾ ਦੇਣ ਤੇ ਤੁਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਫੜ ਲਵੇਗਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਸਮਾਏ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਛੱਡੇਗਾ ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ – ਕਹਿੰਦੇ ਅਤਿਅੰਤ ਕਠੋਰ ਹੋ ਗਿਆ, “ਜੇਕਰ ਤੂਫਾਨ ਨੇ ਤਹਾਨੂੰ ਨਿਗਲ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਸਦੇ ਤੁਸੀਂ ਲਾਇਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ।”
“ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੀ ਮਾਨ ਜੀ,”ਮੈਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ.”ਮੈਂ ਇਸੇ ਲਈ ਤੂਫਾਨ ਤੋਂ ਲੁਕ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਅਜਿਹਾ ਸਨਮਾਨ ਨਾ ਪਾ ਲਵਾਂ, ਜਿਸਦੇ ਕਿ ਮੈਂ ਲਾਇਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ।”
ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਲੁੱਕਾ ਸਕਣ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਫੇਰ ਲਿਆ । ਤੱਦ ਉਹ ਅੰਗੀਠੀ ਦੇ ਕੋਲ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦੇ ਬੈਂਚ ਵੱਲ ਵਧੇ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਅਰਾਮ ਕਰਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਕਾ ਲਵਾਂ । ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਭਾਰੀ ਕਠਿਨਾਈ ਨਾਲ ਲੁਕਾ ਸਕਿਆ ।
ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਇੱਕ ਬੈਂਚ ਤੇ, ਜੋ ਪੱਥਰ ਕੱਟ ਕੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਬੈਠ ਗਏ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਤੇਲ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਵਾਰ – ਵਾਰ ਡੁਬੋਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਉਸ ਪੰਛੀ ਦੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਪੰਖਾਂ ਤੇ ਮਲਣ ਲੱਗੇ ।
ਬਿਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨੂੰ ਵੇਖੇ ਹੀ ਬੋਲੇ, “ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹਵਾ ਨੇ ਇਸ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ – ਮੌਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰਾਂ ਉਪਰ ਪਟਕਾ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ।”
ਤੁਲਣਾ – ਜਿਹੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਤੂਫਾਨ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਮੈਨੂੰ ਭਟਕਾ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਦਵਾਰ ਤੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ।” ਗੰਭੀਰਤਾਪੂਰਵਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲੇ, “ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਇਹੀ ਚਾਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਅਪਣਾਏ ਅਤੇ ਤੂਫਾਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪੈਰ ਤੋਡ਼ ਸਕੇ ; ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਝੁਕਾਓ ਡਰ ਅਤੇ ਕਾਇਰਤਾ ਦੇ ਵੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂਫਾਨ ਜਾਗ ਪਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਰੇਂਗਦਾ – ਰੇਂਗਦਾ ਗੁਫਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੁਕਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।”
ਮੇਰਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੁਦ ਆਪ ਅਪਣਾਏ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜਾਣ ਲਵਾਂ । ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਤੇਜਿਤ ਕੀਤਾ, “ਹਾਂ ! ਪੰਛੀ ਦੇ ਕੋਲ ਅਜਿਹਾ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਸਾਹਸ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ । ਮਨੁੱਖ ਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜਕ ਮਰਯਾਦਾ ਦੇ ਸਾਏ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਆਪ ਬਣਾਏ ਹਨ : ਪਰ ਪੰਛੀ ਉਸੇ ਸਤੰਤਰ ਸਦੀਵੀ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਆਪਣੇ ਪਥ ਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਚਮਕ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਚਿਹਰਾ ਚਮਕਣ ਲੱਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਝਦਾਰ ਚੇਲਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਉਹ ਬੋਲੇ, “ਅਤਿ ਸੁੰਦਰ ! ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੂਸਿ਼ਤ ਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਅਤਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਤਿਆਗ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜਿਹੇ ਸੁੰਨ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਅਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
“ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣਾ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਗੱਲ ਹੈ ; ਪਰ ਉਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਸਾਹਸ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ । ਅਨੇਕ ਮਨੁੱਖ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਗਰ ਦੀ ਗਰਜਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਚੀਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਖੋਖਲਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਹਹੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਦਬੂ ਮਾਰਦੀ ਦਲ – ਦਲ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜ ਦੀ ਟੀਸੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਤੀਆਂ ਪਈਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।”
ਉਹ ਕੰਬਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉੱਠੇ ਅਤੇ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਖਿਡ਼ਕੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਤਹ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਰੱਖ ਆਏ । ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਸੁੱਕੀਆਂ ਲਕੜੀਆਂ ਅੰਗੀਠੀ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਅਤੇ ਬੋਲੇ, “ਆਪਣੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਉਤਾਰ ਦਿਓ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਸੇਕ ਲਓ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਿਜਿਆ ਰਹਿਣਾ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਵਾਸਥ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਕਾ ਲਓ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠੋ ।”
