Saadat Hasan Manto Di Khudai : Gulzar Singh Sandhu

ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਦੀ ਖ਼ੁਦਾਈ : ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ

ਸਾਲ 1964 ਦੇ ਮਈ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਇੱਕ ਸਵੇਰ ਮੈਂ ਪਟਿਆਲੇ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਅੰਬਾਲਾ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਸਵਾਰੀ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਾਹ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਪਲਾਂ ਛਿਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਗੱਡੀ ਚਲਾ ਰਹੇ ਡਰਾਈਵਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦੇ ਸਾਰ ‘ਹੈਂ?’ ਕਹਿ ਕੇ ਬਰੇਕ ਲਾਈ ਤੇ ਗੱਡੀ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖਲ੍ਹਿਆਰ ਲਈ। ਦੋ ਕੁ ਮਿੰਟ ਮੌਨ ਰਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੁੜ ਇੰਜਣ ਸਟਾਰਟ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬੱਸ ਤੋਰ ਲਈ।
ਜਦੋਂ ਬੱਸ ਦੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਵਿੱਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਟਾਂਗੇ ਵਾਲਾ ਚੇਤੇ ਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਦੇ ਮਰ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਆਪਣਾ ਟਾਂਗਾ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਟੋ ਉਸ ਦੇ ਟਾਂਗੇ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਦੱਸਣ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਪਿੱਠ ਪਲੋਸ ਕੇ ਟਾਂਗਾ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਰੋਕ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪ ਠੇਕੇ ਤੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਲੈਣ ਤੁਰ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸਦਾ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਡਰਾਈਵਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਇੱਕ ਹੀ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਦਾ ਦਰਦ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਬੋਲਦੀ ਸੀ। ਅਮਲ ਦਾ ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ ਹੋਣਾ ਮਨ ਦੀ ਡੂੰਘਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਆਦਰ ਮਾਣ ਉੱਤੇ ਮੋਹਰ ਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਬੱਸ ਦਾ ਡਰਾਈਵਰ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਦਿੱਬ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਜਾਣੂ ਸੀ ਜਾਂ ਟਾਂਗੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਮੰਟੋ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਵੀ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਉੱਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੁਆਲੇ ਹਾਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਪਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੀ ਤਹਿਸੀਲ ਸਮਰਾਲਾ ਨੇੜਲੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਪਪੜੌਦੀ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਕੁਝ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮੱਦਾਹ ਉਸ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਅਨ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਰੱਬ ਕਹਿੰਦੇ ਤੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਬੇਹੱਦ ਹਉਮੈਵਾਦੀ ਤੇ ਜ਼ਿੱਦੀ ਮੰਟੋ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਗੁਲਾਮ ਹਸਨ ਦੀ ਦੂਜੀ ਬੀਵੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਆਪਣੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਚੰਗਾ ਖਾਸਾ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਬੀਵੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਤਿੰਨਾਂ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾ ਕੇ ਚੰਗੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਸੌ ਸਾਲ ਲੰਘ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮੱਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਹਰ ਕੋਈ ਚੇਤੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀ ਕੀਟਸ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਵਾਂਗ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਅ ਕੇ ਵੱਡਾ ਨਾਂ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੰਟੋ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬੜੇ ਉਤਰਾਵਾਂ ਚੜ੍ਹਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਸੱਖਣਾ ਉਸ ਦਾ ਬਚਪਨ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਿਹਾ। ਏਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਉਹ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਮੁੰਬਈ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਸਰਦਾਰ ਬੇਗਮ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਝਿੜਕਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਕੂਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਰਹਿੰਦੀ-ਖੂੰਹਦੀ ਸਾਖ ਵੀ ਗੁਆ ਛੱਡੀ ਸੀ।
ਮੰਟੋ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਫ਼ਿਲਮੀ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਫੋਟੋ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਵਰਗੇ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੇ ਬੁੱਤ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਇਹ ਹਾਲ ਸੀ ਕਿ ਉਰਦੂ ਦੇ ਪਰਚੇ ਵਿੱਚ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਚੇਟਕ ਕਿਉਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗੀ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਦੱਸਣਯੋਗ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਸਕੂਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਅਤੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਤਪਦਿਕ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨ-ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਆਈ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਗੁਣ ਪਛਾਣਿਆ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਦਾ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ।
