ਪਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ - ਪ੍ਰਤਾਪ : ਪ੍ਰੋ. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾੜ੍ਹੇ ਪੁੱਤਰ, ਸੱਤਪਾਲ ਗੌਤਮ ਦੀ ਸੋਗੀ ਖ਼ਬਰ ਦੀ ਤਰਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੁਹਿਰਦ ਅਤੇ ਲੋਕਾਇਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ, ਅਦੀਬ ਪਾਲਕ, ਪ੍ਰਤਾਪ ਮਹਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣੀ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨਾਲ ਦਿਲ ਦਹਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗਾਲਿਬ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆਇਆ - ਦਿਲੇ ਨਾਦਾਂ ਤੁਝੇ ਹੂਆ ਕਯਾ ਹੈ, ਆਖਰ ਇਸ ਦਰਦ ਕੀ ਦਵਾ ਕਯਾ ਹੈ।

1984 ਤੋਂ 92 ਦਰਮਿਆਨ, ਸੱਤ ਅੱਠ ਸਾਲ, ਮੈਂ ਵੀ ਪ੍ਰਤਾਪ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੀ ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ਼ ਹਨੇਰ ਕੋਠੜੀ ਦੀ ਮੱਠੀ ਮੱਠੀ ਲੋਅ ’ਚ ਲੁਕਿਆ ਪ੍ਰਤਾਪ ਅੱਜ ਵੀ ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਂਗ ਯਾਦ ਹੈ; ਉਹ ਮੇਜ਼, ਕੁਰਸੀਆਂ, ਚਾਹ ਦਾ ਚਾਅ ਤੇ ਗੱਲ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਫਲਸਫਾ ਭਾਲ਼ਦੀਆਂ, ਠੰਡੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ; ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲ਼ੇ ਨੂੰ ਨੀਝ ਨਾਲ ਨਿਹਾਰਦੀਆਂ ਗੋਲ਼ ਗੋਲ਼ ਅੱਖਾਂ; ਸਾਦਾ ਲਿਬਾਸ, ਸੰਜਮੀ ਚਿਹਰਾ ਤੇ ਅਰਧ ਘੁੱਪ ਹਨੇਰਾ; ਇਤਨੀ ਕੁ ਲੋਅ ਕਿ ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਉਹੀ ਦਿਸਦਾ।

ਉਹ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਸੀ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੇਚਦਾ ਸੀ; ਪਰ ਉਹ ਵਪਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆਂ, ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆਂ ਮੁੱਲ, ਤਾਂ ਹੀ ਦੇਖਦਾ ਸੀ, ਜੇ ਉਹਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਲੈਣ ਵਾਲ਼ਾ ਮੁੱਲ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਏਨਾ ਹੀ ਆਖਦਾ, ‘ਲੈਜਾ’। ਉਹ ‘ਤੇਰਾਂ ਤੇਰਾਂ’ ਜਿਹਾ ਵਾਪਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ ਉਹਦਾ ਵੀ ਕਾਲੂ ਮਹਿਤੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਾਤਾ ਹੋਵੇ।

ਉਹ ਰਜਨੀਸ਼ ਵਰਗੀ ਟੋਪੀ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗਾਲਿਬ ਜਹੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਗੁਪਤ ਜਹੀ ਸੀ; ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਤੇ ਉਹਦਾ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਰੂਸ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਹਦਾ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰਾਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਚੱਪੇ ਚੱਪੇ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ।

ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਪੋਲੀਟੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਐਮ ਏ ਪਾਸ ਸੀ ਉਹ। ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਉਂਦੇ। ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਯਾਰੀ ਪੁਗਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਧਰਮ ਨਿਭਾਉਂਦਾ। ਉਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅੰਦਰ ਗਿਆਨਮਈ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਜਗਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਉਹਦੇ ਅਦਬੀ ਸ਼ੌਕੀਨ ਅਤੇ ਫੋਟੋਕਾਰ ਮਿੱਤਰ ਜੈਤੇਗ ਸਿੰਘ ਅਨੰਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪੁੱਛੀ, ਜੋ ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਪੁਸਤਕ ਲੇਖਕ ਦਾ ਨਾਂ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਸ ਗਾਹਕ ਨੇ ਬੜੇ ਠਾਠ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰਿਤ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਪ੍ਰਤਾਪ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ‘ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਚਾਪਲੂਸਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ’।

ਉਹ ਗਾਹਕ, ਨਿਰਾਸ਼ ਅਤੇ ਬੇਇੱਜ਼ਤ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ, ਵਾਪਸ ਮੁੜਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੇ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਪੁੱਛ ਲਿਆ। ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਤਹੰਮਲ, ਹਲੀਮੀ ਅਤੇ ਆਜਿਜ਼ੀ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ‘ਮੈਂ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਅਭਾਗਾ ਲੇਖਕ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ’। ਉਹ ਗਾਹਕ ਸੁਖਪਾਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਹਸਰਤ ਸੀ।

ਸਨੇਟੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ, ਪਾਲ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਇਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖ ਲਿਆ, ਜਿਹਨੂੰ ਕੋਈ ਛਾਪਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੇ ਉਹ ਨਾਵਲ ‘ਦਰਦ ਸੁਣੇ ਨਾ ਕੋਈ’ ਨਾਂ ਹੇਠ ਛਾਪਿਆ। ਪਾਲ ਸਨੇਟੇ ਨੇ ਉਹ ਨਾਵਲ ਆਪ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼ੋਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਲੈ ਗਿਆ; ਮੈਂ ਉਹ ਪੜ੍ਹ ਨਾ ਸਕਿਆ।