ਯੂਸੁਫ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਨਿਰੰਤਰ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਆਸਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰ ਦਿੱਤਾ । ਮੈਂ ਅੱਗ ਦੇ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਖਿਸਕ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਗਿੱਲੇ ਕੁੜਤੇ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਭਾਫ ਬਣਕੇ ਉੱਡਣ ਲਗਾ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਭੂਰੇ ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਦੇ ਹੋਏ ਡਿਓਢੀ ਤੇ ਖੜੇ ਰਹੇ ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆੰਤਰਿਕ ਰਹਸਾਂ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਲਈ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਅਨਜਾਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹੋ? ”
ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਵੇਖੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਤੱਦ ਆਇਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਧਰਤੀ ਨਿਰਾਕਾਰ ਅਤੇ ਸੁੰਨ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਰਹਸਾਂ ਤੇ ਅੰਧਕਾਰ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਆਤਮਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤਹ ਤੇ ਤੈਰਦੀ ਸੀ ।”
ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਅਵਾਕ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਘਬਰਾਇਆ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਅਸਤ – ਵਿਅਸਤ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮੇਟਣ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਮੈਂ ਬੋਲਿਆ, ‘ ਕਿੰਨੇ ਅਜੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਹਨ ਇਹ ਅਤੇ ਕਿੰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਪਾਣਾ ! ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਅਤੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਰੱਖਕੇ ਉਦੋਂ ਤਕ ਚੋਟ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੂਕਤਾ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਬਦਲ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਚਿੱਤਰਤਾ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ !’
ਰਾਤ ਆਪਣੀ ਹਨੇਰੇ ਦੀ ਚਾਦਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਾਟੀਆਂ ਤੇ ਫੈਲਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਮਤਵਾਲਾ ਤੂਫਾਨ ਚੰਘਿਆੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਵੱਧਦੀ ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬਾਈਬਲ ਵਾਲੀ ਪਰਲੋ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗੰਦਗੀ ਨੂੰ ਧੋਣ ਲਈ ਫਿਰ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ॥
ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਣ ਲਗਾ ਕਿ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕਰਾਂਤੀ ਨੇ ਯੂਸਫ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਆਪਣਾ ਅਸਰ ਛੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਏਕਾਂਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਨਾਲ ਰੁਸ਼ਨਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਸੁਲਗਾਈਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਸਨਮੁਖ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਰਾਹੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਸ਼ਤਰੀ ਵਿੱਚ ਰੋਟੀ ਮੱਖਣ, ਜੈਤੂਨ ਦੇ ਫਲ, ਸ਼ਹਿਦ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਲਿਆ ਕੇ ਰੱਖੇ । ਫਿਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠ ਗਏ ਅਤੇ ਖਾਣੇ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਲਈ–ਉਸਦੀ ਸਾਦਗੀ ਲਈ ਨਹੀਂ – ਮਾਫੀ ਮੰਗ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ।
ਅਸੀਂ ਉਸ ਸਮਝੀ ਬੁਝੀ ਅਹਿਲਤਾ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦੇ ਅਲਾਪ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਦੇ ਚੀਤਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਹੋਏ ਭੋਜਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਘੂਰਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਦੇ ਰਹਸਾਂ ਨੂੰ ਕੁਰੇਦ ਕੁਰੇਦ ਕੇ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ਼ੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਵਜੂਦ ਦੇ ਸੰਭਵ ਕਾਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ । ਭੋਜਨ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗੀਠੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪਿੱਤਲ ਦੀ ਕੇਤਲੀ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਸੁਗੰਧਿਤ ਕਾਫ਼ੀ ਦੋ ਪਿਆਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਡੇਲ ਦਿੱਤੀ । ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਲਕੜੀ ਦੇ ਡੱਬੇ ਨੂੰ ਖੋਲਿਆ ਅਤੇ ਭਰਾ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰ, ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਿਗਰਟ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ । ਕਾਫ਼ੀ ਪੀਂਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਸਿਗਰਟ ਲੈ ਲਈ, ਪਰ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੇਖ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਉਸ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਿਗਰਟ ਦਾ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਕਸ਼ ਖਿੱਚ ਕੇ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਦੀ ਇੱਕ ਘੁੱਟ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਤੁਸੀਂ – ਸ਼ਰਾਬ, ਕਾਫ਼ੀ ਅਤੇ ਸਿਗਰਟ ਇੱਥੇ ਪਾਕੇ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ ਹੋ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਖਾਣ – ਪਾਣ ਅਤੇ ਐਸ਼ ਆਰਾਮ ਤੇ। ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋ, ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਸ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੰਚਿਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਮੈਂ ਤੁਰੰਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ, “ਹਾਂ ! ਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਇਹੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੇਵਲ ਰੱਬ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੁਲ ਸੁਖ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਰੱਬ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਵਸਤਾਂ ਤੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਕੰਦ ਮੂਲ ਤੇ ੀ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । “
ਜਰਾ ਰੁਕ ਕੇ ਡੂੰਘੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਗਨ ਉਹ ਬੋਲੇ, “ਮੈਂ ਰੱਬ ਦੀ ਭਗਤੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਕੇ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ – ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਵੇਖਦਾ ਆਇਆ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੇਵਲ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਸੁਭਾਅ ਮਿਲਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਮੈਂ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਛੱਡਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਦੂਜੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਮੈਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦਰਖਤ ਹੈ, ਜੋ ਅਤਿਅੰਤ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੈ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ । ਉਸਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਧਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋਹ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਉਸਦੇ ਫਲ ਲੋਭ, ਅਧਰਮ ਅਤੇ ਪਾਪ ਨਾਲ ਬਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਲ ਦੁਖ ਸੰਤੋਸ਼ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ । ਧਾਰਮਿਕ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਇਹ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸੁਭਾ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦੇਣਗੇ, ਪਰ ਉਹ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ । ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਹੋਕੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ।
ਯੂਸਫ ਸਾਹਿਬ ਅੰਗੀਠੀ ਦੇ ਵੱਲ ਥੋੜ੍ਹਾ – ਜਿਹਾ ਝੁਕੇ, ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਜਾਣਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਹੋਣ । ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸਰੋਤਾ ਹੀ ਬਣੇ ਰਹਿਣਾ ਸਰਵੋਤਮ ਹੈ । ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, “ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਰਦਾਸ, ਜੋ ਹਿਰਦੇ ਦਾ ਗੀਤ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਲੱਖਾਂ ਚੀਕਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ ਨਾਲ ਵੀ ਘਿਰੀ ਹੋਵੇ, ਰੱਬ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਜ਼ਰੂਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗੀ ।
“ਇੱਕ ਬੈਰਾਗੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਗਲਾ ਘੁੱਟਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਜੂਦ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਮੈਂ ਘੋਰ ਵਿਰੁੱਧ ਹਾਂ ; ਕਿਉਂਕਿ ਰੱਬ ਨੇ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਇਹ ਕਰਤੱਵ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ, ਜੋ ਈਸਵਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਯੋਗਤਾਪੂਰਵਕ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀਏ ।
“ਨਹੀਂ, ਮੇਰੇ ਭਰਾ, ਮੈਂ ਪਰਮਾਰਥ ਲਈ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ, ਅਪਣਾਇਆ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ, ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਵਿਰਲਾਪਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਾਂ ।
“ਮੈਂ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਇਸ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨਾ ਵੇਖ ਸਕਾਂ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਮੁੱਲ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਖ਼ਰੀਦਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਤਮਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਘਟੀਆ ਹਨ ।
“ਮੈਂ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਇਸ ਲਈ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਭੇਂਟ ਨਾ ਹੋਵੇ ਜਾਵੇ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਹੋਠਾਂ ਤੇ ਅਨੇਕਵਿਧ ਮੁਸਕਾਨਾਂ ਫੈਲਾਈਂ ਗਰਵ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ – ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਹਾ ਹਿਰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗਹਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਬਸ ਇੱਕ ਹੀ ਉਦੇਸ਼ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।
“ਮੈਂ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਇਸ ਲਈ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਤਮ – ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਆਦਮੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਾਂ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਝਲਕ ਪਾਕੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਲਕਸ਼ ਪਾ ਲਿਆ ।
“ਮੈਂ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਇਸ ਲਈ ਭੱਜਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿ ਸਕਾਂ ਜੋ ਆਪਣੀ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਦਾ ਆਭਾਸ – ਮਾਤਰ ਪਾਕੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਚੀਖਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪੂਰਣ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ।
“ਮੈਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਭੱਦਰਤਾ ਵਰਤ ਵਰਤ ਥੱਕ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਨਿਮਰਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਜੋਰੀ, ਤਰਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਾਇਰਤਾ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ।
“ਮੈਂ ਏਕਾਂਤਵਸ ਅਪਣਾਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੀ ਆਤਮਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਗਮ ਨਾਲ ਥੱਕ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਜੋ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੂਰਜ ਚੰਨ ਅਤੇ ਤਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਜਾਨਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਿਤੇ ਅਸਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਹੁਦਿਆਂ ਦੇ ਭੁੱਖਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਭੱਜਿਆ, ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਨਹਰੀ ਗਰਦ ਝੋਕ ਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਮਤਲਬ ਆਵਾਜਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
“ਮੈਂ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ; ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੱਦ ਤੱਕ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਤਰਸ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਜੀ – ਜਾਨ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਪੂਰਾ – ਪੂਰਾ ਮੁੱਲ ਨਾ ਚੁਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ।
“ਮੇਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ -ਗੁਰੂਆਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ, ਜੋ ਧਰਮੋਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਆਪ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ, ਪਰ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਚਾਲ ਚਲਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਆਪ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ।
“ਮੈਂ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਅਪਣਾਇਆ ; ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਸਥਾ ਤੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਵਿਮੁਖ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਿਅਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਦੁਰਗਤੀ ਤੇ ਇੱਕਸਾਰ ਦਾਨਵਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਛਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ।
“ਮੈਂ ਏਕਾਂਤਵਾਸੀ ਇਸ ਲਈ ਬਣਿਆ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਤਮੇ ਦੇ ਲਈ, ਹਿਰਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਇਸ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਉਹ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਦੇਸ਼ ਢੂੰਢ ਕੱਢਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਰਾਮ ਕਰਦਾ ਹੈ : ਜਿੱਥੇ ਪੁਸ਼ਪ ਆਪਣੀ ਸੁਗੰਧ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਜ਼ਾਦ ਸਾਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁੰਨ ਵਿੱਚ ਬਖੇਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਸਰਿਤਾਵਾਂ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਾਗਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਖੋਜ ਕੱਢਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਸਵੱਛ ਵਸੰਤ ਨੂੰ ਜਾਗਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ । ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰੰਗੀਨ ਇਛਾਵਾਂ, ਸ਼ਰਦੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਨਾਂਮੱਤੇ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਸੀਤ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਰਹਸਾਂ ਨੂੰ ਪਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਰੱਬ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਇਸ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਆਇਆ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਰਹਸਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸਿੰਘਾਸਨ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਵੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਭੁੱਖਾ ਹਾਂ ।”
ਯੂਸੁਫ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤੱਦ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਸਾਹ ਲਈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਭਾਰੀ ਬੋਝ ਤੋਂ ਹੁਣ ਮੁਕਤੀ ਪਾ ਗਏ ਹੋਣ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਰ ਅਨੋਖੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਦੂਭਰੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨਾਲ ਮਘ ਉੱਠੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਜਲ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਗਰਵ, ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਝਲਕਣ ਲੱਗੇ ।
ਕੁੱਝ ਮਿੰਟ ਇੰਜ ਹੀ ਗੁਜਰ ਗਏ । ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੌਰ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜੋ ਮੇਰੇ ਲਈ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਗਿਆਤ ਸੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਹਟਿਆ ਤੱਦ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਕਿਹਾ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤਾ ਕੁਝ ਠੀਕ ਹੈ ; ਲੱਛਣਾ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਸਾਮਾਜਕ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਠੀਕ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਚਿਕਿਤਸਕ ਹੋ ਪਰ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਰੋਗੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਅੱਜ ਅਜਿਹੇ ਚਿਕਿਤਸਕ ਦੀ ਅਤਿ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਰੋਗ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰੇ ਅਤੇ ਮੌਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇ । ਇਹ ਪੀਡ਼ਿਤ ਸੰਸਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਤਰਸ ਦੀ ਭਿੱਛਿਆ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੀ ਇਹ ਦਇਆ ਪੂਰਨ ਅਤੇ ਨਿਆਈਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਪੀਡ਼ਿਤ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਜਾਓ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਪਕਾਰ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਰਹਿਣ ਦਿਓ ?”
ਉਹ ਕੁੱਝ ਸੋਚਦੇ ਹੋਏ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਇੱਕਟਕ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲੇ, “ਚਿਕਿਤਸਕ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਪਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਚਿਕਿਤਸਕਾਂ ਨੇ ਚੀਰ ਫਾੜ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਨੇ ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਦਾ : ਪਰ ਮਹਾਮਾਰੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲਦੀ ਗਈ । ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਇਹੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਰੋਗੀ ਜੇਕਰ ਆਪਣੀ ਮੈਲੀ – ਕੁਚੈਲੀ ਮੰਜੀ ਤੇ ਹੀ ਪਏ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਚਿਰਕਾਲੀ ਰੋਗ ਤੇ ਵਿਚਾਰ – ਮਾਤਰ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਅੱਛਾ ਹੁੰਦਾ ! ਲੇਕਿਨ ਇਸਦੇ ਬਦਲੇ ਹੁੰਦਾ ਕੀ ਹੈ ? ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਰੋਗੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਉਪਰੀ ਲਬਾਦੇ ਦੇ ਹੇਠੋਂ ਹੱਥ ਕੱਢਕੇ ਉਹ ਰੋਗੀ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਗਰਦਨ ਤੋਂ ਫੜਕੇ ਅਜਿਹਾ ਧਰ ਦਬਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦਮ ਤੋਡ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਹਾਏ ਇਹ ਕੈਸੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੈ ! ਦੁਸ਼ਟ ਰੋਗੀ ਆਪਣੇ ਚਿਕਿਤਸਕ ਨੂੰ ਹੀ ਮਾਰ ਮੁਕਾਉਂਦਾ ਹੈ – ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਨੇਤਰ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਚਿਕਿਤਸਕ ਸੀ । ਨਹੀਂ, ਭਰਾ ਨਹੀਂ, ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ । ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਵਾਲਾ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਨਿਪੁੰਨ ਅਤੇ ਸੂਝਵਾਨ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਸ਼ੀਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਉੱਗ ਸਕਦਾ !”
ਪਰ ਮੈਂ ਜੁਗਤੀ ਦਿੱਤੀ, “ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸੀਤ ਕਦੇ ਤਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ, ਫਿਰ ਸੁੰਦਰ ਬਸੰਤ ਆਵੇਗੀ ਅਤੇ ਤੱਦ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਖਿੜਨਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਝਰਨੇ ਵਗਣ ਲੱਗਣਗੇ ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਵੱਟੇ ਤਣ ਗਏ ਅਤੇ ਤਲਖ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਕਾਸ਼ ! ਰੱਬ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੋ ਉਸਦਾ ਪਰਿਪੂਰਣ ਚੱਕਰ ਹੈ, ਸਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ! ਕੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਗਰੋਹ ਜੋ, ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਕੇ ਜਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਭੂਖੰਡ ਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜਨਮ ਲੈਣਾ ਚਾਹੇਗਾ ? ਕੀ ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਸਥਿਰ ਹੋਕੇ ਦੈਵੀ ਚੇਤਨਾ ਤੇ ਟਿਕ ਸਕੇਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਦਿਨ ਦੇ ਉਜਾਲੇ ਦੀ ਉੱਜਲਤਾ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤ ਟਿਕਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਰਹਿ ਸਕੇ ? ਕੀ ਮੇਰਾ ਇਹ ਸੁਫ਼ਨਾ ਕਦੇ ਸੱਚ ਹੋ ਪਾਵੇਗਾ ? ਅਤੇ ਕੀ ਇਹ ਸੁਫ਼ਨਾ ਉਦੋਂ ਸੱਚਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਇਹ ਧਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਾਸ ਨਾਲ ਢਕੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ? ”
ਯੂਸੁਫ ਸਾਹਿਬ ਤੱਦ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਕਾਸ਼ ਦੇ ਵੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਥ ਚੁੱਕਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਬੋਲੇ, “ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਇਹ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਸੁਫ਼ਨਾ ਹੈ । ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇਸਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਅਤੇ ਜੋ ਮੈਂ ਖੋਜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਉਹੀ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਦੇ ਕੋਨੇ – ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ, ਇਹਨਾਂ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਤੇਜਿਤ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਉੱਚਾ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ, “ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ । ਉਹ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮੇਰੀ ਹੋਂਦ ਦੀਆਂ ਗਹਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਪਿਆਸ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਸਜਾਏ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਖਾਣ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਆਨੰਦ ਮਿਲਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਇੱਥੇ ਰਹਾਗਾਂ ।”
ਉਹ ਉਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲਤਾ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਥਨ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਜਖਮਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ।
ਤਦ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੋਟ ਕੀਤੀ, ” ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਪਰ ਮੈਂ ਸ਼ਰਧਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਅਤੇ ਈਰਖਾ ਵੀ । ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਅਭਾਗੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਇਆ ਹੈ ; ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮਝਦਾਰ ਸੁਧਾਕਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜੋ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸੁੱਤੀ ਹੋਈ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਜਗਾ ਸਕੇ ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧੀਮੇ – ਜਿਹੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਹਿਲਾਕੇ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵੀ ਦੂਜੇ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਮਨੁੱਖ । ਅੰਤਰ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਬਾਹਰਲਾ ਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ, ਜੋ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਖਦਾ । ਸਾਡੇ ਪੂਰਬੀ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਵੇਦਨਾ ਸੰਪੂਰਣ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਵੇਦਨਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਅਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਉਹ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕ ਦੁਖਾਂਤਕ ਫਰੇਬੀ ਭਰਮਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੂਪ ਹੈ ।
“ਪਾਖੰਡ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਪਾਖੰਡ ਰਹੇਗਾ, ਚਾਹੇ ਉਸਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਨੂੰ ਰੰਗ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਚਮਕਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ । ਬਚਨਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲੇਗੀ ਚਾਹੇ ਉਸਦਾ ਛੋਹ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਕੋਮਲ ਅਤੇ ਮਧੁਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ! ਝੂਠ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਸੱਚਾਈ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਚਾਹੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਾਕੇ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਬਿਠਾ ਦੇਵੋ । ਅਤੇ ਲਾਲਸਾ ਕਦੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਰਹੀ ਅਨੰਤ ਗੁਲਾਮੀ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਰੀਤੀ – ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗੁਲਾਮੀ ਹੀ ਰਹੇਗੀ, ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਰੰਗ ਲਵੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲ ਲਵੇ । ਗੁਲਾਮੀ ਆਪਣੇ ਡਰਾਉਣੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮੀ ਹੀ ਰਹੇਗੀ, ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੇ ਉਸਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੀ ਕਹੋ ।
ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਭਰਾ, ਪੱਛਮ ਨਾ ਤਾਂ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਜਰਾ ਵੀ ਉਚਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਰਾ ਵੀ ਨੀਵਾਂ । ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਅੰਤਰ ਹੈ ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ – ਬਬਰ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਰੂਪ ਦੇ ਪਰੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਸਰਵੋਚਿਤ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਣ ਵਿਧਾਨ ਖੋਜ ਕੱਢਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸੁਖ – ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਵਿਧਾਨ ਨਾ ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧਕੇ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇੱਕ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਲਈ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਗਿਰਾਉਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।”
ਮੈਂ ਅਸਚਰਜ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਝੂਠਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੈ ਉਹ ਸਾਰੇ ਨਿੱਸਾਰ ਹੈ ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਇੱਕ ਝੂੱਠਾ ਹੰਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਰਾ ਝੂਠ ਹੈ । ਖੋਜ ਅਤੇ ਖੋਜ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੂਰਾ ਥੱਕ ਕੇ ਹਾਰ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਦੇਸ਼ੀਏ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਫਤਹਿ ਪਾਣਾ ਅਜਿਹਾ ਨਸ਼ਚਰ ਫਲ ਹੈ ਜੋ ਨਾ ਤਾਂ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਹਿਰਦੇ ਦਾ ਪੋਸਣ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੀ ; ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਫਤਹਿ ਨਿਤਾਂਤ ਹੀ ਅਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਕਲਾ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਕਹਿਕੇ ਪੁਕਾਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਬੰਧਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਨਹਰੀ ਜੰਜੀਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਘਸੀਟਦਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਮਚਮਾਉਂਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਾਂ ਅਤੇ ਝਣਕਾਰ ਨਾਲ ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਜਬੂਤ ਪਿੰਜਰੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸ਼ਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਸੀ ਕਿੰਤੂ ਤੱਦ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਅੰਦਰ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਹ ਆਪ ਬੰਦੀ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ – ਹਮੇਸ਼ਾ – ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇ ਲਈ । ਹਾਂ – ਹਾਂ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਰਮ ਨਿਸਫਲ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਿਰਰਥਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਪਰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਨਿੱਸਾਰ ਹੈ ।”
ਉਹ ਜਰਾ ਕੁ ਰੁਕੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੋਲਦੇ ਗਏ, “ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਕੁਲ ਨਿੱਸਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੀ ਵਸਤੂ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਹੋਰ ਇਕੱਲੀ ਚਮਕਦਾਰ ਵਸਤੂ !”
ਮੈਂ ਕੰਬਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪੁੱਛਿਆ, “ਉਹ ਕੀ ?” ਪਲ ਭਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਤੱਦ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਲਈਆਂ । ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਛਾਤੀ ਤੇ ਰੱਖੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਤਮਤਮਾਉਣ ਲਗਾ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤਥਾ ਗੰਭੀਰ ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ ਬੋਲੇ, “ਉਹ ਹੈ ਆਤਮਾ ਦੀ ਜਾਗ੍ਰਤੀ, ਉਹ ਹੈ ਹਿਰਦੇ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰਿਕ ਗਹਰਾਈਆਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ । ਉਹ ਸਭ ਤੇ ਛਾ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਮਹਾਪ੍ਰਤਾਪੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ – ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਤੱਦ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਉੱਜਲ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਿੱਚ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਨੰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਘੇਰੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜੀਵਨ ਵਿਖਾਈ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਲਗਾ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਖਡ਼ਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
“ਉਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜਵਾਲਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਤਮਾ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਸੁਲਗ ਉੱਠਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ ਨੂੰ ਤਪਾ ਕੇ ਪਵਿਤਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਉੱਤਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸਾਲ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਡਾਰੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
“ਉਹ ਇੱਕ ਦਯਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਨੂੰ ਆ ਘੇਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਆਵਾਕ ਬਣਾਕੇ ਅਮਾਨਿਆ ਕਰ ਦੇ, ਜੋ ਉਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਉਸਦੇ ਮਹਾਨ ਅਰਥ ਸੱਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਰਹਿੰਦੇ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
“ਉਹ ਇੱਕ ਰਹਸਮਈ ਹੱਥ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਮੇਰੇ ਨੇਤਰਾਂ ਦੇ ਪਰਦੇ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ, ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਹਿਤੈਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
“ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ, – ਕੀ ਹੈ ਇਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਭਿੰਨ ਹਾਂ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ? ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ? ਕੀ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਨਬੀ ਹਾਂ । ਅਤੇ ਉਹ ਹੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਵਾਕਿਫ਼ ਹੈ – ਅਜਿਹੇ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਜੋ ਸੁੰਦਰ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਨਿਰਮਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦਾ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਸਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ? ”
ਅਚਾਨਕ ਉਹ ਚੁਪ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਭੁੱਲੀ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਜ਼ਾਹਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ । ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਹਾਂ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਫੁਸਫੁਸਾਇਆ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇਹੀ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਨਿਰਜਨ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਆਇਆ ਕਿ ਜਾਗ੍ਰਤ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕੂਨ, ਸਤੁੰਲਨ ਅਤੇ ਸਾਊ ਚੁੱਪ ਦਾ ਆਨੰਦ ਭੋਗ ਸਕਾਂ ।
ਗਹਿਰੇ ਅੰਧਕਾਰ ਦੇ ਵੱਲ ਘੂਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਦਵਾਰ ਵੱਲ ਵਧੇ, ਜਿਵੇਂ ਤੂਫਾਨ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਣ, ਪਰ ਉਹ ਕੰਬਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲੇ, “ਇਹ ਆਤਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਹੈ । ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਅਤੇ ਜੋ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਉਹ ਵਜੂਦ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਰ ਸੁੰਦਰ ਰਹਸਾਂ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਸਕੇਗਾ ।”
ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਗੁਜ਼ਰ ਗਿਆ, ਯੂਸਫ ਅਲ ਫਾਖਰੀ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਕੋਨੇ ਤੱਕ ਲੰਬੇ ਕਦਮ ਭਰਦੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਹ ਕਦੇ – ਕਦੇ ਰੁਕ ਕੇ ਤੂਫਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੂਰੇ ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਤੱਕਣ ਲੱਗਦੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਕਾਂਤਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦੀ ਮਿਲੀ – ਜੁਲੀ ਤਾਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ।
ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਰਾਤ ਹੋਣ ਤੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਏ ਅਤੇ ਦੇਰ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਘੂਰਦੇ ਰਹੇ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਨਸ – ਪਟ ਤੇ ਅੰਕਿਤ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਣ, ਜਿਸਦੇ ਸਨਮੁਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹ ਰਹਸਾਂ ਦਾ ਉੱਦਘਾਟਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ । ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਕੁਲਤਾ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਮਨ ਭਾਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਤੂਫਾਨ ਦੀ ਧੁੰਦ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਾਰੀਆਂ ਹੋ ਚੱਲੀਆਂ ਸਨ ।
ਤਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਹੁਣ ਰਾਤ ਭਰ ਤੂਫਾਨ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਭਾਵ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਭਾਂਪ ਸਕਾਂ । ਇਹ ਮੇਰਾ ਅਭਿਆਸ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਆਨੰਦ ਮੈਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਰਦ ਅਤੇ ਸੀਤ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ । ਲਓ, ਇਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸ਼ਰਾਬ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਤੰਬਾਕੂ । ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰ ਅੱਜ ਰਾਤ ਭਰ ਲਈ ਮੇਰਾ ਘਰ ਆਪਣਾ ਹੀ ਸਮਝੋ ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਾਲੇ ਲਬਾਦੇ ਨਾਲ ਢਕ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਬੋਲੇ, “ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਓ ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਆਗਿਆ ਦੇ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਮੇਰੇ ਦਵਾਰ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਜਾਣਾ : ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰਾ ਪਰੋਗਰਾਮ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਪਵਿਤਰ ਦੇਵਦਾਰਾਂ ਦੇ ਵਣ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਬਿਤਾਊਂਗਾ ।” ਤੱਦ ਉਹ ਦਵਾਰ ਵੱਲ ਵਧੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਛੜੀ ਲੈ ਕੇ ਬੋਲੇ, “ਜੇਕਰ ਤੂਫਾਨ ਫਿਰ ਕਦੇ ਤੈਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਆ ਘੇਰੇ, ਤਾਂ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ । ਮੈਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਤੂਫਾਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖੋਗੇ, ਭੈਭੀਤ ਹੋਣਾ ਨਹੀ ! ਸਲਾਮ, ਮੇਰੇ ਭਰਾ !”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਵਾਰ ਖੋਲਿਆ ਅਤੇ ਅੰਧਕਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕੀਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਏ । ਇਹ ਦੇਖਣ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਰਸਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਡਿਓਢੀ ਤੇ ਹੀ ਖਡ਼ਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਓਝਲ ਹੋ ਗਏ । ਕੁੱਝ ਮਿੰਟਾਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਕੰਕੜ ਪੱਥਰਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਦਚਾਪ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ ।
ਡੂੰਘੇ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਉਸ ਰਾਤ ਦੇ ਬਾਦ ਜਦੋਂ ਸਵੇਰ ਹੋਈ ਤੱਦ ਤੂਫਾਨ ਥੰਮ ਚੁਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਨਿਰਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਗਰਮ ਕਿਰਨਾਂ ਨਾਲ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਘਾਟੀਆਂ ਤਮਤਮਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਨਗਰ ਨੂੰ ਪਰਤਦੇ ਸਮਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਆਤਮਕ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੋਚਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਯੂਸਫ – ਅਲ – ਫਾਖਰੀ ਨੇ ਇੰਨਾ ਕੁੱਝ ਕਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਮੇਰੇ ਅੰਗ – ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪ ਰਹੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਇਹ ਸਫਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਪੂਰਨਤਾ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵੱਸੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਖਦੇ – ਪੁਕਾਰਦੇ ਨਗਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਅੱਪੜਿਆ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਰੁੱਕ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਹਕਰਣ ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਲਿਆ, “ਹਾਂ, ਆਤਮ-ਬੋਧ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕਮਾਤਰ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ । ਕੀ ਖੁਦ ਸਭਿਅਤਾ ਸਮੁਚੇ ਦੁੱਖ ਭਰੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਆਤਮਕ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਟੀਚਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ? ਤੱਦ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਵਜੂਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਸਦਾ ਵਜੂਦ ਹੀ ਮਨ-ਇੱਛਿਤ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਪੱਕਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ? ਵਰਤਮਾਨ ਸਭਿਅਤਾ ਚਾਹੇ ਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਹੀ ਰੱਖਦੀ ਹੋਵੇ, ਕਿੰਤੂ ਰੱਬੀ ਵਿਧਾਨ ਨੇ ਉਸ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਲਈ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪੌੜੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਸੁਤੰਤਰ ਵਜੂਦ ਦੇ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਮੈਂ ਫਿਰ ਕਦੇ ਯੂਸਫ – ਅਲ ਫਾਖਰੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਜਤਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੈਂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਸੇ ਸ਼ਰਦ ਰੁੱਤ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਲੇਬਨਾਨ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੂਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਦੇ ਤੂਫਾਨ ਬਹੁਤ ਕਮਜੋਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਸ਼ਰਮਵਾਸੀ ਵਰਗਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਇੱਕ ਅੱਛਾ – ਖਾਸਾ ਪਾਗਲਪਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵੀ ਬੀਮਾਰ ਹੈ ।

(ਅਨੁਵਾਦ: ਚਰਨ ਗਿੱਲ)