ਉਰਦੂ ਅਦੀਬ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਜ਼ਾਕਿਰ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ 1932 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦੇ ਬਟੋਟ ਨਾਂ ਦੇ ਸੈਨੇਟੋਰੀਅਮ ਵਿੱਚ ਤਪਦਿਕ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਦਾਖਲ ਹੋਣਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਚਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਪਿਆਰ ਪੈ ਗਿਆ। ਜ਼ਾਕਿਰ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਮੰਟੋ ਨੂੰ ਇਹ ਸਥਾਨ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਚਰਵਾਹੀ ਤੋਂ ਕੋਈ ਪਿਆਰ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਕਲਿੱਪ ਕੱਢ ਕੇ ਮੰਟੋ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਸੱਚ ਤਾਂ ਜੋ ਹੈ ਸੀ, ਹੈ ਸੀ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਮੰਟੋ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਇਸ਼ਕ ਬਾਰੇ ਜਿਹੜੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਬੇਗੋ’ ਰੱਖਿਆ। ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਾਇਕ ਨੂੰ ਮਰਦਾ ਦਿਖਾਇਆ ਅਤੇ ਦਫਨਾਉਣ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਬੰਦ ਦੱਸੀ। ਦਫਨਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਕਲਿੱਪ ਨਿਕਲੇ ਸਨ। ਇਹ ਬਟੋਟ ਹੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੰਟੋ ਦੀ ਜ਼ਾਕਿਰ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਜ਼ਾਕਿਰ ਇਸ ਸਮੇਂ 93 ਸਾਲ ਦਾ ਹੈ। ਮੰਟੋ ਦੀ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਮੰਟੋ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਕਈ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਦੱਸੀ ਹੈ।
ਮੰਟੋ ਦੀ ਉਮਰ ਬਾਈ ਸਾਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਗਿਣਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੇ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਣ ਕਾਲ ਵਿੱਚ 230 ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ। 1947 ਤੱਕ ਦੇ 14 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ 69 ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੇ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ 161, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸਿਆਹ ਹਾਸ਼ੀਏ’ ਵਾਲੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਫ਼ਿਲਮੀ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਸੇਨਾਰੀਓ, ਨਿੱਕੇ ਨਾਟਕ, ਵਿਅਕਤੀ ਚਿੱਤਰ ਤੇ ਲੇਖ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਖੂਬੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੰਟੋ ਨੇ ਵੇਸਵਾਵਾਂ, ਦੱਲਿਆਂ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘਟੀਆ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਮਾਨਵੀ ਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਘਾੜਿਆ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨਾਲੋਂ ਉੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਸਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਤੇ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਗ ਸਨ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਸ਼ੌਕ ਨੂੰ ਚਲਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਦਾਰੂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਉਸ ਦਾ ਸੰਕਟ। ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥੀ ਰਿਹਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਸਦਉਲਾ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੰਟੋ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ’ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਦਾ ਭੇਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਮੰਟੋ ਨੇ ਚਾਲੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਲੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਦਾ। ਟਾਂਗਾ ਲੈ ਕੇ ‘ਮਕਤਬਾ-ਏ-ਕਾਰਵਾਂ’ ਦੇ ਮਾਲਕ ਚੌਧਰੀ ਹਮੀਦ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ। ਟਾਂਗਾ ਦੇਖਦੇ ਸਾਰ ਚੌਧਰੀ ਸਾਹਬ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਕੱਢਦੇ ਤੇ ਮੰਟੋ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੰਦੇ। ਫੇਰ ਟਾਂਗਾ ‘ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਾਈਨ ਹਾਊਸ’ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ। ਸਾਢੇ ਸਤਾਰਾਂ ਰੁਪਏ ਦੀ ਬੋਤਲ, ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ ਕੈਪਸਟਨ ਦੀਆਂ ਸਿਗਰਟਾਂ ਅਤੇ ਅੱਠ ਆਨੇ (ਪੰਜਾਹ ਪੈਸੇ) ਦੀ ਮੂਲੀ ਆਦਿ ਇੱਕ ਰੁਪਿਆ ਟਾਂਗੇ ਵਾਲੇ ਦਾ, ਹੋ ਗਿਆ ਨਾ ਹਿਸਾਬ ਬਰਾਬਰ। ਇਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਸੀ ਪਰ ਵਿਚਾਰੀ ਬੀਵੀ ਰੋਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ, ‘ਹੁਣ ਤਾਂ, ਮੰਟੋ ਸਾਹਬ ਕੇਵਲ ਸ਼ਰਾਬ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।’