ਪਾਲ ਘਰੋਂ ਬੇਹੱਦ ਗਰੀਬ ਸੀ। ਨਾਵਲ ਨੇ ਉਹਦੀ ਪੁੱਛ ਪ੍ਰਤੀਤ ਵਿੱਚ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵਾਧਾ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਸੀ। ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਰਾਸ ਨਾ ਆਈ — ਨਾ ਖੁਦਾ ਹੀ ਮਿਲਾ ਨਾ ਵਿਸਾਲਿ ਸਨਮ! ਫਿਰ ਉਹਦੇ ਲਈ ਇੱਕੋ ਰਾਹ ਬਚਿਆ; ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।

ਐਮ ਐਚ ਵੰਨ ਦੇ ਪਲੇਠੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ‘ਅਵਾਜ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ’ ਖਿਤਾਬ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਗਾਇਕ, ਮੁਹੰਮਦ ਇਰਸ਼ਾਦ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਸਨੇਟੇ ਸਨ। ਉਹਨੂੰ ਕਿਤੇ ਪਾਲ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਛਿੜ ਪਈ। ਮੁਹੰਮਦ ਇਰਸ਼ਾਦ ਨੇ ਪਾਲ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਫ਼ੋਨ ‘ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਵਾਈ। ਉਹ ਉਦੋਂ ਵੀ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਫਿਰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਰੁਲ਼ ਖੁਲ਼ ਕੇ ਕਿਤੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ।

ਗੁਰਮੀਤ ਮੀਤ ਉਹਦਾ ਕਰੀਬੀ ਦੋਸਤ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦੇ ਤੇ ਸੁਣਾਉਂਦੇ। ਕਵਿਤਾ ਦਰਮਿਆਨ ਪਾਲ ਨੇ ਉੱਕ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਮੀਤ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਲੰਗੂਰ ਦੀ ਪੂਛ ਜਿੱਡੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਨਾ ਲਿਖਿਆ ਕਰੇ, ਇਸੇ ਲਈ ਭੁੱਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੀਤ ਦੀ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਹਾਸਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ।

ਪਾਲ ਸਨੇਟੇ ਦੀ ਪਿੱਠ ‘ਤੇ ਮੀਤ ਦਾ ਹੱਥ ਸੀ ਤੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਲੋਕਾਇਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤਾਪ। ਪਾਲ ਸਨੇਟਾ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਬੇਟਾ ਸੀ, ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਉਹਦਾ ਪਤਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਤਾਪ ਜਾਣਦਾ ਸੀ।

ਪ੍ਰਤਾਪ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਲਈ ਪੂਰਾ ਤਾਣ ਲਾਉਂਦਾ। ਪਾਲ ਸਨੇਟੇ ਦੇ ਉਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਇਹ ਨਾਂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੀ ਦੇਣ ਜਾਂ ਚੋਣ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੀ ਵੀ ਵੇਦਨਾ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਸੀ; ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਪਾਲ ਸਨੇਟੇ ਦੀ ਯਾਤਨਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸੀ। ਸੱਚਮੁਚ, ਲੋਕ ਪ੍ਰਤਾਪ ਅਤੇ ਪਾਲ ਸਨੇਟੇ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦੇ ਸਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਦਰਦ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣਦਾ; ਨਾ ਸੁਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦਾ।

ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਉਹ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵੱਲੋਂ ਦੁਰਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਰੀਬ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਬੁਰਕੀ ਦੀ ਤਾਕ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਦਰਾਂ ‘ਚ ਖਲੋਤਾ ਹੋਵੇ।

ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਾਲ ਸਨੇਟਾ ਚੇਤੇ ਆਇਆ। ਮੇਰੇ ਮੁਤਾਬਕ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੀ ਰੂਹ ਨੇ ਪਾਲ ਨੂੰ ਲੱਭ ਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਕੋਲ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਹਿਤਾ ਕਾਲੂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਨਕ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਪਾਲ ਸਨੇਟਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਮਹਿਤਾ ਦੋਨ੍ਹੇ ਹੀ ਗ਼ੈਰ ਸਨ।

ਪਾਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਸ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਪਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਹੋਣਗੇ; ਫਿਰ ਰੋਏ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਦੇਖ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਹੋਣਗੇ।

ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਹੀ ਹੋਣੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੱਚੇ, ਸੁੱਚੇ, ਸਾਦਾ, ਨਿਹਾਇਤ ਨੇਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ, ਵਾਇਆ ਜਪਾਨ ਆਉਂਦੀ ਹੈ; ਕਿੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ਪਾਲ ਸਨੇਟੇ ਦੇ ਕਿਤੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਪ੍ਰਤਾਪ ਮਹਿਤਾ ਜੀ ਕਿੱਥੋਂ ਦੇ ਸਨ, ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਸ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਕੌਣ ਹੈ, ਕੌਣ ਨਹੀਂ, ਕੁਛ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੱਸ ਏਨਾ ਹੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਹੀਂ ਰਹੇ; ਤੁਰ ਗਏ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹਨੇਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣ ਵਾਲੇ, ਲੋਕਾਇਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ, ਨੇਕ ਦਿਲ ਅਤੇ ਨੇਕ ਆਤਮਾਂ ਇਨਸਾਨ, ਪ੍ਰਤਾਪ ਮਹਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੂੰ ਲੱਖ ਲੱਖ ਸਲਾਮ! ਇਸ ਉੜਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਦੁਖਦੀਆਂ ਅਤੇ ਧੁਖਦੀਆਂ ਨਸਾਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸੋਢੀ ਭਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਦ ਸਦ ਪ੍ਰਣਾਮ।