160 ਪੰਨੇ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ ਮੰਟੋ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਪਿੱਛੋਂ 1955 ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ। ਉਂਜ ਮੰਟੋ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਿਖ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ, ‘ਅਣਲਿਖੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵਸੂਲ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪਾਸੇ ਬਦਲਦਾ ਹਾਂ, ਉੱਠ ਕੇ ਚਿੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚੋਗਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਝੂਲਾ ਝੁਲਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਘਰ ਦਾ ਕੂੜਾ-ਕਬਾੜ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਨੰਨੇ ਮੰਨ੍ਹੇ ਜੁੱਤੇ ਜੋ ਘਰ ’ਚ ਥਾਂ-ਕੁਥਾਂ ਪਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਚੁੱਕ ਕੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ- ਪਰ ਕੰਬਖਤ ਕਹਾਣੀ, ਜੋ ਮੇਰੀ ਜੇਬ ’ਚ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ ’ਚ ਉਤਰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤਿਲ-ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ।’ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਲਿਖ ਕੇ ਮੰਟੋ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਦਾ ਭੋਗ ਇਹ ਲਿਖ ਕੇ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਤਕਾਰ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਜੇਬ ਕਤਰਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਆਪ ਹੀ ਕੱਟਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਮਕਤਬਾ-ਏ-ਕਾਰਵਾਂ’ ਵਾਲੇ ਚੌਧਰੀ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਮੰਟੋ ਦੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਉਰਦੂ ਅਫ਼ਸਾਨਾਨਿਗਾਰੀ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਏਸ ਹੀ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਏ। ਇਹ ਦਿਨ ਮੰਟੋ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਸਨ। ਏਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿ ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਚਮਕਦੇ ਸਿਤਾਰੇ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੰਬਈ ਸੱਦ ਕੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੰਟੋ ਦੀ ਤਨਖਾਹ 350 ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਰੱਖੀ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਏਨੀ ਤਨਖਾਹ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਆਈ.ਸੀ.ਐੱਸ. ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।
ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਮੰਟੋ ਦੀ ਇਸ ਚੜ੍ਹਤ ਨੇ ਮੰਟੋ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਫੀਆ ਨਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਫੀਆ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵੀ ਮੰਟੋ ਵਾਂਗ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸੀ। ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਮੰਟੋ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਾਂ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਦਿਨ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਹਉਮੈਂ ਤੇ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਤਲਖੀ ਕੁਝ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਵੀ ਬਣਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਿਆ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਜੀਜਾ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੀ ਜੰਝ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਭੈਣ ਨੇ ਟੈਲੀਫੋਨ ਕਰਕੇ ਮੰਟੋ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਿਹਰੇ ਬੱਧੇ ਵੀਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਹੈ ਤਾਂ ਜੀਜੇ ਨੂੰ ਜਾਂਝੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜੰਝ ਵਲਾ ਪਾ ਕੇ ਭੈਣ ਦੇ ਘਰ ਅੱਗੋਂ ਦੀ ਲੰਘਾ ਕੇ ਵਿਆਹੁਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਹਉਮੈਂ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੀ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਗੁਆ ਛੱਡੀ। ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ‘ਮਹੱਲ’ ਨਾਂ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੰਟੋ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਉੱਤੇ ਫਿਲਮ ਬਣਵਾਉਣ ਦੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਆਪਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਅੱਧ ਵਿਚਕਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੰਟੋ ਦੀ ਮੰਗ ਕਿਵੇਂ ਮੰਨ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੰਟੋ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਚੰਗੀ ਭਲੀ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ਠੁੱਡਾ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁੰਬਈ ਛੱਡ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਵੜਿਆ।
ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਪਿਤਰਸ ਬੁਖਾਰੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਟੋ ਕੌਣ ਕਹਿੰਦਾ ਜੇ ਉਹ ਇੱਥੇ ਵੀ ਪਰਛੰਡੇ ਨਾ ਮਾਰਦਾ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਸ ਦੀ ਬਦਲੀ ਲਖਨਊ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮੰਟੋ ਨੇ ਇਸ ਬਦਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੱਤਕ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਮੁੜ ਮੁੰਬਈ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੁੰਬਈ ਪਹੁੰਚਣ ’ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮੀ ਸਕਰਿਪਟਾਂ ਤੇ ਸੇਨਾਰੀਓ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਮਿਲਣ ਲੱਗਿਆ। ਕੰਮ ਤਾਂ ਵਾਹਵਾ ਸੀ ਪਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।
ਸਮਰਾਲੇ ਵਿੱਚ ਜੰਮੇ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ ਤੇ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਗੁੜ੍ਹੇ ਮੰਟੋ ਦੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਏਧਰਲੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਉਧਰਲੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ। ਅਨੇਕਾਂ ਸੈਕਸ ਵਰਕਰਾਂ, ਦੱਲਿਆਂ, ਕਪਟੀਆਂ ਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਗੁਰਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਗੁਣ ਪਛਾਣਨ ਵਾਲੇ ਮੰਟੋ ਦਾ ਮਨ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਵਲੂੰਧਰਿਆ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਵਹਿਸ਼ਤ ਨਾਲ ਫ਼ਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਜਾਦੂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ਉਸ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁਖੀਆ ਤੇ ਹੱਸਾਸ ਮਨ ਦੀ ਚਾਸ਼ਣੀ ਵਿੱਚ ਨਿਤਾਰਨ ਵਾਲਾ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਮੰਟੋ ਸੀ। ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਏਨੀ ਸਹਿਜ ਤੇ ਸੈਕੂਲਰ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਮੰਟੋ ਦੀ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਨੂੰ ਟੀਸੀ ਤੋਂ ਟੀਸੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਬਣਾ ਛੱਡਿਆ।
ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਸੋਚਿਆ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਖੰਡ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀਆਂ ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ਕਾਲੀ ਸਲਵਾਰ’ ਅਤੇ ‘ਬੂ’ ਉੱਤੇ ਮੁਕਦਮੇ ਬਣੇ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁੰਬਈ ਛੱਡ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ‘ਠੰਢਾ ਗੋਸ਼ਤ’, ‘ਧੂਆਂ’, ‘ਖੋਲ੍ਹ ਦੋ’ ਅਤੇ ‘ਉਪਰ ਨੀਚੇ ਔਰ ਦਰਮਿਆਨ’ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚਲਾ ਸੱਚ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਹਸਤਾਖਰ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ, ਅਹਿਮਦ ਨਦੀਮ ਕਾਸਮੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ, ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਤੇ ਮੇਲਾ ਰਾਮ ਵਫਾ ਹੁੰਮ-ਹੁਮਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਗਵਾਹਾਂ ਵਜੋਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ।
ਮੰਟੋ ਦੀ ਅਫ਼ਸਾਨਾਨਿਗਾਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਖੋਲ੍ਹ ਦੋ’ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੇਣਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਸਿਰਾਜੂਦੀਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇਹ ਰੱਬ ਕੇਵਲ 42 ਸਾਲ ਅੱਠ ਮਹੀਨੇ ਤੇ ਸੱਤ ਦਿਨ ਜੀਵਿਆ, 12 ਮਈ 1912 ਤੋਂ 18 ਜਨਵਰੀ 1955 ਤੱਕ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਚੇਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਸਰਦਾਰ ਬੇਗਮ ਦੇ ਪੇਕੇ ਪਿੰਡ ਪਪੜੌਦੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਉਸਾਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪਰਨਾਈ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਮੰਟੋ ਦੀ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਾਰੇ ਸਮਾਗਮ ਰਚਾ ਕੇ ਹਟੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈ ਮੰਟੋ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇੱਕਤਰ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਦੀ ਸੋਚ ਰਹੀ ਹੈ।
ਦੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹੀਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਫ਼ੈਜ਼, ਬੇਦੀ, ਵਫਾ, ਕਾਸਮੀ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ ਵਰਗੇ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਦੇ ਉੱਚੇ ਹਸਤਾਖਰ ਤਾਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਜਾਂ ਬਿਰਾਜੇ ਹਨ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਵਕੀਲ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਸਿੱਬਲ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਰ ਆਏ ਦਿਨ ਚੇਤੇ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਾਲੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਸਨਮਾਨਤ ਕਰ ਕੇ ਆਏ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਕਪਿਲ ਸਿੱਬਲ ਇਸੇ ਸਾਲ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਉਤਸਵ ਰਚਾਉਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੰਟੋ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਉਤਸਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੱਦੇ ਭੇਜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੋਰਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਸੋਚ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਪਿੱਛੇ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮੰਟੋ ਦੀ ਸਾਫਗੋਈ ਦਾ ਹੀ ਹੱਥ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਦੀ ਸੈਕੂਲਰ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਵੀ ਦਖਲ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਭਰਵੀਂ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਮੰਟੋ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਹਿਰਨਾਂ ਤੇ ਹਿਰਨੀਆਂ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰਾਲੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚਰਾਂਦਾ ਬਾਈਪਾਸ ਕਰਕੇ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁੰਗੀਆਂ ਭਰਦੇ ਤੱਕਿਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਨਾਨਾ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਜਾਨਵਰ ਕਸਤੂਰੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਭਟਕਣ ਦਾ ਆਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਸਤੂਰੀ ਇਸ ਦੀ ਨਾਭੀ ਵਿੱਚ ਇਹਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਕਿ ਹਿਰਨ ਤੇ ਹਿਰਨੀਆਂ ਆਪਣੀ ਕਸਤੂਰੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਮੰਟੋ ਦੀ ਕਸਤੂਰੀ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈ।ਥਉਸ ਦੀ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਵਾਂਗ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਤੁਰ ਜਾਣਾ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੈ।

  • ਮੁੱਖ ਪੰਨਾ : ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਰਚਨਾਵਾਂ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
  • ਮੁੱਖ ਪੰਨਾ : ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਆਂ